Dr. Irena Gjoni:KULTI I DETIT NË ZONËN E BREGUT TË DETIT TË JONIT (Botuar te "Kultura Popullore" 1/2, 2010, organ i Institutit te Antropologjise

Dr. Irena Gjoni:KULTI I DETIT NË ZONËN E BREGUT TË DETIT TË JONIT (Botuar te "Kultura Popullore" 1/2, 2010, organ i Institutit te Antropologjise

Botuar te "Kultura Popullore" 1/2, 2010, organ i Institutit te Antropologjise Kulturore dhe Studimit te ArtitDoktorante IRENA GJONI

Objekti i këtij punimi është një nga kultet më të rëndësishme të Krahinës së Bregdetit të Jonit: kulti i detit dhe ritet kushtuar atij.
Bashkë me kultin e ullirit (i cili do të jetë në vazhdim të këtij shkrimi), janë konsideruar si dy kultet më interesante në këtë rajon, për të cilat ka interpretime nga më të ndryshmet, duke mbetur parësor fakti se janë rituale që kanë mbetur në kujtesë, shumë herë edhe në aplikim ngaqë lidhen direkt me mënyrën e jetesës, me ekonominë tradicionale të zonës, me ullirin e detin si burim i të mirave materiale për banorët. Pra zanafilla e këtyre kulteve është rrjedhojë e rëndësisë që kanë këto dy burime ekonomike (ulliri dhe deti) në jetën e banorëve të bregdetit tonë jonian.
Bregdeti është një nga trevat më të bukura e më të rëndësishme në Shqipëri dhe është krahina që shtrihet përgjatë detit Jon. Përbëhet nga Bregdeti i Poshtëm dhe Bregdeti i Sipërm, ku përfshihen 14 vendbanimet: Nivicë - Bubari, Shën Vasili, Lukova, Sasaj, Piqerasi, Borshi, Qeparoi, Kudhësi, Piluri, Himara, Vunoi, Iliasi, Dhërmiu e Palasa. Historikisht kjo krahinë ka qenë zemra e një treve shumë më të gjerë në jugperëndim të vendit. Nëse sot krahina përfshin 14 fshatra, deri në shek. XVIII përfshinte 52 fshatra të Bregdetit, të Lumit të Vlorës e të Kurveleshit e deri te ura e Leklit në Tepelenë.
Bregdeti ka qenë i banuar qysh në shekullin XII p.e.s. Këtë e dëshmojnë qartë gërmimet arkeologjike të bëra në kalanë e Badhrës në Borsh, për të cilën arkeologët e historianët mendojnë se i takon shek. XII p. e. s. Po ashtu aty ndodhen kalaja e Himarës e shek V - IV p. e.s., kalaja e Sopotit e shek. IV p.e.s., kalaja e Karosit dhe e Dhoknës e shek III - II p. e.s.[1]
Zona e Bregdetit ka qenë e banuar nga kaonët. Nga të dhënat e mësipërme arkeologjike del se në popullsinë e Bregdetit është shumë i përmendur edhe një tjetër fis, ai i Keraunëve.
Kaonët kanë qenë një nga fiset e Ilirisë Jugperëndimore që përmenden për herë të parë prej Hekateut, dijetar grek i fundit të shek. VI dhe fillimit të shek. V p.e.s. në librin e tij “Udhëtim rreth botës”.[2] I përmend edhe Pseudo - Skylaksi, bashkëkohës i Hekateut. Ai shprehet: “Pas ilirëve vijnë kaonët, pas Kaonisë vjen fisi i Thesprotëve”.[3] Kaonia zinte pjesën veriperëndimore të Epirit dhe me emrin Kaonë janë njohur banorët e kësaj zone.
Historikisht krahina e Bregdetit ekonominë e vet e ka mbështetur tek prodhimi i ullirit, i agrumeve dhe tek peshkimi. Pra si rrjedhojë edhe lidhjet e kësaj popullsie me ullirin dhe detin, kanë qenë shumë të forta dhe të ndërtuara mbi bazën e utilitarizmit. Kësisoj adhurimi për ullirin e detin fitoi përmasa kaq të gjera sa ndikoi që të shndërroheshin në kult.
Kulti vjen nga latinishtja “cultus” që do të thotë “adhurim”. Pra, kulti është tërësia e riteve, e lutjeve, e namatisjeve, e flijimeve, e shërbimeve fetare dhe e ceremonive të tjera. Kulti lindi së bashku me përfytyrimet konceptuale primitive, si pasojë e pafuqisë së njerëzve të hershëm në luftën e tyre me natyrën. Ai është i lidhur me besimin pagan mbi frymërat dhe shpirtrat (animizmi). Kultet e arritur në mënyra të ndryshme deri tek ne, të shprehura në shumë e shumë forma në trashëgiminë tonë kulturore dëshmojnë për besimin e të parëve tanë në forcat e mbinatyrshme dhe në dëshirën për t’i bërë për vete këto forca me anë të riteve fetare dhe magjisë.[4]
Ne shumë mënyra është e mundshme të lidhet kulti me ansamblet e riteve, vëzhgimet si përligjie e tyre dhe me jetesën e bashkësisë (e Bregdetit në këtë rast, shën. im, I.Gj.) që i kanë praktikuar këto rite, si një marrëdhënie vetëpërligjëse.[5]
Kulti shprehej më tepër në formën e veprimeve magjike, të cilat njerëzit besonin se kishin aftësinë për të ndryshuar rrjedhën e ngjarjeve, për të ndaluar fenomenet e padëshirueshme, duke adhuruar forcat e natyrës dhe duke i hyjnizuar ato.
Kulti i ndërfutur në rit, bëhet më veprues dhe më aktual.[6]
Siç pohuam që në fillim edhe ritet kushtuar dy kulteve tradicionale në Bregdet, janë krijuar nga mënyra e jetesës, nga fakti se mbijetesa e banorëve në këtë zonë është siguruar kryesisht prej të ardhurave të nxjerra nga deti e druri i ullirit.
Bregdeti është shumë i pasur në mite e rite. Në këtë përfundim arrin edhe studiuesi Mark Tirta, i cili shprehet se për mitet, ritet dhe besimet e kësaj zone është shkruar pak, pra ato nuk njihen sa duhet, prandaj është e nevojshme të studiohen më tej. Ndërsa këngët rituale nuk janë mbledhur, megjithëse në këto vise janë me shumicë.
Kultet e ullirit e të detit, si dhe ritet kushtuar atyre, janë pjesë e gjithë kulturës shqiptare, ato paraqesin ngjashmëri me zonat tjera përreth, sidomos me ato bregdetare, ku kanë gjalluar për arsyet e mësipërme, utilitare e konceptuale.
Në të njëjtën kohë, duke njohur e realizuar krahasime me kuptime e trashëgimi të ngjashme në kulturat ballkanike e mesdhetare vërehen ngjashmëri, por edhe ndryshime. Ka përqasje e shkëmbime kultesh, ritesh e zakonesh me popujt fqinjë, me Greqinë Veriore, me shtatë ishujt Jonianë dhe me pjesën jugore të Italisë, me të cilët banorët e Bregut kanë pasur shumë marrëdhënie historike, kulturore e tregtare. Dukuria marrje-dhënie ose dhënie-marrje është më e theksuar në zonat ndërkufitare. Kjo ndodh për faktin se popujt janë të konverguar në vizionet e tyre, në mënyrat e ngjashme se si e kanë siguruar jetesën, janë të ndikuar edhe nga përvojat historike, të cilat në rrjedhat e kohërave kanë qenë shpesh të ngjashme.
Por po kaq janë edhe të diverguar në këto vizione, për shkaqe nga më të ndryshmet. Njohja e thellë e kulturave të tyre, pjesë e rëndësishme e të cilave janë edhe kultet e ritet kushtuar tyre, i përfshin këta popuj në një etikë universale.[7]
Kultet e ullirit e të detit në Bregdet këndvështrohen në dy rrafshe:

• Si substrate të një kulture të lashtë, me shenja të dukshme tipologjike mesdhetare, por edhe me mbivendosje të tjera rajonale.
• Si struktura kulturore dhe poetike, që përgjatë shekujve kanë marrë veçori antropologjike dhe stilistike të abitatit ku kanë mbijetuar dhe zhvilluar.[8]

Që në shek.XIX etnologët shihnin te kultet përkthimin në ide dhe në imazh të riteve që kishin të bënin me paraegzistencën.[9] Për të ndjekur dukuritë kultike të hershme të Bregdetit, duhet t’u drejtohemi pikërisht kultit të ullirit e të detit. Këto i kanë rezistuar kohës në kujtesën popullore. Një pjesë e tyre kanë pasë ndikime edhe tek feja e krishterë e krahinës. Kur njerëzit praktikonin ritin, ata s’bënin gjë tjetër veçse imitonin stërgjyshërit, heronjtë etj. që e kishin kryer për herë të parë këtë rit, këtë ceremoni. Mbetje të shumta të kultev e riteve primitive janë ruajtur deri vonë dhe hetohen të gërshetuara edhe me elemente fetare kristiane.
Krahas shfrytëzimit të studimeve të mëparshme të fushave të ndryshme albanologjike, në këtë studim i është kushtuar vëmendje e posaçme materialit burimor, të mbledhur direkt në terren.
KULTI I DETIT
1.1 DY PAMJE KONTRASTUESE TË DETIT

Krahina e Bregdetit ka qenë e lidhur pazgjidhshmërisht me detin. Me të ka të ndërthurur pjesën më të madhe të jetës, të ekonomisë, të lidhjeve me botën. Nëpërmjet tij Bregdeti ka qenë i lidhur me botën e huaj (me Korfuzin, Venedikun, me Gjenovën etj).
Në sytë e bregdetasve të lashtë, ashtu si dhe të grekëve e romakëve të lashtë, koncepti fillestar mbi detin ishte pamja e dyanshme e tij. Simonidhi e përshkruan kështu: “Shumë herë qëndron i palëvizur, të keq nuk bën, përveç gëzimit për marinarët. Në verë, shumë herë i papërmbajtshëm përplas valët me furi”.[10]
Këtë kontradiksion të detit e shpreh qartë A. Papleka: “Marrëdhëniet e himariotëve (nënkupto bregasit- shën. im, I.Gj.) kanë qenë komplekse, madje kontradiktore. Nga njëra anë deti është një element i jashtëzakonshëm, i stërfuqishëm dhe i madhërishëm i natyrës, si një hapësirë e pakufishme për bëma dhe aventura, si një mundësi për të siguruar fitime të mëdha përmes tregtisë, peshkimit, piraterisë etj. . Nga ana tjetër ai ka qenë një botë e panjohur, vendbanimi i qenieve të llahtarshme, apo vdekjeprurëse, shkaktari i furtunave shkatërrimtare, rruga nga kanë ardhur nëpër shekuj ushtri pushtuese dhe piratë.”[11] Madje, tri arsyet e fundit thuhet se janë bërë shkak që disa fshatra të Bregdeti të tërhiqen nga buza e detit, më në lartësi e thellësi.
Megjithatë, nga ana tjetër, deti mund të paraqitet si një burim i çmuar jetese nëpërmjet peshkimit dhe tregtisë. Bregdetarët janë njohur si detarë të mirë e të zotë, pa përjashtuar piraterinë e qeparotasve e të himariotëve. Aq të lidhur kanë qenë me detin, sa thonë se në Piqeras kishte aq varka, sa kishte dhe burra, prandaj shpesh i thonë “Fshati i varkarëve”.
Kjo ka bërë që tek banorët e kësaj treve shumë kuptime mitologjike dhe rite të kishin të bënin me detin. Elementët e paganizmit të lidhura me të (detin) mbijetuan edhe pas krishtërimit, por përgjithësisht të pasuruara me detaje kristiane.

1.2. HYJNIZIMI I DETIT

Kultin e detit e hasim tek ballkanasit dhe te mbarë indoevropianët.
Në të gjithë këta popuj ai shfaqet me një fuqi të mistershme, herë jetëdhënëse e herë të frikshme. Kudo flitet për thellësi të mistershme, të panjohur e tepër të fuqishme. Ky konceptim i hershëm natyrisht që lidhet me nivelin e njohjes së një realiteti veprues tepër energjik. Por mund të gjykohet se ndër kohëra, me dëshirën njerëzore për të kuptuar të sotmen e imagjinuar të ardhmen, fuqia e mistershme e detit mund të jetë interpretuar si simbol i misterit të thellë e të pazbuluar të së ardhmes.
Duke qenë banorë të bregut të detit Jon mendojmë se edhe kaonët do të kenë pasur emërtesë të një hyjnije deti në trajtë ikone të antropomorfizuar. Në fakt kjo ngelet vetëm një hipotezë, sepse asgjëkundi nuk ekziston një emërtim konkret për hyjninë tonë të detit, as në tekstet e shkruara, as në burimet gojore. Por hipoteza e egzistencës së kësaj hyjnie deti bëhet më e besueshme për shkak se në konceptin etnologjik popullor shqiptar deti ka qenë dhe vijon të mbetet një forcë tejet e madhe, të cilit banorët e Bregut i falen e i blatojnë. Ndaj mendojmë se ndër kohëra do të ketë pasë një emërtesë konkrete edhe këtu në Breg:

• Sepse të tilla ekzistojnë në të gjitha hapësirat kufitare me Kaoninë, kështu që nuk kishte pse të bënte përjashtim ky vend.
• Sepse deti në vetvete në Bregdet është konsideruar si hyjni dhe gjithmonë i janë adresuar lutje. Madje këtu deti shfaqet me një funksion të dyfishtë: edhe si hyjni, edhe si altar ku adhurohej e lutej.
• Sepse Detit i është blatuar (sipas të dhënave gojore) si në periudhat pagane, ashtu edhe në ato kristiane. Në periudhat pagane e më vonë flijonin njerëz, kryesisht fëmijë për të shpëtuar nga e keqja. Më vonë flijimi u zëvendësua nga qenie njerëzore, në ato shtazore, më vonë ushqimore. Një formë më e vonët blatimi ishte edhe ndezja e qiririt në det.[12]
• Egzistencën e hyjnisë së detit në Kaoni, e vërteton tërthorazi edhe një figurë mitologjike që quhet “Nëna e detit”, konceptimi popullor i së cilës paraqet ngjashmëri me perëndeshën e detrave e oqeaneve, Tetis. Te “Përralla e djalit dhe e kuçedrës”, thuhet: “Duke u kthyer për në shtëpi, me gëzim të madh për fitoren e madhe që pat, na ra në det dhe “Nëna e Detit” e hëngri”.[13]
• Ka shumë të ngjarë që në Bregdet, pasardhësi më i vonë i hyjnisë së antropomorfizuar të jetë Shën Spiridhoni. Kjo është fare e natyrshme po të kemi parasysh se prej shekujsh banorët e kësaj treve janë ndodhur nën ndikimin e regjionit të krishterë të ritit ortodoks greko- bizantin.[14]

1.3. RITET KUSHTUAR KULTIT TË DETIT

Pavarësisht që nuk kemi një emër të saktë të hyjnisë së detit në zonën e Bregdetit, egzistenca e kësaj hyjnie nuk është mohuar asnjëherë. Po kaq i sigurt është ruajtur edhe funksioni i tij themelor si mbrojtës i lundërtarëve. Jo pa qëllim në konceptimin popullor ky është atributi i tij kryesor. Lundërtarët, apo detarët ishin më në kontakt me detin. Ata ishin më të rrezikuar prej tij dhe ishin personat që i luteshin më shumë, bashkë me familjarët e tyre. Këtu shfaqet më i pranishëm edhe gërshetimi i elementit pagan me atë kristian. Detarët, përpara çdo lëvizjeje, çdo daljeje në det i luteshin detit: “Të lutemi i madhi det, ndihna të na vejë lundrimi mbarë!”, “Të lutemi Baba det, mos të ketë tallaz në det!”, “Zoti Det, i plotfuqishëm që na jep jetë e shpirt”. Po me kaq pathos i luteshin edhe Shën Spiridhonit të kasës dhe e shoqëronin me bërjen e kryqit. Ndërsa të afërmit e tyre luteshin: “O Shën Spiridhon, na i shpëto! Të venë shëndoshë e të kthehen shëndoshë!” [15]
Kur ishin në det në rrezik, detarët bregdetarë i drejtoheshin njëri – tjetrit: “Bëni kriq, kriqi ju ndihtë”. Shpesh këtë ritual e shoqëronin me hedhjen e kryqit në det.[16] Hedhja e kryqit për të lehtësuar tallazet vdekjeprurëse, është një mbivendosje kulturore. Konvergimin e simbolikës së kulteve pagane me simbolikën e kulteve kristiane e vemë re jo vetëm në këtë rast, por edhe në shumë raste të tjera, siç e pamë edhe më sipër.
Kur u vonoheshin njerëzit në detin me tallaz, gratë dilnin karshi Korfuzit, bënin kryq dhe luteshin: “Shpëtoma burrën e djalën, o Shën Spiridhon i kasës!”
Dhe si shpërblim për shenjtërinë e tyre, Shën Spiridhonin, që i “ndihte” (ndihmonte- dialektore –shën. im) dhe s’i braktiste kurrë, bregdetasit tradicionalisht më 12 dhjetor të çdo viti, ua hipnin karaveve e shkonin në Manastirin e Shën Spiridhonit në Korfuz. E çanin detin më 12 dhjetor edhe në furtunë, vetëm e vetëm për të arritur tek fryma e shenjtë e Shën Spiridhonit. Kënga thotë:
O karav[17] me derte shumë,
Ku të zu ajo furtunë,
Apo e bën maksus,[18]
Të na nxjerrësh n’Othonus[19]
O ndë nisi në Korfuz?
O kanal Korfu me shkumë,
Natën njomë e ti më shumë,
Ule pak atë furtunë,
Se na prishe shumë punë
për Spiridhon do vete u’(unë). [20]
Faleshin e luteshin në kishën e Korfuzit duke qëndruar tërë natën jashtë, ndonëse në kohë shumë të ftohtë, në dhjetor. Besohej se Shën Spiridhoni natën ngjallej e ditën futej në kasë, duke lënë këpucët jashtë kase. Ndërsa zakonisht netët e tjera qëndronte buzë detit. Ndër dhuratat më të preferuara që njerëzit çonin te Shën Spiridhoni ishin këpucët.
Natën e Shën Spiridhonit burra, gra e fëmijë që nuk shkonin dot në Korfuz, mblidheshin në sheshet e kishave e bënin një zjarr të madh. Djemtë i kapërcenin zjarret e shenjtë për të komunikuar me forcat e mbinatyrshme. Në këto zjarre piqnin kurbanët që kishin therur për Shën Spiridhonin.[21]
Për të njëjtin moment, A. Papleka përshkruan: “Natën e Shën Spiridhonit, djemtë mblidheshin grupe-grupe, ndiznin zjarre në rrugët e fshatit dhe një zjarr të madh në një kodrinë. Këtë të kremte, banorët e krahinës hanin mish. Duke u nisur nga skenari i këtij riti, ku është i pranishëm edhe kulti i zjarrit, mund të them se duhet të ketë pasur ndonjë altar të thjeshtë në natyrë. Djemtë i kapërcenin zjarret për të komunikuar me forcat e mbinatyrshme e për t’u pajisur me cilësi të jashtëzakonshme. Ashtu si në kontekste të tjera, mishi që hahej natën e Shën Spiridhonit, ka qenë mbijetesë e flisë së qëmotshme që i bëhej hyjnisë së detit.[22]
Kaq i lidhur ka qenë shpirti i këtyre njerëzve me detin, sa kur ndodhte ndonjë fatkeqësi në krahinë, jo vetëm i luteshin detit, por flijonin dhe njerëz, kryesisht fëmijë, për të shpëtuar nga e keqja. Më vonë flijimi u zëvendësua nga qenie njerëzore me ato shtazore. Tregojnë në fshatin Nivicë-Bubar: “Në stanin e një familjeje kishte rënë një sëmundje e rëndë, sa çdo ditë u ngordhnin 7-8 krerë bagëti. Thirrën meshtarin e fshatit. Ai iu lut detit në Grykën e Kakomesë. Të gjitha bagëtitë i spërkatën e i lanë me ujin e detit, si shpëtimtari i vetëm i fatkeqësisë. Flijuan 12 desh në det, duke vënë përpara Ungjillin e Manastirit të Kakomesë. Si për çudi, ngordhja u ndërpre. Të gjithë ia dedikuan këtë mirësi “Baba Detit”, “Zoti Det”, “Të madhit Det”.[23]
Riti i flijimit, si një nga më të vjetrit e njerëzimit, shfaqet me një tipologji krejt të veçantë në Bregdet: ai nuk bëhet as në kala, as në kishë e as në urë, (vendet tipike të hiperlandit ballkanik), por në det.

1.4. RITE TË TJERA

Ndër ritet e tjera që kanë lidhje me kultin e detit, praktikuar ndër banorët e Bregut përmendim:

• [b]a. Larja katartike me ujë deti[/b]
• [b]b. Riti kurativ[/b]
• [b]c. Riti magjiko religjioz i kthimit të dallëndyshes[/b]
• [b]d. Riti për prerjen e sifonit[/b]

Për këto rite kemi të dhëna vetëm nga arkivi gojor, nga një dorëshkrim i Minella Gjonit “Mite e rite në Bregdetin e Poshtëm” dhe nga një material më specifik, më të plotë dhe më shkencor të studiuesit Anton Papleka, të botuar tek “Himara në shekuj”. Ndër këta rite, më interesantin kemi konsideruar ritin për prerjen e sifonit. Prandaj e pamë të arsyeshme që të japim një përmbledhje të shkurtër të këtij riti, me disa ndërhyrje analitike, me shpresën e një zgjerimi të gamës studimore të tij, në një punim tjetër.
“Një ndër dukuritë metereologjike më tipike dhe më mbresëlënëse të trevës së Bregdetit, ka qenë sifoni. Ai në kuptimin popullor është i shtrirë nga retë deri në det, thithte ujë nga deti, përpinte anijet, shkulte ullinjtë. Sifoni zbriste nga reja lart, derisa futej në det. Populli mendon se kaq fuqi ka sifoni, sa nxjerr ullirin nga toka në Palasë dhe e shpie në Vuno. Po ta prisnin, nuk bënte dëm. Sifoni nuk është konsideruar si demon, si përbindësh, apo të ketë patur ndonjë trajtë ikonike
Njerëzit nuk e dëshironin stuhinë, por kur vinte ishin të detyruar ta përballonin. Bënin çdo lutje e veprim për ta ndaluar këtë fuqi të pallogaritur meteorologjike. Prerja e sifonit bëhej si nga ata që jetonin në tokë, ashtu edhe nga lundërtarët në det. Kryenin këtë rit: njerëzit merrnin një urë të ndezur dhe e hidhnin në oborr, duke belbëzuar gati si me vete. Atë e realizonin në formë dialogu. I pari thoshte: “Ç’pret aty?”. Tjetri i përgjigjej: “Pres sifonin”. Ky dialog përsëritej tri herë. Përdorimi i urës së zjarrit shpreh epërsinë e botës qiellore mbi botët e tjera, epërsinë e hyjnisë së Diellit mbi atë të Detit. Në një trajtë tjetër që paraqet përparimin teknik të shoqërisë njerëzore, ura e zjarrit është zëvendësuar me armë zjarri. Kur vinte sifoni në drejtim të anijes e gjuanin me armë. Që të bënte kohë e mirë, qëllonin me armë në sy të resë që t’i pëlciste syri e të hapej koha. Sipas Andrea Varfrit (poet nga Qeparoi), për të prerë sifonin përdorej një brez i zi, i gjatë dhe i hollë. Kur e këputnin në mes këtë brez, pritej sifoni. Diku përdorej një tërkuzë e madhe e bardhë dhe me të dalë sifoni, thoshin: “O burra, ta presim se do të na marrë!” Merrnin një kërcu, një tërkuzë të bardhë liri, të cilën e vendosnin mbi të dhe e mbanin nga skajet dy fëmijë. E ëma e fëmijëve thoshte: “Siç të pres unë tia, o tërkuzë, kështu u preftë sifoni!” Këto fjalë i përsëriste tri herë, pastaj gruaja qëllonte me sëpatë. Duhej që tërkuza të këputej me një të rënë të sëpatës. Po qe se nuk pritej tërkuza me një të rënë, duhej të përsëritej tërë riti. Kjo tregonte se sifoni duhet të ishte shumë i fuqishëm. Ndodhte që sifoni pritej pa i bërë këto veprime. Atëherë thoshin: “Dikush e ka prerë”. Sifoni këputej në mes, hollohej e ikte larg. Veç tërkuzës, një mjet magjik i fuqishëm ishte thika me dorezë të zezë. Doreza duhej të ishte prej briri dhie, cjapi ose sorkadheje. Atë e mbante përpara në anije Karaviqeli (nostromi, drejtuesi i anijes), i cili shikonte nga vinte shtrëngata. Tehu i thikës mbështillej me lëkurë gjarpri e lule trëndeline. Trëndelina përdorej që të binte bunaca. Koncepti mbi forcën magjike të trëndelinës ndoshta buron në mendimin se ajo simbolizon motin e mirë kur i çelin lulet.
Ndikimet e krishtërimit ishin më të dukshme te një trajtë tjetër e këtij riti, ku thika me dorezë të zezë, ngulej në mes të pendë allfës. Kur njeriu që e kryente këtë rit, ndodhej në shtëpi, ai dilte në dritare. Pendë allfa kishte këtë tekst: “Më përpara ishte fjala/ fjala për perëndi/ dhe perëndia – fjala”. Në trajtën më të thjeshtëzuar, këtij riti i ka mbetur vetëm teksti namatisës. Kur ndodheshin në det, për të prerë sifonin, lundërtarët thoshin: “Shpëtona, o zot nga një stuhi e madhe!” Me të thënë këto fjalë, sifoni këputej në mes”.[24]
Nga sa u tha më sipër, del në pah se ky është një rit me origjinë pagane. Shtresat e tjera kulturore kristiane janë mbivendosje të një kohe më të vonshme.
Gjithë këto rite të ndjekura nga banorët e Bregut tregojnë për raportin e natyrshëm me detin, në breg të të cilit jetojnë dhe nga i cili kanë siguruar një pjesë shumë të madhe të të mirave materiale për jetesë. Njëherazi raportet e paqta me detin u janë dashur si nevojë mbijetesë, mpasi jetojnë në brigjet e tij, deti ka shërbyer si mundësi kalimi nëpër vende të tjera të botës e shumë funksione të tjera utilitare jetësore.

1.5. GJALLESAT FANTASTIKE QË POPULLOJNË DETIN NË KONCEPTIMIN POPULLOR

Në Bregdet është e njohur thënia: “Ç’ka stereja, ka deti”. Bregdetasit e hershëm kanë besuar (një trashëgim i ardhur nga brezi në brezi) se në det ka krijesa në trajtë ujku, qeni, ariu e njeriu.
Në fantazinë popullore gjallesat fantastike që kanë populluar detin ndahen në dy kategori:
a. përbindëshat e detit b. zanat dhe xhindet e detit

PËRBINDËSHAT E DETIT

Vetë Kimera është përbindëshi me kokë luani, bisht gjarpëri që në shtrirje kap nga brirët një dhi. Nga gjetjet arkeologjike, në trevën e Himarës duhet veçuar një fragment arkitran, në të cilin është gdhendur edhe një përbindësh deti.
Sipas traditës gojore në Palermo, pranë kështjellës, ishte një gropë e thellë, ku mendohej se rronte lubia. Njerëzit thonë: “Mo (mos) vete të lahesh atje, se të rrufiti lubia!” Sipas tyre lubia kishte trajtën e një peshku që përpinte njerëz. Në këtë kategori hyjnë edhe përbindëshi që nga gjysma e trupit e lart ishte njeri e nga gjysma e trupit e poshtë ishte peshk. Një konceptim të ngjashëm gjejmë edhe në vende të tjera, me Nereidat, bijat e Nereut dhe të Doridës. Ato njihen si nimfat e Mesdheut. Personifikonin lëvizjet e valëve, ngjyrën e tyre etj.. Nereidat banonin në fund të detit, në një pallat të shndritshëm dhe zbavitnin të atin me këngët dhe vallëzimet e tyre. Paraqiteshin si vajza të reja, të bukura, me flokë të stolisur me inxhi, të hipura mbi delfinë, ose mbi kuaj të artë. Nganjëherë janë qenie fantastike, gjysmëgra, gjysmëpeshq. Përbindëshit e detit dilnin në tokë, pastaj zhyteshin prapë në det. Mund të rrëmbenin edhe të mëdhenjtë. Qeniet gjysmë kafshë e gjysmë njeri popullonin edhe shpellat buzë detit. Ato ishin tinzare e të fuqishme dhe lëshonin klithma. Po t’u afrohej ndokush, ato dilnin te gryka e shpellës dhe njerëzit iknin të lemerisur. Nuk rrëmbenin as fëmijë, as bagëti. Po t’i shihje këta përbindësha, ishte ogur i keq për të dalë në det.[25]

ZANAT DHE XHINDET E DETIT

Në kategorinë e dytë bëjnë pjesë figura antropomorfe, që në folklor quhen “zana të detit” ose “xhindet e detit”. Ato imagjinoheshin se rronin në det ose në shpellat bregdetare. Banorët e Bregut imagjinojnë se në shpellën e Spilesë në Himarë kanë qenë zanat e detit.
E përhapur në Bregdet është gojdhëna e martesës së një njeriu me një nuse ujërash. Thuhet se në lëmin e grurit që ishte afër buzës së detit erdhën 12 xhinde dhe nisën vallen. I zoti i lëmit që ruante i fshehur midis duajve të grurit, hodhi brezin dhe zuri njërën prej tyre, ndërsa të tjerat ikën. Robinja iu lut ta lëshonte, por himarioti e mbajti për grua. Për ta bërë të lumtur e të pasur, ajo i vuri si kusht të mos i fliste për tre vjet, tri javë, tri ditë, tri orë e tri minuta. Burri i foli pa dashur tri minura para se të mbaronte afati. Për këtë arsye ajo iku bashkë me vajzën që kishte me himariotin. Kështu e tregojnë të moçmit në Himarë këtë bëmë të trashëguar kushedi sa breza.[26]
Sendi që përdorej për të kapur xhindet e bukura që dilnin buzë detit ishte një brez i bardhë prej leshi deleje me nëntë vrima, i cili mbahej në mes.
Bashkimi apo martesa e një të vdekuri me një krijesë të mbinatyrshme, në trajtën e një xhindeje deti është një arketip mitologjik që haset gjithandej. Në paraqitjen e këtyre fenomeneve në Bregdet, bie në sy funksionalizimi i lëmit si hapësirë magjike – religjioze, ç’ka të shtyn të mendosh përsëri për kultin e detit. Shumë e përhapur në Bregdet është edhe figura e Nuses së Detit. Ndër atributet kryesore të saj përmendim aftësinë për të parashikuar të ardhmen e të vdekshmëve. Në ndryshim nga hyjnitë e tjera, ajo duhej marrë me të mirë, i thureshin lavde dhe i blatoheshin dhurata.
Si përfundim zona e Bregdetit, që shtrihet përgjatë detit Jon, sa mbaron Vlora deri në Jug të Shqipërisë është një nga trevat më të lidhura me detin. Historikisht kjo krahinë, një nga pikat më të forta në ekonominë e vet e ka mbështetur kryesisht tek peshkimi. Pra si rrjedhojë edhe lidhjet e kësaj popullsie me detin kanë qenë shumë të forta dhe të ndërtuara mbi bazën e utilitarizmit dhe të nevojës për të mbijetuar në kohë e hapësirë. Ndër shekuj adhurimi për detin u shfaq në forma nga më të ndryshmet. Ato i hasim edhe sot, në kuptimet kultike e rituale popullore, në folklorin gojor të zonës, të shndërruara në kulte e të funksionalizuara në rite, me veçoritë e tyre kuptimore të përgjithshme, me tipologji origjinale, me mbivendosje fetare, me dhënie-marrje me zonat e tjera të gjithë vendit, por edhe me ndikime të ndërsjellta ndërkufitare e rajonale.

NE DITET E ARDHSHME NE VIJIM DO TE PREZANTOHET EDHE VAZHDIMI I SHKRIMIT "KULTI I ULLIRIT NE BREGDETIN JONIAN"


BIBLIOGRAFIA

• A. Papleka, “Deti dhe ulliri në traditën gojore të Bregut” tek “Himara në shekuj”, Tiranë, 2004[1]
• A. Jakllari, “Historia e mendimit etnologjik dhe mitologjik”, Tiranë, 2003
• A. Jakllari, “Universet e panjohura” , Tiranë, 2002
• A. Stipçeviq, “Simbolet e kultit tek ilirët”, Prishtinë,1982
• E. Çabej, “Studime rreth etimologjisë së gjuhës shqipe”, I BUSHT; SSHSH, 1960, nr.4
• F. Rrapaj, “Fjalori onomastik i Epirit”, Tiranë, 1995
• F. Veizi, “Bregu i detit në këngë”, Tiranë, 1998
• [1] G. Dommernuth-Gudrich, “Mitet”, Tiranë, 2006
• [1] G. Houtzager, “ Ελληνικη Μυθολογια», Athinë, 2004
• 10. Gj. Zheji “Folkori shqiptar”, Tiranë, 2004

11. “Hylli i dritës”, Shkodër,1931 nr.8-12
12. [1] J. G. Frazer, “Il ramo d’oro”, Torino, 1950
13. [1] J. G. Frazer, “Letreres legendaire de l’humanite”, Paris, 1925
14. J. Soustelle, “Encyclopedie de la Pleiade”, Paris, 1968
15. [1] M. Gjoni, “Shën Vasil fshat i dëgjuar”, Sarandë, 2006
16. [1] M. Tirta, “Mite e besime në Bregdetin e Sipërm të Himarës”, tek “Himara në shekuj”, Tiranë,2004
17. [1] M. Tirta, “Mitologjia ndër shqiptarë”, Tiranë, 2004
18. [1] M. Papadhima, “Nga jetesa, zakonet dhe luftrat e niviciotëve”, Tiranë, 2004
19. [1] N. Psilakis, “ Κρητικη Μυθολογια» Ηρακλειο, 1996
20. [1] S. Th. Frashëri, “Folklori shqiptar”, Tiranë, 1936
21. T. Dhama, “Fjalori i mitologjisë”, Tiranë, 1987
22. [1] Visaret e Kombit III, Tiranë, 1944
Yvonne De Sike “Fetes et croyances populaires en Europe an fin des saisons”, Bourdeaux, 1995
[1] Muzafer Korkuti, “Sudost Evropa Zëischen 1600 und 100 V.Chr.” Berlin, 1982, fq. 235-253
[2] N. Hammond “Epirus”, “Iliria dhe ilirët tek autorët antikë” , Tiranë, 1965, f. 58
[3] “Iliria dhe ilirët tek autorët antikë” , Tiranë, 1965, fq. 36
[4] Gjergj Zheji “Folkori shqiptar”, Tiranë, 2004, fq. 55
[5] J. Soustelle, “Encyclopedie de la Pleiade”, Paris, 1968, fq. 327
[6] A. Jakllari, “Historia e mendimit etnologjik dhe mitologjik”, Tiranë, 2003, fq. 191
[7] Adem Jakllari, “Universet e panjohura” , Tiranë, 2002, fq.7
[8] Aleksandër Stipçeviq, “Simbolet e kultit tek ilirët”, Prishtinë, 1982
[9] V. Berardi, “Origjina e kulteve arkadiene”, Paris, 1894 (sipas A. Jakllarit në “Universet e panjohura” , Tiranë, 2002, fq.7 )
[10] N. Psilakis “ Κρητικη Μυθολογια» Ηρακλειο, 1996, fq. 67.
[11] A.Papleka “Himara në shekuj” v. e cit. fq.439
[12]Arkivi vetjak i familjes Gjoni. Minella Gjoni, dorëshkrim, 1988
[13] S. Th. Frashëri, “Folklori shqiptar”, Tiranë, 1936, fq.245
[14] Anton Papleka, “Deti dhe ulliri në traditën gojore të Bregut”, tek “Himara në shekuj”, v.e cit. fq.442
[15]Arkivi vetjak. Grumbulluar nga Irena Gjoni, prej Spiro Nasti (82 vjec), Lukovë, 2003
[16]. Po aty.
[17] Anije.
[18] Enkas, me qëllim
[19] Një nga ishujt e vegjël të Korfuzit përballë Himarës.
[20] Fane Veizi, “Bregu i detit në këngë”, 1998, fq. 106
[21] Arkivi vetjak. Grumbulloi Irena Gjoni, prej Dhespo Xhani (83 vjeç) Piqeras, 1999
[22] A.Papleka “Himara në shekuj” v.e cit. fq.443
[23] Mitro Papadhima “Nga jetesa, zakonet dhe luftrat e niviciotëve” , Tiranë, 2004, fq.82
[24] A. Papleka “Himara në shekuj” v. 2004 f.449.
[25] Anton Papleka “Deti dhe ulliri në traditën gojore të Bregut” tek “Himara në shekuj” v.e cit.
[26] . Grumbulluar nga Minella Gjoni, prej Odise Çipës, 83 vjeç, Himarë 1988