Nga Robert Elsie
Tashmë u bënë dy dekada që kur Shqipëria u hap me botën e lirë, pas një gjysëm shekulli diktature Staliniste, dhe pothuajse një dekadë nga dita kur Kosova u bë një shtet i lirë. Letërsia shqiptare qëndron, megjithatë është një ndër vendet më pak të njohura për sa i përket kulturës kombëtare europiane. Shumë shkrimtarë të interesuar do të kenë dëgjuar për emrin e shkrimtarit të mirënjohur shqiptar Ismail Kadare, por vetëm disa shoqëri letrare do të vijnë për këtë. Ndërkohë një pjesë e mirë e letërsisë shqiptare është përkthyer në gjuhën frënge, disa të tjera në gjuhët italiane, gjermane, ruse dhe në atë spanjolle, në gjuhën angleze bëjnë përjashtime romanet e Kadares që fatkeqsisht mungojnë nëpër libraritë e ndryshme. Me këtë shkrim orvatem të një rezyme të publikimeve të letërsisë të përkthyer në gjuhën angleze si dhe përhapjen e këtij elementi në letërsinë shqiptare.Përkthimi i parë në gjuhën angleze është libri që u publikua në vitin 1596. Ky është libri i cili titullohet ‘Historia e Gjergj Kastriotit Skënderbeut, mbreti i shqiptarëve”, që përshkruan kohën e tij të artë, duke përfshirë fitoret e tij kundër ushtrisë otomane për të mbrojtur krishtërimin, ky përkthim është bërë nga Zachary Jonesqë e përktheu nga frëngjishtja nga një punë e një përkthyesi latin. Ky libër është shkruar nga historiani Marinus Barletius Scodreansis (1450-1512)I njohur në Shqipri si Marin Barleti, i cili pas eksperiencës së okupimit turk në qytetin e tij të lindjes Shkodra, u zhvendos në Padova, ku aty u bë rektor i kishës St. Stephen’s.
2-Intervista me Ismail Kadaren
Nga Gjek Marinaj
Ismail Kadare është një ndër shkrimtarët më të mirë të kohës sonë. Ai është përkthyer në tridhjetë gjuhë të huaja dhe ku ka marrë edhe cmimin prestigjoz Man booker Internacional Prize. Disa nga romanet e tij që janë përkthyer në gjuhën angleze përpara janë përkthyer në gjuhën frënge. Gjatë regjimit komunist ai u bë një lloj guide për shkrimtarët e tjerë në Shqipëri. Shumë vetë i japin Kadares kreditin që ai shpëtoi popullin shqiptar që të mos shkonte drejt një revolucioni politik. Gjithsesi ai iku drejt Francës në vitin 1989 ku kërkoi dhe azil politik, gjë që ishte një sinjal për shtetasit shqiptar që të lëviznin përpara rrugës drejt demokracisë. Janë dy qëndrime rreth Kadares e para është ajo e një personaliteti udhëheqës në rrugën kulturore dhe atë politike, si dhe atë të një shkrimtari të madh i cili është njësuar me literaturën botërore të shekullit të 20’. Një listë e punëve të tij të përkthyera në gjuhën angleze është shpalosur në fund të intervistës.
3- Duke përkthyer Ismail Kadaren
Nga Devid Bellos
Takimi im i parë me Kadaren qe në vitet e para të viteve 90’. Një publicist më coi mua romanin e titulluar “Dosja H’ dhe më kërkoi mua nëse mund ta përktheja atë- nga frëngjishtja. Mbeta pa fjalë nga Kadare me historinë e shmangieve dhe atyre feudale, të cilat i kasha mësuar kohë më parë përgjatë punëve të tjera gjatë rrugës sime. Unë mbeta i mahnitur thellësisht rreth përzierjes të së tashmes me të shkuarën, nga historitëdhe pozitë e tij, si dhe komeditë dhe politikën që ai e përshkruan shumë mirë. Ky duket një përkthim mjaft i mirë, por kur fillova të lexoj romanet e tjera që tashmë janë përkthyer në anglisht si: Prilli i thyer, Pallati i ëndrrave, Koncerti vura re se kasha të bëja me një shkrimtar me rëndësi. Unë isha shumë në mëdyshje për shkak se ky libër nuk duhet të përkthehet direkt nga shqiptarët ose më keq akoma një njeri shumë familjar(ashtu sic unë nuk isha), me letërsitë e njërës apo disa prej gjuhëve të tjera të Ballkanit. Dhe kështu edukimi im në cështjet e errëta të botës së letrave filloi.
3-Ismail Kadare: Homer modern apo disident
Nga Peter Morgan
Ismail Kadare ka një përvojë si një njeri që ecën kundra rrymës. Në vendin e tij dhe jashtë saj Kadare është cilësuar si një ndër kandidatët potencial të cmimit nobel dhe gjithashtu i kritikuar shumë nga regjimi si sahanlëpirës. Kur mori cmimin e tij të parë sic ishte Man-booker Prize për letërsinë në vitin 2005, John Carey e cilësoi Kadaren si një ndër shkrimtarët që arrin të nxjerri në pah kulturën me gjithë tërësinë e saj, një shkrimtar shumë universal që mbështetet shumë në tabanin tradicional në tregimin e historisë që përngjan shumë me kohën e Homerit. Vlerësimi për Kadaren si gardiani i identitetit kombëtar shqiptar sigurisht që tërheq një ndër aspektet më të rëndësishme gjatë punës që ai zhvillon. Kadare sjell një sens të fuqishëm identiteti etnik në shkrimet e tij, duke shfaqur për herë të parë në arenën ndërkombëtare zakonet e vendit të tij të lindjes. Kadare nuk përdor vetëm një ngjyrë të vetme në punët e tij por disa. Dhe ky aspekt në punën e tij ekziston përgjatë dickaje shumë më tepër moderne, rilevante dhe me efekt turbullues për audiencën kontemporane. Ai është gjithashtu edhe kronisti i fundit i jetës së përditshme nën regjimin Stalinist.
4-Letërsia Shqiptare
Perandoria Otomane e cila renjoi në Shqipëri nga shekulli i 15’ deri në shekullin 20’e kishte ndaluar rreptësisht që të publikoheshin libra në gjuhën shqipe, një klishe kjo që u bë një pengesë shumë e madhe për zhvillimin e letërsisë në këtë gjuhë.Librat në atë kohë qenë shumë të rrallë në Shqipëri deri në shekullin e 19’.Një shembull i vjetër i shkrimit në Shqipëri është një dorëshkrim i vjetër teologjik, filozofik dhe historic nga Teodor Shkodraniqë daton në vitin 1210; ajo u zbulua gjatë viteve 90’ në arkivat e Vatikanit. Përkrah shkrimeve të tjerë mund të përmendim gormula baptiste(1462) Mashari (1555) nga prelati katolik roman Gjon Buzuku. Në vitin 1635 u publikua fjalori i parë Shqiptar që qe një moment i rëndësishëm historik në historinë e letërsisë shqipe. Autori i fjalorit latino-shqiptar qe Frank Bardhi, një peshkop katolik shqiptar. Punët e para në literaturën shqipe u shkruan nga klerikë katolikë që qenë tëlidhur me Vatikanin që i ndihmuan ata që ti kundërviheshin Turqisë dhe rregullave të saj duke i publikuar punimet e tyre jashtë Shqipërisë, vecanërisht në Romë. Punët letrare në shekujt midis 16’-18’ qenë në shumicën e tyre fetare dhe didaktike në karakter të saj.
5-Duke përkthyer Meduzën e Moikom Zeqos
Nga Uejn Miller
Periudha nga vitet 1966 dhe 1974 qe një periudhë e huaj si dhe shumë e komplikuar gjatë regjimit komunist. Vendi qe shumë i izoluar dhe represiv në pjesën lindore të Europës për pjesën më të madhe të shekullit 20’. Në vitin 1961 diktatori komunist shqiptar Enver Hoxha i preu mardhëniet me Bashkimin Sovjetik për shkak se Hrushov nuk vazhdoi vijën Staliniste. Enver Hoxha vendosi që të bashkohej me Kinën Maoiste. Kjo bëri që shkrimtarët dhe letërsia shqipe në përgjithësi të shkonte drejt një rruge të pa qartë, sepse tashmë jo vetëm që tani nuk lejoheshin rrymat perëndimore, por edhe ato tradicionale qenë rreptësisht të vëzhguara. Në këtë kohë disa poetë të rinj sic qenë Dritëro Agolli, Ismail Kadare, dhe Fatos Arapi, publikonin libra të rinj që shpalosnin një teknik të re poetike, duke përfshirë edhe vargun e lirë. Kur këta shkrimtarë të rinj sulmoheshin në mënyrë të vazhdueshme nga nomenklatura e kohës , nga ana tjetër diktatori Enver Hoxha qëndronte ose si të thuash i mbështeste këta të rinj novatorë. Në vitin 1967 Enver Hoxha zyrtarisht ndaloi në mënyrë kategorike fenë e praktikuar, shumë shpejt do të ndihej rrezultati edhe në rrymat e ndryshme kulturale. Kultura shqiptare që për shumë shekuj me rradhë qe në okupimin ottoman, pa pritur e gjetën veten në një rrugë të bllokuar dhe pa dalje. Në vitin 1972 Filarmonia e shtetit dha një koncert, Instituti i folklorit shqiptar publikoi katër koleksione respektivisht proverba, fibula, kërcim, këngë dashurie si dhe folk, dhe më pas do të krijohej Akademia e Shkencave.
6-Vizioni poetik i Prec Zogaj gjatë përkthimit
Nga Gjek Marinaj
Qe gjysma e vitave 1980 kur në arenën e botës letrare shqiptare doli Prec Zogaj si një ndër poetët më premtues të kohës. Për katër dekada me rradhë shqiptarët patën vuajtur një represion shumë të egër gjatë regjimit famëkeq të Enver Hoxhës. Njerëzit u burgosën kudo nga 10 deri 25 vjet për vetëm një fjalë goje kur ata flisnin për kushtet e këqia rreth jetës që ato bënin. Ekzekutimi qe mënyra më e preferuar e ndëshkimit për njerëz si Gjin Jaku dhe Ndue Jaku(të dy qenë xhaxhallarët e babait të Prec Zogaj), të cilët u ekzekutuan vetëm se qenë kundra këtij regjimi. Në krahasim me sot, kur poetët e rrisin reputacionin e tyre me kualitetin e poezive të tyre, kurse gjatë asaj kohe reputacioni i një poeti rritej dhe bëhej dominant vetëm atëherëkur poetët glorifikonin regjimin komunist, duke u kthyer në instrumenta ideologjik të tyre. Në kontekstin e letërsisë së realizmit socialist poetët qenë ndarë në tre kategori. Me përjashtim të disa poetëve si Dritëro Agolli dhe Ismail Kadare, që qenë dhe janë akoma gjigandët letërsisë shqipe, kategoria e parë përbëhej nga ata poetë që patën më avantazhe nga regjimi komunist. Ata qenë poetë profesionistë të paguar nga regjimi, dhe paguheshin që të shkruanin në favor të regjimit. Shumë nga ta morën shtëpi në Tiranë duke u larguar nga qytezat e largëta ku ata qenë dhe duke pasur shumë privilegje që për disa s’qe e tillë dhe gjithë kjo qe në këmbim të punës së tyre të sofistikuar në favor të regjimit. Ata quheshin nga njerëzit e tjerë thjeshtë si ‘Poetucë” që s’kishin talent në letërsi. Ata qenë të paguar të glorifikonin regjimin. Kategoria e dytë qe ajo e atyre poetëve si Prec Zogaj, Rudolf Marku, Agim Spahiu, Moikom Zeqo etj që gjithashtu dolën në atë kohë. Ata qenë shumë të talentuar individualisht, por ata qëndruan pasiv karshi politikës dhe politikanëve të kohës, shumë nga privilegjet që gëzonte kategoria e parë për këtë grup qe si të thuash “Molla e ndaluar” për ta. Pjesa më e madhe e tyre qenë publicistë dhe punonin në gazetat më të mëdha të kohës. Puna e vërtetë e kësaj kategorie qe që të ndihmonin boshllëqet që Lenin poetucët me paaftësinë e tyre dhe kështu ata duhet të gjenin një kohë të përshtatshme për krijimtarinë e tyre. Nëqoftëse Prec Zogaj apo edhe poetët e tjerë të kësaj kategorie nuk zbatonin një për një rregullat e parashtruara më lart zbrisnin në kategorinë e tretë të poetëve sic qenë Vilson Blloshmi apo Genc Leka që u ekzekutuan me vdekje thjesht se nuk qenë pro vijës së partisë. Blloshmi u dënua me vdekje për shkak se ai botoi një vepër e titulluar Sahara duke aluduar për regjimin e atij viti sikur qemë në një shkretëtirë dhe ku ajo nuk kishte miq në këtë botë.Nga ana tjetër Genc Leka u ekzekutua përpara një toge pushkatimi sepse sipas regjimit të kohës librat e tij qenë të mbështjella nga një tis trishtimi dhe pesimizmi, gjë që s’qe pro vijës së politikës së regjimit.Të dy u vranë më 17 korrik të vitit 1977 diku gjetkë.
