“Në dhomën ku më caktuan mua, rrinin 33 vetë. Dhoma kishte përmasat 8m e gjysmë me 5m e gjysmë. Aq ishin dhomat në Burrel. Dhoma ishte e shtruar nga cepi në cep me çimento. Rrinim të ulur mbi rrogoz, a dyshek kush kishte.”
Rrëfimet e Uran Kostrecit, për jetën në Burgun e Burrelit:
"Po. U hap dera e burgut. Unë e kisha parë edhe më parë atë oborr burgu, kur shkoja për të takuar babain, sepse takimet me të burgosurit bëheshin në derën e hekurt. Por kur hyra, puna e parë që bëra, ishte të kërkoja me sy djathtas në mur, për atë parrullën “Burgu i Burrelit, vendi i shfarosjes së armiqve të popullit”, për të cilën më kishte folur babai. Dhe aty ishte: e kishin mbuluar me gëlqere, por konturet e gërmave akoma dalloheshin qartë. Një kapter i burgut, Asllan Uka quhej, me një pamje të rreptë siç ishin të gjithë këta kapterët e burgjeve, i lig, megjithëse kishte edhe më të ligj se ai, gjëja e parë që na tha, ishte:
“Hm! Këtu i thonë Burrel, ku hyn dhe nuk del!”
Ishte tamam si përshëndetja e Karontit te “Ferri” i Dantes. Na futën nëpër biruca; mua megjithë tesha në njërën, dhe Astritin në një tjetër. Ne nuk e dinim se çfarë do të bëhej me ne, se nuk e njihnim se si funksiononte burgu. Izolimi aty ishte si fazë paraprake, si punë karantine. Bëmë dhe një banjë, si punë dezinfektimi, se burgu i Burrelit ishte i pastër në kohën kur shkova unë. Pastaj, na ndanë nëpër dhoma; mua më çuan në dhomën numër 8, kurse Astritin e gjorë, në një dhomë tjetër. Në dhomën ku më caktuan mua, rrinin 33 vetë. Dhoma kishte përmasat 8m e gjysmë me 5m e gjysmë. Aq ishin dhomat në Burrel. Dhoma ishte e shtruar nga cepi në cep me çimento. Rrinim të ulur mbi rrogoz, a dyshek kush kishte.
33 vetë... A kishit vend për korridor midis?
Jo, jo, fare. Që të dilje jashtë, duhej të kaloje mbi të tjerët. Por e mira e Burrelit, ishte se aty kam njohur njerëz shumë të mirë, prej të cilëve edhe kam mësuar shumë. Aty ka qenë Tomorr Dosti. Ka qenë Ejëll Çoba, me të cilin u bëra mik, dhe kishte qenë edhe miku i tim eti më parë. Prej Ejllit, mësova italishten; ai komentonte Danten në italisht. Dhe ishin të gjithë më të mëdhenj nga unë në moshë, dhe njerëz shumë seriozë. Nga 33 vetë, vetëm njëri ishte spiun dhe më paralajmëruan që në fillim, që të ruhesha prej tij. Ai ishte nga Myzeqeja, Palush quhej, por nuk dua t’ia përmend mbiemrin se më vjen keq për të.
I burgosur politik, ishte edhe ai?
Po, politik. Me sa duket, ishte thyer në hetuesi a më vonë. Dhe ishte edhe i sëmurë, ishte i paralizuar. Më kujtohet që rrinte në mes të dhomës. Unë ruhesha, dhe nuk pata ndonjë të keqe prej tij.
Përndryshe, ishit të hapur me njëri-tjetrin?
Po. Aty flisnim dhe debatonim, sikur të ishim në parlament. Natyrisht, ata që ishin në moshë, ishin më të kujdesshëm, dhe ruheshin më shumë se sa ne që ishim të rinj, sepse ishin më të sprovuar dhe e dinin se çfarë mund t’i priste. Por shtrohehin biseda akademike; flitej për historinë, filozofinë, dhe në një nivel të admirueshëm. Mos harro se një pjesë e tyre, ishin shkolluar në universitetet më të mira perëndimore. I tillë ishte Ejëll Çoba të cilin e kisha në dhomë, por kishte edhe të tjerë që nuk i kisha në dhomë, me të cilët u njoha në oborr, gjatë kohës kur na nxirrnin jashtë. Burgu kishte dhjetë dhoma gjithsej, dhe na lejonin të dilnim jashtë dy herë në ditë, nga një orë: nga ora nëntë deri në dhjetë në mëngjes, dhe nga ora dy deri në tre pasdite. Aty u njoha edhe me Koço Tasin; ai më dha Histori Filozofie, dhe ku, në oborr, gjatë pushimit. Koçoja ishte 78 vjeç, dhe më kujtohet që rrinte qiri në këmbë. Një orë në ditë, e harxhonte duke më dhënë mua mësim. Të nesërmen, ai nuk vazhdonte me leksionin tjetër, nëse nuk kisha përvetësuar të parin. Pra, tamam shkollë në një farë kuptimi. Po kështu edhe Kudret Kokoshi; aty u njoha edhe me të. Dhe megjithëse isha nga më të rinjtë në burg, unë rrija me këta të moshuarit sepse ishin të ditur dhe me përvojë, dhe doja të përfitoja sa më shumë të ishte e mundur. I mola, në kuptimin e mirë të fjalës. Koço Tasi një orë në ditë më jepte italisht, por pasi i kisha marrë bazat me Ejllin. Dhe aty, kishte shumë libra në gjuhë të huaja.
I linin të burgosurit të mbanin libra të tillë?
Po, i mbanin nëpër thasë, dhe i shkëmbenim me njëri-tjetrin. Në kampe, nuk të lejonin të mbaje libra të tillë, por në Burrel po. Arsyeja, siç e logjikonin edhe të tjerët, ishte se të burgosurit e Burrelit ishin destinuar për të mos dalë gjallë prej andej, kështuqë kujt i bëhej vonë a lexojnë libra të huaj apo jo.
Po komanda nuk ju kontrollonte?
Ata bënin kontrolle një herë në muaj, por librat nuk na i merrnin. Ndonjëherë ka ndodhur që ndonjërit i kanë ardhur libra nga shtëpia dhe i është lejuar t’i mbajë, siç qe rasti i Ejëll Çobës në vitin 1964 a 1965, kur i erdhi një enciklopedi. Ishte Enciklopedia Garzanti me dy vëllime, një libër xhepi ose tascabile, siç i thonë italianët, po me 1 200 faqe. Me Ejllin, për fat të mirë, kam ndenjur për katër vjet në një dhomë, dhe unë vetë përfitova shumë prej enciklopedisë.
A mund të na i përshkruani më me hollësi kushtet e burgut të Burrelit?
Unë kam shkuar në Burrel në maj të vitit 1963. Në fillim, nuk e provova birucën e Burrelit, se në atë kohë në burg ishin 300 vetë, dhe unë isha i ri dhe u mora më shumë me librat. Kështuqë nuk rashë në sy. Por ç’ndodhi? Mbas 11 muajsh, morën 180 vetë nga burgu i Burrelit dhe i transferuan në kampin e Laçit, ku po ndërtohej Uzina e Superfosfatit. Morën të rinjtë dhe ata që ishin të fuqishëm për punë, dhe në Burrel mbetën të moshuarit dhe të sëmurët. Mua, si i ri që isha, më futën në këtë grup. Unë nuk doja të ikja nga Burreli me thënë të drejtën, sepse e pashë si një mundësi për të mësuar, megjithëse Burreli ishte Burrel.
E keqja më e madhe në Burrel ishte se na lejohej të dilnim dy herë në ditë jashtë dhe vetëm nga një orë, kur imagjinojeni se si ishte ajri në një dhomë me 33 vetë, pa hapësirë as për të lëvizur midis. Bënim njëfarë gjoja pastrimi, po aty pluhuri ishte i madh, dhe higjiena ishte shumë kritike se në çdo dhomë komanda kishte vënë një qyp për të urinuar. Dhoma hapej në mëngjes herët, dilnim në oborr në orën 9, dilnim dhe një herë mbasdite, që e përdornim edhe për të kryer nevojat në banjo, edhe njëherë në darkë para se të flinim. Domethënë kishe katër herë mundësi në ditë për të shkuar në banjo dhe ajrosur, dhe vetëm gjatë orareve fikse.
Nuk lëshonte pe komanda për të moshuarit dhe të sëmurët?
I bije derës njëqind herë dhe roja nuk përgjigjej. Vetëm po të ndodhej në turn ndonjë roje më i butë që e hapte, por zor. Edhe pse mundoheshim ta mbanim pastër ambientin, aty nuk mund të kishte pastërti. Rreth gjysma apo tre të katërtat e të burgosurve, pinin edhe duhan. Qypi i urinës aty. Gjatë një periudhe, lejuan edhe përdorimin e ca furnelave të vogla sa një kuti, me dy tela, që shërbenin për të bërë ndonjë kafe a ndonjë çaj. Edhe qymyri ndizej aty, dhe dihet që karboni të mbyt. Shtoji edhe tymin e duhanit...
Një herë, një plak të gjorë e zuri diarea. E rrethuam me batanije dhe u detyrua ta bënte aty, se nuk kishte zgjidhje tjetër. Mbaj mend edhe një Selim Daci nga Kosova, i biri i Ramiz Dacit. Selimi ishte bërë nevrastenik. Mbaj mend që kishte një fshesë të vogël, dhe i ishte bërë fiksim të bubrronte me të gjithë kohën, sikur po fshinte dhe thjesht ngrinte pluhur. Një ditë i thanë:
“Ore Selim, boll se na mbyte me tym.”
“Ohuhaa” reagoi ai, dhe vazhdoi me të veten.
Kurse një tjetër, ia ktheu me shaka: “Jo ore, jo, vazhdo ti Selim, se kjo pastërti na mban gjallë!”
Plasi gazi, dhe ai vetë më në fund, e la fshesën. Momente të tilla humori të zi, ka pasur sa të duash dhe janë të paharrueshme. Një tjetër situatë groteske, ka qenë gjatë ditëve kur po zhvillohej një nga kongreset e Partisë së Punës. Atë ditë, do të zhvillohej dita e tretë e punimeve të kongresit. Komanda kishte vënë një sahan të ndryshkur aty si altoparlant, dhe e përdornin vetëm për të transmetuar lajmet zyrtare ose për ndonjë ngjarje si puna e kongresit që ne nuk donim ta dëgjonim, dhe për bela, kur kishte muzikë, e fiknin radion. Sa fillonte ajo radio-posta, na e mbyllnin. Kishte raste që ndonjë oficer e linte pak, ose harronte ta fikte, por zakonisht, vetëm lajme jepnin.
Atë mëngjes, si zakonisht në ora 5, ra bilbili dhe u bë zgjimi. Në dhomë kishim katër dritare, të cilat i mbanim gjithë kohën të hapura, dimër dhe verë, sepse po t’i mbyllje, me gjithë ata njerëz brenda, asfiksoheshe. Do ti që për bela, ia behu një lukuni qensh atje jashtë, dhe sa mund të lehnin. Ashtu në kor. Atëherë një i burgosur aty në dhomë, tha:
“More, po këta e kishin në ora 9 për të filluar, e paskan filluar herët sot!” Sigurisht plasi gazi, sepse nënteksti ishte për kongresin.
Si ishte ushqimi në Burrel?
Jepnin 600 gr bukë për njeri, po edhe ato 600 gramë, nuk i merrnim të plota se e hanin kuzhinierët. Dy herë në ditë, na jepnin edhe supë, një supë ujë e kungull, ujë e qepë, ujë e bathë. Roja bashkë me kuzhinierin e vinin kazanin te pragu i derës, dhe aty ndahej ushqimi. Dhe e hanim po aty. Merrnim bukën më përpara dhe pastaj supën, që më tepër e pinim se e hanim, dhe kur merrnim supën, bukën e kishim ngrënë thatë se ishim shumë të uritur. Ata më të moshuarit, ishin më sistematikë dhe e ndanin racionin dysh për më vonë, gjë që e mësova edhe unë me kohë. Sa herë që merrje racionin, duhej ndarë dysh, sepse pastaj të pushtonte një uri e madhe.
Dhe pastaj i lanit vetë enët?
Ç’ti laje enës? Me një supë ujë, e larë ishte. I fshinim me kafshatën e bukës, e fusnim në një qese, dhe kur dilnim në oborr pastaj i shpëlanim.
Si ishte uria?
Uria ishte e madhe, shumë e madhe. Meqë ra fjala, më kujtohet një situatë komike me këtë punën e enëve. Aty nga viti 1971, kur në Burrel u pakësuan të burgosurit sepse i shpërngulën nëpër kampe pune, komanda bëri një reformë të madhe, të mirë gjoja, dhe vendosi që një nga dhomat të kthehej në mensë. Vunë disa tavolina aty demek dhe ca rafte për tasat, dhe na duhej të dilnim tri herë në ditë, dy herë për supë dhe një herë për çaj pa sheqer dhe të ftohtë. Ky ndryshim ishte i mërzitshëm për ne, sepse nuk ia vlente të shkonim e të prisnim tri herë në mensë, për një lëng që e pinim në këmbë. E mira ishte që duke dalë më shpesh, mund të lëviznim pak. Vajtja në mensë bëhej sipas dhomave, jo të gjithë njëherë. Dhe përveç tri herëve për në mensë, duhej të dilnim edhe tri herë për të larë enët. Domethënë, u kthye në bezdi ajo punë dhe për çfarë? Dhe më kujtohet një batutë e Dom Nikollë Mazrekut, i cili ishte shumë plak atë kohë, dhe mezi tërhiqej në këto vajtje-ardhje. Ditën e dytë, më tha: “More Uran, po ç’është kjo punë kështu? S’po na lanë as me i ndje lezetin burgut!”
Pjesë nga rrëfimi i gjatë i Uran Kostrecit shkëputur nga vëllimi III “Zërat e kujtesës” botuar nga Instituti I Studimeve të Krimeve dhe Pasojave të Komunizmit.
