Të tha me zemër spanjolle "hasta la vista!"

NGA PETRO MARKO

Romani/ Fragment nga romani “Hasta la Vista”

Takimi i Gorit me Anitën

Aeroplani ra mbi ullinjtë. I digjeshin krahët. Të tjerët u larguan, se pothuaj gjithë vagonat u bënë shkrumb e hi. Një tërkuzë e gjatë vagonash ishin katandisur skelete hekuri në zjarr. Disa ishin të përmbysura dhe akoma lëshonin zjarr e tym.

Ata që duallën nga aeroplani, kërkuan të shpëtonin, po u zunë. Ishin tre hitierianë të divizionit "Kondor" dhe një frankist. Garibaldinët i zunë, i lidhën dhe i shikonin me zemërim.

-E çmi mbani gjallë, -thirri dikush. - Hidhini n'atë zjarr që ndezën vetë! Brigantët!

Një tjetër u afrua dhe nxori revolen t'i vriste, po dora e tij u ndal nga Ramizi.

Këta janë robër lufte! Do të dërgohen te shokët e tyre! Mos i ngini! Po i ngau njeri...

Fjalën e Ramizit e preu Alvarezi.

- I çarmatosni mirë dhe i shpini në shtabin e brigadës, aty pas ullinjve. ju të tjerët ndihmoni shokët!...

- Ç'më rrini kështu sikur shikoni ndonjë Sfaqje!

- Plumbin qenve! Plumbin - u dëgjua përsëri nga mesi i ushtarëve.

- Dëgjoni thirri me zë të prerë komisari Alvarez - po i ngau njeri, plumbin ka. Shpejt, sikush në kompaninë e tij...

Kishte nga ata kurreshtarë që deshën të shikonin ç'fytyrë kishin bishat që bombardonin ditë e natë Spanjën republikane. S'lanë shtëpi e fshat, stacion e qytet pa bërë shkrumb e hi. Mirë! Ata sipas ligjeve të luftës së tyre të padrejtë, mund t'i sulmonin trenat e luftës e t'i shkatërronin siç bënë tani! Po kush i lajmëroi? Kush e dërgoi lajmin se ky tren ishte i brigadës së 12-të? Eh, luftë o luftë!

- Mor po këta qënkan simpatikë! - tha njeri. -janë të rinj. Pa shikoi! Flokëverdhë, bukuroshë! Pa shiko frankistin! Një moreno, tërheqës për vajzat, që ç'ke me të...

- Derrat! - thirri një tjetër.

- Qënt e qënit! - ia priti një tjetër.

- Të katër robërit, shkonin kryelartë. Bile ndezën dhe cigaren. Flisnin midis tyre... dhe siç dukej, atë që ato po bënin, e bënin për Fuhrerin që i kish verbuar dhe ndërsyer.. Kush e di! Pa tjetër do të vinin në vete ndonjë ditë, po të shpëtonin nga ky zjarr që ndezën ata me urdhërin e perëndisë së tyre.

Agimi, si nga hera, vazhdonte të derdhte dritën e argjendë nga lindja ku shtrihej deti Mesdhe. Pastaj një valë resh të kuqe u dalluan në horizontin e hapur! Eh, ç'agim! Sa keq për Gorin që s'e pa këtë agim! I kishin folur për agimet e kuqërreme të Spanjës së bukur. Po ja që s'pati fat ta shikonte këtë agim vjeshte. Ish i shtrirë, aty rrëzë një ulliri, i rrethuar nga shokët. Asimi nuk fliste. Prisnin doktorin, që mjekonte ata që ishin të plagosur më rëndë.

Kush e di sa shokë të rinj si Gori, që kapërcyen kufi e dete, për të ardhur gjer këtu, u vranë tani, pa ja shkrepur asnjëherë, pa shfryrë asnjë herë zemërimin dhe urrejtjen e tyre kundër fashizmit!

-Ka patur dhe më keq, - mendonte Asimi. - Ka patur shokë që u vranë pa shkelur fare në tokën spanjolle. Bllokada e turpshme dhe barbare e kapitalit internacional me fashizmin si xhandar, kush e di sa e sa shokë ka vrarë në det e në stere...

Gori çeli sytë! Herën e parë nuk mundi të përmblidhej e të kuptonte se ku ish. Po kur pa pranë fytyrat e dashura të Asimit e të Xhemalit, të Ramizit e të Dragushit, të Fatosit e të Arxhelit e të shumë garibaldinëve të tjerë, e kuptoi se po i linte përjetë. Mbylli prapë sytë dhe lotët i rodhën pa dashur.

Në këto çaste të mallëngjyera, Vjen xha Kola, i cili, sa dëgjoi plasjet e para, kish kërcyer përjashta dhe kish marrë frymë tutje kanalit. Ishte mbledhur kruspull në një guvë ulliri, kishte mbyllur sytë dhe qëndroi aty gjersa pushoi zjarri dhe rrëmuja. Kur ra agimi, atëherë u kujtua për armët dhe sidomos për çantën, ku mbante gjëra të vlefshme, siç thoshte ai, dhe nuk linte njeri t'ia prekte... Për këtë i vinte plasja dhe ish penduar shumë që s'mori të paktën çantën e vogël. "Po lëkura qënka më e dhëmbshur se floriri!" - kur shikonte lemerinë që ish bërë.

- Ka vdekur njeri nga tanët? - pyeti , kur pa shokët rreth Gorit.

- Po ti ç'u bëre? - pyeti Ramizi. - Nga bridhje! Ne kujtuam se... re dëshmor!

- Mortja nuk të merr, shtoi Xhemali.

Ra buria! Të gjithë të mblidheshin në kompanitë e tyre.

Gori e dëgjoi, çeli sytë dhe bëri të ngrihej.

-Mos lëviz! - e porositi Ramizi, - ja tani vjen doktori. Dhe me të vërtetë erdhi doktori me infermierët. E zbuloi. I pa mirë kokën, trupin e këmbët! I lidhi kryet, krahun dhe tërë gjoksin dhe porositi infermierët ta shpinin n'ambulancën që u ngrit tej kanalit.

Komandanti i brigadës dhe komisari që erdhën aty, pyetën doktorin dhe ky u tha se s'ka rrezik - frakturë dhe tronditje.

-Shoku shqiptar! Kur të shërohesh të presim në brigadë, - i tha komisari, dhe e përkëdheli duke i lëmuar flokët. -ju garibaldinët e Shqipërisë, përshëndetuni me shokun se po nisemi.

Gorin e vunë mbi vig. Ai nuk i çelte sytë nga turpi se i ishin mbytur në lotë.

-Gori! - i tha Asimi. - Ne po ndahemi, se brigada niset. Erdhi treni. Të presim! - dhe e puthi. E puthi dhe u largua, se një nyje i u bë në fyt.

Të gjithë e përqafonin. Po Gori nuk i çilte sytë të shikonte shokët, vëllezërit për të cilët krenohej jo vetëm ai, po krenoheshin tërë shqiptarët antifashistë. S'kishte fuqi të thoshte një fjalë, vetëm një fjalë: "Luftoni dhe për mua!" Kur nuk i dëgjoi më, kur ndjeu se infermierët e kishin ngritur, çeli sytë dhe pa se po e shpinin në drejtim të kundërt nga ai i shokëve që duke u larguar, kthenin kokën pas dhe i tundnin dorën duke e përshëndetur.

Fishkëllima e trenit ngrinte peshë më tepër zemrat e ndezura të garibaldinëve, që lanë shumë të vrarë dhe të plagosur. Po kënga gjëmoi.

Këtej autoambulancat mbartnin të plagosurit. Ata që ishin me plagë të rënda i shtruan aty pranë në një shtëpi fshatari, kurse Gorin e shtrinë në një shtrat të autoambulancës. Në shtratin tjetër ishte një shok italian që rënkonte thellë. Pranë Gorit rrinte një infermiere e re, e cila i lëmonte ballin. Gori mbylli sytë dhe s'dinte ç'të mendonte. I vinte turp... Çahu dhè të futem! Si? I shtrirë dhe i lidhur në këmbë, kurse brigada shkoi në Aragonë! Ç’fat i keq! Po kjo vajzë! Sa e mirë! Sa e dashur!

Ajo i foli në një gjuhë që Gori s'mori vesh. Pastaj i foli me gjuhën e ëmbël spanjolle. Gori, që dinte mirë italishten, e kuptonte spanjishten.

Befas maqina u ndal! Si një britmë e vetme gjëmuan thirrjet e të plagosurve. Dyert përnjëherë u çelën dhe infermierët rrëmbyen vigjët me të plagosur dhe vrapuan nën ullinjtë. Aeroplanët fashistë fluturuan shumë ulët. Gjëmimi i tyre bënte të dridhej dhe dheu! Për pak çaste toka u drodh dhe aty pranë në Alkala de Çis shtëllunga tymi u ngritën përpjetë si uji i detit nga plasja e bombave të mëdha. Gori pa dritën e tokës spanjolle. Sa dritë ka qielli dhe deti i Spanjës! Kudo që të hidhje sytë shikoje pyje me portokalle! Pyje me ullinj! Dhe ja, aty pranë, deti ish i shqetësuar dhe era kafshonte valët duke zbardhur dhëmbët si një qen i egërsuar. Infermierja, që i rrinte Gorit mbi kokë si një pulë që mbronte zogjtë e saj nga ndonjë skifter, Kristina, siç e quanin infermieren suedeze, e ruante të plagosurin nga aeroplanët.

- Janë shumë çnjerëzorë! Edhe autoambulancat i sulmojnë! Sa herë na kanë mitraluar!

Doktori që shoqëronte kollonën vizitoi edhe Gorin. E gjeti mirë, më të qetë.

- Jemi fqinjë! - i tha.

- Nga jini ju? - e pyeti Gori.

- Jam bullgar! Dr. Klimgev! Ti je shqiptar, apo jo?

- Po! jam shqiptar!

- Aty në spital, do të gjesh dhe një infermiere shqiptare. Është një shoqe e mirë.

Në rrugën e bukur, që përshkon bregun e detit Mesdhe, rrugë plot pemë dhe vreshta, plot vila dhe fshatra të bukura, tani përsëri nisën të lëviznin maqinat: kamionë me ushtarë e me mall, vetura, autobuzë, motoçikleta, biçikleta qerre - ç'lëvizje e madhe për në Castellon de la Plana! Maqina të mbuluara me gjethe, me dega: si duken së largu! Si një kopësht lëvizës!

Shumë maqina ndalen dhe vizitojnë të plagosurit. Edhe Gorin e vizitojnë, i buzëqeshin, i urojnë shëndet. Dhe Gori u buzëqesh me zor, se ndjen dhembie të madhe në gjoks e në brinjët dhe në majë të kokës. Ah, kjo erë e bendeve e mbyti fare! S'e duron dot! Sikur infermierja të mos ishte infermiere, po infermier, do të thërriste një herë e shumë herë: "Nënë! Moj nënë!", po kishte turp nga ata dy sy të kaltërt të shoqes suedeze që e shikonin me atë ëmbëlsi që e shikonte edhe qielli i Spanjës. Shtrëngonte dhëmbët dhe... ja para tij, pa dy sy, dy sy spanjollë, që kurrë s'do t'i harronte.

Një kolonel francez, burrë i shkuar nga mosha, me flokë të drejtë e t'ergjëntë, me mustaqe të shkurtëra si furçë e fortë, me dhëmbë të florinjtë, me beretën baske bojëhiri, u afrua dhe pyeti:

- Franse?

- Jo Shqiptar! - i tha infermiera -

- Shqiptar? Shqiptar?! Sans blague! (Fr.: Pa shaka: Vërtet) Sa mirë! Trim shqiptar, e? Si je, mon petit? (Fr.: biri im) Si je, mon petit? - dhe u afrua, i vuri dorën në ballë dhe i tha diçka frëngjisht. E puthi me dashuri. Vajza që e shoqëronte, e shikonte në thellësitë e syve, sikur kërkonte të kridhej brënda në sytë jeshil të Gorit, i cili ndjeu një diçka që s'e kish ndjerë kurrë gjer ahere. Koloneli e përshëndeti, kapi vajzën nga krahu dhe u largua, kurse e reja, duke e shikuar akoma, po me atë mënyrë të çuditëshme, u kthye i përkëdheli flokët, u ngritë duke e parë në sy si i hutuar, sikur deshi t'i thosh diçka... i hodhi një degë ulliri që mbante në dorë dhe u largua duke e hequr prej kolonelit dhe duke i thënë Gorit:

- Hasta la vista! (Sp.: mirupafshim)

Gori lëvizi pakëz, e shikoi më mirë, kur ajo largohej. Infermierja tha:

-Buena chiquita! Muy guapa! (Sp.: Vajzë e mirë! Shumë e bukur)

Gori s'foli gjersa e vunë prapë në autoambulancë. Maqina ecte në rrugën e asfaltuar drejt Murcias. Infermierja, me sjelljen e saj shumë të dashur, nuk ia hoqi degën e ullirit. Gori si i truar e kish pyetur:

- Mua më tha: "Hasta la vista?"

- Po! Të tha me zemër spanjolle "hasta la vista!" dhe të uroj ta rishikosh. Të fali dhe këtë degë ulliri.

Roman/ Fragment nga “Nata e Ustikës”

Për në kampin e Ustikës

Për në kampin e Ustikës: Më duket se motori e rralloi forcën, - më thoshte Iloja.

U ngritëm të tërë më këmbë. Shikonim të gjithë lart, nga bukaporta e mbyllur.

-Sa natë e gjatë! - tha mbase kot, siç fliste kot Taqi.

Me duar të varura e të rënduara rrinim si ata besimtarët fanatikë që shikojnë ndaj qiellit. Lart dëgjoheshin zëra. Lart kishte jetë. Lart kishte erë dhe horizont. Kishte të qeshura dhe shakara.

Sa ndenjëm ashtu, s'dihet. Vetëm kur Iloia tha: "Pse s'ulemi?", atëherë shikuam të gjithë nga ai dhe lëvizëm. Qeshnim. E pse të mos qeshnim? Ishim akoma gjallë. E kaluam Adriatikun. E kaluam vdekjen...

- Zoti e di se ku jemi!

- Unë them të shtrohemi e të hamë... Të hamë sa jemi këtu e sa i kemi këto ushqime... Më mirë t'i kemi në bark sesa...

Asnjë nuk e kundërshtoi këtë mendim. Mistoja çeli valixhen. Vuri përpara ushqimet. Cilido me mundime afrohej, merrte ç'i pëlqente... Edhe unë mora bukë e kaçkavall. Më pëlqente shumë kaçkavalli. Është si ullinjtë. Po të hash bukë e ullinj, s'ngopesh së ngrëni. Ashtu edhe me kaçkavallin... Po ujë? Ku ka ujë? Ç'bëra që hëngra kaq shumë.

Dhe pasi u paqosëm mirë, sikur të mos na kishte ngjarë natën asgjë, secili nisi të tregonte ato që kishte menduar gjatë natës.

Mistoja tha: - Isha i sigurt qind për qind se do të mbyteshím... Vrisja mendjen... dhe gjithnjë mallkoja veten që nuk sulmuam qysh në korridorin e burgut. Ose do të ishim vrarë, ose do të kishim shpëtuar... po do të linim nam.

Iloja tha: - As për një çast nuk e mendova vdekjen.

- Kadriu - unë kam frikë nga deti. Mirë që nuk e shihja. Kam udhëtuar natën me vapor. S'ka tmerr më të madh.

Alqi - Mua më ishte ngulitur në tru se si do të vinte siluri, si do të fundoseshim... si do të shuhej drita e nuk do të shikonim më njeri-tietrin.

Pastaj Mahmuti - Unë e ndieja veten mirë se isha në mes dhe falenderoja ata që na lidhën. Se, duke qenë të lidhur, më dukej vetja dhjetë herë më guximtar.

Tahiri - Që kur më zunë, e mora parasysh vdekjen... Prandaj gjithë natën s'më ra ndër mend mortja...

Bexhetit, kur i erdhi radha të thoshte edhe ai se ç'kishte menduar gjatë natës, duke qeshur, foli: - ja, i thatë ju të gjitha.

Kurse Taqi e tha që në fillim: -Unë flija.

Të gjithë kishin kaluar nga biruca nr. 8 Kishin biseduar ca minuta. Pastaj ishin caktuar në kaushet dhe qelitë e ndryshme. Përves Ilos dhe Kadriut, që ishin komunistë, ne të tjerët ishim si gjithë të burgosurit. Tani që na lidhte një zinxhir, tani që rrugën e kishim të përbashkët, do të njiheshim më shumë. Nata që kaluam sikur na afroi. Morëm frymë nga njëri-tjetri; u përgatitëm të vdisnim bashkë. Tani duhej të jetonim bashkë.

Bukaporta u hap. Ne u ngritëm më këmbë, kthyem kokat lart e pamë qiellin plot dritë. Pamë shumë ushtarakë e marinarë që na dukeshin... - si dukeshin ashtu? Këmbë të mëdha e kokë të vogla... sikur ishin gati për të na shtypur... Pamë litarë dhe direkun... Po ç'thoshin? Qeshnin me ne që u dukeshim si miza?

Pritëm e pritëm. Heshtjen tonë e prishi Iloja:

- Këtu kushedi se ku jemi e kushedi ku do të na shpien... Lart kokën, si shqiptarë që jemi...

Vinçi me magjen e madhe në formë vagoni minierash u fut në bukaportë, u ul poshtë gjer në dyshemenë e hambarit tonë. Ne bëmë mënjanë. Zbritën me të shpejtë nga shkalla disa karabinierë.

Na urdhëruan të futeshim në atë magje. Ne ngurruam. Po ara na kërcënuan e na thanë se ashtu do të dilnim më kollaj. Me një mijë mundime u futëm, gati njëri mbi tjetrin. Ata lart vazhdonin të qeshnin.

Vinçi ngrihej. Ne tundeshim në erë. Iu afruam bukaportës.

Pastaj na kthyen nga bankina. E, kur ishim mbi bankinën, na lanë aty në erë.

Përposh nesh britma. Hodha sytë, e, ç'të shikoje! Mijëra njerëz me grusht na kërcënonin.

- Spie! Spie!

- (It.: Spiunë! Spiunë!)

- A morte le spie che hanno causato miliaia di morti.

- (It.: Vdekje spiunëve që kanë shkaktuar me mijëra të vdekur).

- Traditori! Spie di un cane!

- (It.: Tradhëtarë! Spiunë të qenit!)

Po kjo? Ç'është kjo pritje në tokën italiane? Ne vareshim në erë e lëkundeshim si kufoma e Hamidit...

Një fishkëllimë e gjatë bilbili... Turma sikur deshi të na hante. Po ja që ne ishim lart. Vareshim e tundeshim në ajër.

Pushoni! Pushoni... - Vala zemërake e turmës sikur ra në bunacë. - Pushoni! Këta shqiptarë të mallkuar, këta banditë, këta spiunë na morën në qafë... Morën më qafë mijëra e mijëra bij të Italisë, se kapërcenin vijën e parë e i tregonin grekut pozitat tona... Pastaj na sulmonin nga shpina... - bërtiste me sa kishte në kokë një oficer aty mbi vapor.

Turma e ngriti më lart se ne, gjer në qiell, sharjen dhe mallkimin.

- Vdekje spiunëve! Vdekje banditëve!

U hutova. Nga fundi i detit, tani në qiell. Ç'kishin me ne? ç'kishte me ne ai oficer që lehte si i tërbuar?

- Ne nuk jemi banditë! - bërtiti me fuqi dhe me një italishte të bukur Mistoja. - Banditë janë ata që na zunë derën... që na vrasin, që na varin, që na arrestojnë.

Iloja, që ishte ngjitur fare me mua e ngriti zërin më lart:

- Ja ku janë banditët... ja ku janë kasapët e popullit italian! --dhe me të dyja duart e lidhura tregonte oficerin dhe karabinierët.

Ata poshtë, sikur do të na hanin me dhëmbë. Ne lart këndonim. I pari ia nisi Iloja:

Avanti, popolo,

alla riscossa

bandiera rossa

triomfera...

Lëshoje vinçin! Lëshoje shpejt! - urdhëronte oficeri me duar e këmbë...

Kënga ngrihej më lart se ne. Përhapej më tej vaporit nga shikonin të shastisur. Turma kishte heshtur e na shikonte gjithashtu e shastisur.

Ne tundeshim në erë duke kënduar.

Lindi ne fshatin Dhërmi. Petro Marko ka lindur ne nëntor të 1915, dhe ka vdekur në dhjetor të 1991. I ati quhej Marko kurse e ëma Zoice. Që kur ishte nxënës i shkollës tregtare në Vlorë, që e nisi më 1924 e e kreu në vitin 1932, filloi të shkruajë poezi dhe proza të shkurtra. N'atë shkollë pat si drejtor edhe arsimtarin e studiuesin Kolë Kamsin, dhe si mësues Ernest Koliqin; shkollë në të cilen jepnin mësim dhe shumë mësues italianë, një nga këto i prezantoi me "Manifestin" e Marksit. Pasi kreu shkollen sorollatet nepër Tiranën e zymtë t'asaj kohe në kërkim të ndonjë pune, deri sa i bjen në dorë një ditë Hilë Mosit, asokohe Minister Arsimi, i cili e caktoi mësues në Dhërmi. Më pas transferohet për në Dhuvjan të Dropullit. Qëndron në kontakt të vazhdueshëm me shtypin komunist, nepërmjet gazetave greke, të cilat ia jipte Asim Vokshi. Nga një ngatërresë që pat, u gjet preteksti se Petrua i jepte nxënësve literaturë komuniste (akuzë e pavërtetë). Kështuqë u dëtyrua të largohej për herë të parë në Greqi, qëndron në Korfuz, ku bie në kontakt me emigrantët politik t'atjeshëm me në krye dr. Omer Nishanin. Pastaj niset për n'Athinë, ku kishte të vëllanë Dhimitrin (Mimon), që ishte larguar që fëmijë nga Bregu. Atje hyn në fakultetin e letërsisë, por përjashtohet pas një debati me rektorin të cilin Petroja i thoshte se "turp për ju që ende jetoni në kohë të Bizantit!...", ngaqë ai e shikonte si turp që një himarjot t'ishte mësues i shqipes. Nepërmjet punëdhënësit të së vëllasë krijohet mundësia të hyjë në një shkollë jo shtetërore, në fakultetin ekonomiko-politik. Shqyrton mundësinë të shkojë në Bashkimin Sovjetik, ku n'atë kohë ishte dhe Sejfulla Maleshova, Ali Kelmendi e Tajar Zavalani, por bie poshtë si mundësi. Kthehet në Shqipëri, por ikën fill pas dështimit të Kryengritjes së Fierit. Kthehet pas vendosjes të qeverisë liberale të Mehdi Frashërit - verë 1935. Planifikohet Kryengritja e Fieri, që dështon që në zanafillë, dhe ikën nga Vlora për në Korfuz. Kthehet në nëntor pasi Branko Merxhani e Ismet Toto e thërrasin ngaqë do hapej një gazetë ("Koha e Re") si organ i qeverisë. Gazeta mbyllet pas një artikulli bombastik mbi punëtorët e Kuçovës; që Ethem Toto, asokohe ministër i brendshëm e pau si reaksionar e komunist. Shëtit nga një gazetë në tjetrën ("Illyria", etj.), dhe më 1936 boton revistën “ABC” bashkë me Branko Merxhanin, Dhimitër Godellin, Zavalanin, Migjenin, e cila u mbyll pas numrit të 2-të; e internojnë në Porto Palermo (2 javë) e pastaj në Llogara, lirohet me interesimin te Merxhanit e Totos. Bashkëpunon në "Përpjekja shqiptare" e B.Merxhanit, që Brankoja donte t'a vinte si antipod i "Hylli i Dritës". Por largohet mbasi u shkruajt një artikull që s'ishte gazetë komuniste nga Brankoja. Pasi në një gazetë tjetër del haptas me idetë e tij pro-proletariatit, i bie halë në sy Musa Jukës, i cili për ta pajtuar i propozon postin e zv/prefektit në Himarë. Petro i jep fjalën se do e pranojë pasi të shkojë n'Athinë e të japë ca provime. Takohet me Migjenin para se të niset (1937), dhe pastaj me të mbërrirë n'Athinë merr anijen për në Francë, Marsejë; anija i ra përreth Mesdheut (Izmir, Xhafa, Aleksandri, Tripoli). Mbërrin në Marsejë, dhe gjen në Paris Llazar Fundon e Ali Kelmendin. Merr direktivat nga një "shok" serb që mbante si nofkë "Robert". Dhe caktohet kryetari i grupit prej 113 që u nis për n'Albacete ku ishte qëndra e Brigadave Internacionale. Bashkohet me vullnetarët e brigadës “Garibaldi” në Spanjë, shkon për në Kuintanar de la Republica. Merr pjesë në Mbledhjen e Shkrimtarëve Antifashistë në Valencia, ku ishin dhe Ernest Hemingway, Pablo Neruda, etj. Lëviz nga Estremadura, Aragona, Gondez e mandej prapë në Francë, ku herë në Paris e herë në Grenoble i financuem nga Ndihma e Kuqe Internacionale i veshur me petkun dhe karizmën e interbrigadistit (vullnetar me brigadat internacionale) u ngarkue me agjitacionin në rininë universitare të Grenoble. Hyn n'Itali nga fundi i '39. Pas 1 mijë e ca ditësh kthehet n'atdhe sepse Kominterni kishte porositë me i çue legalisht ose jo të gjithë komunistët në vendet e tyne. Kthehet në Dhërmi dhe mendon pajtimin me Dukatin - hasmëri të vjetra. Në Vlonë nis e harton trakte, shqip e italisht, kundra fashizmit. E burgosin, në Vlonë, në Tiranë (maj 1940)... mbas marsit 1942 e nisin për Itali, Palermo e Ustikë. Shkruan "Një natë e dy agime", poemat "Nase labi", "Horizonti në kuletë", "Parada e të uriturve", romanet "Kodashi", "Rrugëve të luftës"; "Nisja pa mbarim", "Bija e kapitenit"... Pas çlirimit te jugut t'Italisë nga forcat aleate Anglo-Amerikane çan burgun së bashku me të burgosur tjerë dhe kalon në zonat e çliruara Italiane. 1944 arrestohet nga gjermanët dhe po atë vit kthehet në Shqipëri. Në përfundim të Luftës Antifashiste në vitin '44 kthehet ne Shqiperi duke organizuar edhe ardhjen e gati 300 Shqiptarëve tjerë në kohen kur Shqiptarët kishin mbetur pa kurrfarë organizimi. Është në Shkodër në shtëpinë e Nush Topallit, kur Shkodra bastiset nga trupat serbe. Tek "Retë dhe gurët" citon N.Spirun që i thoshte se Shqipëria kishte material të mjaftueshëm jo vetëm për të dhe për kushedi sa vjet,- bollëk ky që bënë të mundur tregtarët shqiptarë nën okupacionin italian e pastaj gjerman, ngaqë pushtuesit kishin nevojë për material. Kur kthehet në Shqipërinë e çliruar, ftohet që të qëndrojë në krye të gazetës "Bashkimi" në Tiranë nga 1945-1947, nga një kontroll i befasishëm i gjejnë shkrime jashtë vijës së partisë, (shkruan se Hysni Kapo e shpëton nga pushkatimi) lirohet më 15 maj 1950. 1957 mësues në teknikumin “8 Nëntori”. Boton "Hasta la vista" - 1959. 1973 i hiqet e drejta për botim. Më 1975 i fusin në burg të birin. Romani "Çuka e shtegtarit" - 1980 si direktivë për autokritikë nga Partia; por s'ia pranuen e nuk u botue. Kjo për të vetmin shkak se nuk mund të pajtohej që në ditët e para të pushtetit me fillimin e diktaturës, e sidomos kur provoi t'i rezistojë diktatit që i vinte Shqipërisë aso kohe nga jashtë, kryesisht nga Beogradi. 27 dhjetor 1991 vdes dhe varroset sipas amanetit pa ceremoni.

Në kulturën dhe letërsinë kombëtare Petro Marko është personalitet i përmasave të mëdha me shpirt e mendje të paluhatur para çdo stuhie. Ata që kanë njohur nga afër Petro Markon, kanë ndjerë se brenda tij rrezatonte një besim madhor ndaj njeriut dhe mirësisë. Vetëm një lartësi shpirti e tillë mund ta përballonte ndeshjen sy më sy me vdekjen, që ai përjetoi aq shumë herë gjatë jetës së tij. Dhe sa herë ngrihej në këmbë ai do ta niste nga e para luftën ndaj së keqes po me atë forcë besimi, po me atë rrezatim mirësie. Të tillë e ndjen lexuesi Petron në romanet "Hasta la vista" dhe "Qyteti i fundit", ku rruga e tij jetësore e asimiluar artistikisht, është aq e pranishme. Në vitet '70 ai do të shkruajë romanin "Një emër në katër rrugë", ndërsa periudhën e vështirë të jetës së tij në ishullin e Ustikës do ta përjetësojë në romanin e tij të rëndësishëm "Nata e Ustikës". Paraqitja e shkrimtarit Petro Marko me dy romanet e tij të parë "Hasta la vista" dhe "Qyteti i fundit" në vitet '60 është një kthesë e vërtetë në historikun e shkurtër të romanit shqiptar. Dhe nuk është fjala për rrumbullakësimin e një përvoje krijuese, por përkundërazi për ndërprerje dhe dalje nga një përvojë e shartuar jonatyrshëm në rrjedhat e letrare shqiptare, ishte një synim që rrëfimi romanor, pjesërisht në vitet '40, '50, do të çlirohej dhe të hapej si vizion, univers krijues dhe si spektër tematik.
Krahas kësaj prirjeje të brendshme që kanë të dy romanet e përmendur përballë veprave të të njëjtit zhanër të deriatëhershëm, këto vepra qëndronin superiore edhe si artikulim artistik. Dhe pikërisht për natyrën e risive, për natyrën që pretendon ndryshime të vërteta të vlerave letrare. të gjitha veprat e Petro Markos u pëlqyen dhe u kërkuan nga lexuesi.
Faqet më të fuqishme të prozës së Petro Markos reflektojnë triumfin e dashurisë dhe të humanizmit njerëzor. Pas tërë atij ferri nëpër të cilin kalon njeriu në rrëfimin e Petro Markos, ai arrin të mbetet i pamposhtur nga mizoritë e botës. Këtë bërthamë të brendshme e rrezatojnë personazhet nga romanet e tij, këtë shkëlqim biblik reflekton Petro Marko njeri dhe Petro Marko shkrimtar në tërë veprat e tij. Nuk ka shembull në letërsinë shqiptare, ku të jetë gërshetuar dhe njehsuar aq shumë mes vetes njeriu dhe krijuesi - Petro Marko njeri dhe Petro Marko shkrimtar. Me romanet e tij Petro Marko hyri në personalitetet më të shquara të kulturës shqiptare që sollën risi të vërteta në traditën letrare shqiptare. Tek vepra e tij rrezaton bindja dhe besimi i lindur për dashurinë dhe humanizmin njerëzor, ndonëse sa rrojti ishte ndër personalitetet më të persekutuara dhe më të munduara. Në vitin 2000, e shoqja Safo me të bijën Amantia, botojnë "Retë dhe gurët - Intervistë me vetveten", autobiografik ku Petro Marko plak merr në pyetje një version më të ri të vetvetes; libër ky që i kishte mbetur dorëshkrim dhe e kishte dëshirë t'a botonte. Presidenti i Shqipërisë, Alfred Moisiu, në vitin 2003 dekoroi Petro Markon me Urdhrin "Nderi i Kombit".

• Hasta la vista (1958) ^[1]
• Qyteti i fundit (1960) ^[1]
• Një emër në katër rrugë
• "Ara në mal" - roman ^[1][2]
• Nata e Ustikës (1989) ^[1]
• Shpella e piratëve- roman ^[1][3]
• Vepra autobiografike
• "Horizont" - roman ^[4]
• Fantazma dhe plani 3+4
• Çuka e shtegtarit
• Një natë dhe dy agime
• "Stina e armëve" - roman ^[5]
• "Halimi" - roman ^[6]
• "Tregime" - tregime ^[7]
• "Gazetari, mbreti e uria" - - roman ^[8]
• "Retë dhe gurët" - 2000
• Ultimatumi - 2002
• Tregime të zgjedhura - 2003

Në Luftën e Spanjës, si luftëtar në brigadat internacionale. Pas Luftës së Spanjës, gjatë kthimit për në Shqipëri, ai do të ndeshet dhe do të marrë pjesë në shumë beteja antifashiste nëpër Evropë.

Mirënjohjet

• “Mjeshtri i Madh i Punës” - 1998
• “Penda e Artë” - 2000
• “Qytetar Nderi i Vlorës” - 2002
• Urdhri "Nderi i Kombit" në vitin 2003

Burimi i të dhënave

1. ^ Gjovalin Shkurtaj dhe Enver Hysa : Gjuha Shqipe për të huajt dhe shqiptarët jashtë atdheut
2. ^ PETRO MARKO, "Ara në mal", Redaksia e botimeve "RILINDJA", Biblioteka Shkrimtarë Shqiptarë, Prishtinë 1972.
3. ^ PETRO MARKO, "Shpella e piratëve", Redaksia e botimeve "RILINDJA", Biblioteka Shkrimtarë Shqiptarë, Prishtinë 1972.
4. ^ PETRO MARKO, "Horizont", Redaksia e botimeve "RILINDJA", Biblioteka Shkrimtarë Shqiptarë, Prishtinë 1972.
5. ^ PETRO MARKO, "Stina e armëve", Redaksia e botimeve "RILINDJA", Biblioteka Shkrimtarë Shqiptarë, Prishtinë 1972.
6. ^ PETRO MARKO, "Halimi", Redaksia e botimeve "RILINDJA", Biblioteka Shkrimtarë Shqiptarë, Prishtinë 1972.
7. ^ PETRO MARKO, "Tregime", Redaksia e botimeve "RILINDJA", Biblioteka Shkrimtarë Shqiptarë, Prishtinë 1972.
8. ^ PETRO MARKO, "Gazetari, mbreti e uria", Redaksia e botimeve "RILINDJA", Biblioteka Shkrimtarë Shqiptarë, Prishtinë 1972.

PËRGATITI FLORI BRUQI

“Tani e tutje nuk do të zemërohemi më!”

NGA PETRO MARKO

Si sot 20 vjet më parë, është ndarë nga jeta shkrimtari Petro Marko, duke lënë një trashëgimi letrare të pasur: romane, tregime, poezi, memoristikë, ditar burgu kushtuar dashurisë për gruan e tij, Safon, publicistikë etj., nga të cilat arkivi i familjes ende mbetet i pazbuluar. Ky numër i “Logos&Art” i dedikohet kësaj krijimtarie, fragmente të saj. E bija e shkrimtarit, Aranita Marko, ka treguar dje se së shpejti pritet të dalë një libër me tregime nga fëmijëria e shkrimtarit, që sjellin atmosferën e vendlindjes, Himarës

Bisedime me Safolinën

 Takimi i parë

 Shekuj a çaste kanë kaluar, këtë nuk ësht’ e mundur ta përcaktoj!Po vetëm një gjë është e vërtetë: që unë digjem nga malli, sa them shumë herë “mor po ta shoh një herë, pastaj le të vdesë!” se merre me ment: or’ e çast, për kaqë shekuj të qaj e të qesh me ty dhe tërë kjo jetë larg teje, vetëm në fantazi, vetëm duke përsëritur e ripërsëritur çapat që këmbët tona linin në hapësirën e bardhë të një lumturie që jetonim, po që nuk çmonim! “Ta shoh një çikë, pakëz t’i shoh sytë e saj për së gjalli! A do ta kem këtë fat? “- Se tërë forca e dëshirave të mia, e ëndrrave të mia të fundit përsërisnin or’ e çast. “Ta shikoj edhe një herë para se të vdesë!” …Unë dua të të shoh një herë, vetëm një herë, me kusht që ti të mos më shikosh mua se e di që duke të parë ty do të kuptoj më mirë se sa e dhëmbshur është jeta, sa e shtrenjtë është jeta, sa e shenjtë, madhështore, hyjnore… është jeta! Sa fuqi dhe ç’burim është Jeta! Se vetëm në sytë e tu shkruhen dhe llamburitin ligjet e fuqishme të jetës… Dhe këtë ta them duke u betuar në llahtarin’e ëmbël dhe të tmerrshme të valles që zemra ime kërcen në hapësirën e kësaj ndarje tragjike- që vetëm sytë e tu, forca e tyre dhe kushtrimi i tyre më thoshin: “Jeto!”… Po ç’e do! Të jetosh me shekuj larg syve të tu, thoshin disa se me distancën e kohës humbiste dhe fuqia magjike që kërcënon dëshpërimin dhe mortjen! Dhe ja ku po ta them: kjo nuk është e vërtetë! E vërteta është se duke u ndritur me shekuj prej syve të tu, drita e tyre përditë shtohet e shtohet sa arrin që të shkrijë hekura dhe errësirë dhe çdo gjë që prek e shoh të më duket: Jetë! Mjerë ata që nuk drejtohen nga sy të tillë! Dhe isha i lumtur e isha i mjerë! Se unë nuk desha të çkëputesha nga syt e tu! Syt e tu më kanë puthur me ëmbëlsinë dhe nanuritjen e syve të tu! Po unë desha ti shikoja edhe një herë! Edhe një herë! Çdo njeri para se të shuhet nga lista e të gjallëvet, ka të drejtë të kërkojë diçka...(Është një traditë që meriton të përmendet) Po si?... Kalonin dit’ e netë! Çaste dhe shekuj! “Ah ta shihja edhe njëherë! Ta shikoja pakëz...!” ...Dhe nëse do të ketë njerëz - dhe ka që thonë: E ç’kuptim ka të plotësosh një dëshirë, kurse çdo gjë të marrë funt?!” Unë këtyre u përgjigjem: “E ç’kuptim ka për ju jeta kurse nuk jetoni?” Ose edhe: “Ç’kuptim ka për ju vdekja, kurse nuk kini jetuar?” E di: kalojnë ditë dhe kalojnë netë dhe gjithënjë digjem e përvëlohem të dëgjoj një herë zërin tënt! Se zëri yt është kënga e jetës, është simfonia e ëndrrave të mia! Po ç’e do! Kalojnë muaj dhe vjetë dhe shekuj! Ti tani flet, e sheh, e punon, e ëndërron ... Siç flasin burimet e maleve, siç shohin yjt’ e qiellit, siç punon zëmëra e kohës, siç ëndërron agimi i Jetës... dhe unë këtu mas pulsin e frymës sate, se nën rithmin e tij akoma e mbaj lart flamurin e Jetës! “Të të shoh edhe njëherë, pa pastaj le të vdes!... Se kam frikë që nuk do të tretem po s’të pashë edhe një herë. E di o Safolina ime, se forca e Dashurisë s’matet as me lotët, as me këngët, as me trimërit’ e rrëmbimeve ... po me numrin dhe gradën e lenteve të syve që dashurohen, bile edhe me ngjyrën e tyre. Ja, për shembull, se ç’janë për mua syt e tu: ato smadhojnë edhe rrudhat më të holla të ballit të Jetës dhe ndriçojnë edhe palcën e errësirës, ato sbukurojnë dhe trevat ku ra çkatërrimi, ato çdo gjëje i japin ngjyrën e krijimit... ato zbusin, pajtojnë, e nderojnë... të bëjnë të jeç krenar që je njeri dhe të drejtojnë për në brigjet e Triumfit të Jetës! Me ato sy pash horizonte të pakufishme mijra-ngjyrash, mijra-agimesh, mijra-shpresash, mijra-tingujsh! ... Ah, dhe për këtë unë sa dëshiroj t’i shoh edhe njëherë, se me to unë do të shoh bukurin’ e fundit të kësaj toke të bukur, me to unë do të shohë për herën e fundit ngjyrat e Jetës që thonë: “Sa yj fshihen akoma, sa lule fshihen akoma! Dhe ti sa gjurmë të bukura mund të lije në këtë arenë të pasosur të krijimit!”... Dhe ja! Një ditë prilli- pas afro një vit. - Ti me sefer-taset në dorë ishe në derën e burgut dhe unë nga një cep, nga një cep i vogël i dritares përkundruall derës së oborrit, të pash! Të pash! Të pash! ... Pash Safolinën time! Dhe gjaku, dhe fryma, dhe jeta nisi të marrë mijra tinguj e mijra ngjyra! Tinguj që këndonin hymne malli e dëshire, gëzimi e dëshpërimi, tinguj Dashurie! Ngjyra që hekurat i bënin lule, muret i bënin qiej te pa funt dhe çimenton oqeane! Ngjyra që çdo gjëje i veshnin petkun e ëmbël të Dashurisë! Dhe unë të pash! Ti qëndroje kokë-ulur! Ti shikoje brenda dhe syt e tu depërtonin mure dhe hekura dhe unë nëpërmjet tyre NISA PRAPË TË SHIKOJA JETËN! Dhe kështu 23 Prilli 1948 u bë edhe këjo një datë e shënuar e Jetës sime! Dhe pastaj përditë ...përditë ...ah si e prisja unë atë orë, aty nga një cep i dritares përkundruall derës së oborrit që hapej pak centimetra, unë SHIKOJA SAFOLINËN TIME! Dhe sa i lumtur dhe sa i mjerë isha! ... Dhe qeshja dhe qaja – jetoja -me ty! Ti vije! Qëndroje aty para derës (herë e veshur si parëverë, herë si verë, herë si vjeshtë) dhe stinët unë i shikoja në veshjen tënde. Se në fytyrën tënde shprehej një agoni që vetëm sy që dashurojnë munt të kupëtojnë! Të flisja! Më përgjigjeshe: “Duro për mua! Jeto për mua! Unë, Goçja jote jam aty me ty, se të dua fort unë! Dashuria jonë është e drejtë prandaj dhe do të trimfoj! Ti je i pastërt dhe Drejtësia do të triumfojë! Unë do të pres! Rroj vetëm për ty! ... Dhe këto fjalë më bënin krenar dhe me të drejtë thosha se lumturia e njeriut gjendet edhe në konditat e mija...! Dhe kështu më shikoje e të shikoja nga një vrim’ e vogël e dritares përkundruall derës së oborrit që hapej pak centimetra- në shi e në borë, në vap’ e në të ftohtë dhe malli më shtohej: “Ah, kur do të takohemi!” “Të takohem një herë, të flas me të, pastaj le të vdesë! Po kur? Kalonin dit’ e muaj dhe ti mbete në dyert e burgjeve! Kur? Imagjinata ime nuk la horizont pa shkelur me syt e tu!. Çdo çast e çdo dit’ e çdo natë, fluturoja me ty atje ku s’ka shkelur këmbë njeriu! Po kur të shikoja pakëz aty përpara derës me ushqimet në dorë, thoshja: “Gjer kur?” Dhe kështu kalonin muaj të tëra! Monotonia e pritjes qëllonte fort si një vare në daullen e agonisë! Gjer kur? Ah! Vetëm një çast të takoheshim! Të flisnim! Të çmalleshim! T’i thoshja: “Si je? Safolina ime, si jeton pa mua?” Dhe të dëgjoja zërin e saj! Të dëgjoja vetëm një herë të më thoshte: “Goçja jote është e fortë! Ajo të pret!... Ti thoshja vetëm dy fjalë: “Safolina ime! Jam ashtu siç më njeh! S’të kam fshehur asgjë! Jam i pafajshëm! Të dua si poeti të bukurën e dheut, si unë Safolinën dhe Lirinë!... Dhe çdo gjë që të ngjasë... ti jeto!” (Po unë jam i krisur! Ç’vete e mejtoj! Po nuk dihet! A ti them: “Dashurove një fatkeq? – Mos vallë të pengoj lumturinë dhe rrugën tënde? Ti je e lirë! Mos humb të rit’e tu! ...sa i marrë që jam! Ajo më dashuron, dhe unë...? Po ç’të them! Vuaj, sepse ajo vuan! Ajo vuan më shumë se unë, se nuk është mësuar në të tilla dallgë të egra! Po ajo është forcuar dhe e di se ku vete se ka Dashurinë Yll Polar! Ajo bën atë që i thotë zemëra! Ajo është goçja ime! Ajo më pret, se është e sigurt se do të triumfoj Drejtësia!) Dhe kështu u mësuam në këtë jetë.. të kënaqur se kishim fatin e mirë të shikoheshim çdo drekë: Ajo përjashta derës s’oborrit me sefër-taset në dorë, me zemrën gur dhe me shpirtin e saj në qeli pranë meje - dhe unë prapa hekurave të dritares, në vetminë time plot tinguj lëngate po me sytë e zemërës sime pranë Safolinës sime që e ndiqja çap për çap me një llahtarë dhe një ëmbëlsi, me një dëshpërim dhe lumturi të pathënë. Ngjarjet historike, duke dënuar sistemin që na ndau dhe na largoi, bënë kthesën e famëshme që ngrohu zemërat e viktimave të gjalla ... Syt e Safolinës sime çkëlqenin nga kënga e shpresës së triumfit të Drejtësisë. Zemëra e saj e ngrirë, u ngroh nga dielli i besimit mi Drejtësinë dhe një këngë e re na lajmëronte: “Së shpejti do të BASHKOHENI!” Çudi! Lum ata që janë të pastërt si kristali dhe që trembin mortjen me sinqeritetin e besimit të tyre! Lum ata që trumbetojnë iden’ e tyre edhe nga varri!...Po si ta them tani ditën e shënuar të takimit tonë të parë? Më mirë është që të flas ashtu siç ngjau: Vetëm këtë mbaj mënt”. Kur e pash – si gjithënjë, jashtë derës më fliste me sy, me këmb’ e me duar! Ishte e dehur nga një gëzim i pa shembëlltë! Po çdo jetë? Mos vallë do të lirohem?” dhe unë - si ajo mënt fluturoja nga gëzimi! Po pse? (Ah kush ka ndjerë çaste të tilla, s’ka mbajtur mënt asgjë, se të tilla çaste janë kulme dehjesh sublime dhe s’kanë të bëjnë aspak me gëzimet dhe lumturitë e rralla!) Po megjithatë skalisen thellë në arenën e kristalt të kujtesës dhe bëhen rezervë forcash gjallërie, bëhen të përjetshme... Pastaj mu bë sikur erdhi roja “më buzëqeshje - çudi!” dhe sikur më tha “ Eja! Do të takohesh me shoqen tënde!” dhe pastaj sikur erdhi berberi, ky më rrojti me të shpejtë! Më prunë një xhaketë! Më stolisnin! (Çudi! ) Dhe unë mënt po çmendesha! Mejtimet e mia përziheshin dhe përqafonin Safolinën time! DO TË TAKOHEMI! (Gjëra që duken çudi e përrallë. Po thonë se do TË TAKOHEM ME SAFOLINËN). Bëj atë që më thonë! Ato rojet dhe berberi i ynë-ah... gjithënjë më flasin! E ç’më thonë? Unë vloj në mejtime: “Po a ësht’ e vërtetë? Po ç’do ti them? Po si do të jetë vallë?.. sa kohë kaloi qysh nga 15 maji 1947? Sa jemi sot? Po sikur të na linin pak çaste pranë e pranë? Ku do ta puth më parë? Në sy! Pastaj në buzë, pastaj në SY dhe do ta shtrëngoj fortë, fortë duke i thënë: merrmë me vetë! Mos më lë këtu më! Po pastaj ...” ... Dhe kështu si i ndezur nga diçka që të shpie në majat më të larta të një dehje të lumtur...më shpien nëpër korridoret – ah këto korridore që janë matur me lot’ e gjak – më hypin nëpër shkallë e më shpien drejt derës lart – aty ku janë dy palë hekura, aty ku këmbët e mia sa mijra herë kanë shkelur, aty ku duart e mia sa mijra herë janë mbajtur (kur në kohërat e çdo regjimi vinin e më vizitonin ...) dhe ku një herë motra ime më tha: “E pse s’u vrave në Spanjë, ose në ndonjë kënd tjetër? Kështu do të kishim qarë njëherë e përgjithënjë, kurse tani ne të qajmë për ditë!... (Po unë nuk u vrava në asnjë kënd të dheut, se në një kënd të dheut më priste SAFOLINA ime!)... Aty në hekurat, mu parakalua tërë e kaluara ime dhe nuk dëgjoja gjë dhe nuk shikoja gjë! Mu bë sikur përpara meje- në hekurat e matanshme, nja dy metra larg hekurave të këtejshme - qëndronte silhueta e SAFOLINËS. Kishte zënë hekurat me të dy duart, kishte shtrënguar kryet e saj në hekurat, sikur kërkonte ti lakonte e ti shkrinte dhe të futej brënda! ... Ajo ishte! Ishte SAFOLINA, se çdo gjë: era e ëmbël e saj, silueta e ëmbël e saj... Po SYTË? Ku ishin sytë e saj? Po unë nuk shoh gjë? Po çdo gjë që shoh është Safolina!... Dhe nyja në fyt bëhej më e trashë dhe silhueta gjithënjë bëhej më SAFOLINA ose më silhuetë që binte erë SAFOLINA, që kishte SY, e ball, e flokë, e këmbë e duar... SAFOLINA. Vetëm një harmoni ngjyrash SAFOLINA! Vetëm një ishte jeta që më shikonte! (Aty ishin grumbulluar pesë a gjashtë roje) dhe nyja në fyt bëhej më e madhe! Dhe veshët më trumbetonin... Kurse një zë “ë de folni, pse nuk flisni?” më bëri që të mblidhja veten dhe diçka desha të thosha, desha të thosha atë fjalë që or’ e çast – dit e natë- e kam përmendur, desha të thoshja “SAFOLINA IME!”...po ajo lëvizi dhe pa pritur dëgjova zërin e saj: “Petrolino im”!... ...Pastaj mu bë sikur dëgjova : “Si je?”. Ishte zëri i saj! “Si je Petro im!”... Dhe nyja e fytit ç’u bë! Ajo më mirrte frymën! Po zëri i Safos sime prapë pyeste me ankim e me lumturi, me dëshpërim e me krenari “Jam una goçja tate!” Une besoj se edhe i vdekur po t’isha do të përgjigjesha: “Unë jam poeti tat” ... po çudi! E shikoja dhe gjithënjë më dukej një silhuetë që humbiste që shkrihej vetëm në një: Safolina. Pastaj mu bë sikur pash hekurat më të trasha e më të dendura dhe u shkunda: “Safo, po ti si je?” e pashë që buzëqeshi dhe zemra nisi të rrihte me ritmin e pulsit të saj. “Unë jam fare mirë! - Edhe unë! Po ti si je? –Fare mirë, mirë! Po ti si je? – Mirë, mirë! Si je ti? – Fare mirë! Mirë! Po si je nga shëndeti? – Fare mirë, mirë, mirë, fare mirë! – A je mirë? – Mirë, mirë! Po ti?...” Pastaj mu bë sikur ajo më tha: “Pa ec pak! Lëviz pak! Pak sa të të shoh...” Dhe unë pa dashur lëvizja krah e këmbë dhe kur u ktheva prapë në vend të parë, pash sytë e Safolinës sime që çkëlqenin nga gëzimi! “Je mirë? Unë jam fare mirë! Po si je Petro? A je mirë?” Po dale pak! Dua të flas! Ajo siluetë është Safolina ime! Është goçja ime! Ay zë, ajo këngë plot harmoni lëngimi, del nga shpirti i Safolinës sime!...Ja ku është! Ja... ja... zgjat duart...nuk arrijnë! ( Ah këta hekura!)... Po ç’t’i them? “A je mirë?...Mirë!...Mirë!” Dhe pastaj mbaj mënt se gjaku im i pakët nisi të vlonte kudo si fjalët që kërkonin të dilnin më vrull tufani po që ah, s’dilte asnjë, se njëri mejtim mundte tjetrin me shpejtësinë e një mejtimi si ay imi që kërkonte të bënte me gjuhë bilbili, edhe hekurat e kryqëzuara! Dhe tërë ato fjalë që për kaqë shekuj i kisha përsëritur me miliona herë...as që më vinin nër mënt! Dhe sa para vlenin fjalët? Përpara meje qëndronte Safolina ime! Më shikonte dhe e shikoja. Dhe kjo ishte Safolina ime të cilën kaq shumë e kisha idealizuar, kaqë me densitet kisha rrojtur me të gjatë shekujve të ndarjes, sa tani duke qenë para saj-ja ku ishte dy metra lark meje!- S’di ç’t’i them! E shikoj me atë mall që unë vetëm e kam ndjerë dhe ajo lëvis tani, lëvis krah’ e këmbë e sy e flokë e trup... dhe sikur kërkon të hajë hekurat me dhëmbë, të futet brenda, të më përqafojë fort e të më rrëmbejë e duke më thënë “eja Petrolino im, se goçja jote është vetëm dhe...” të ikim bashkë që të dy e t’i thërrasim qiellit dhe tokës dhe erës... “mjaft më!”. Neve jemi të pafajshëm! Lërnani të numërojmë rrezet e diellit! Lërnani të vazhdojmë se numëruari yjt e jetës! Lërnani të lozim me ngjyrat e ylberit dhe me tingujt e Lumturisë, se ne dashurohemi, se ne duam Jetën, e duam Lirin’ e jetës, lirin e të gjallëve...” Po... në këto çaste kushtrimi kundër padrejtësisë buçiti zëri i Safolinës sime: “Të pres! Ti je i pafajshëm! Ti djal’ i lirisë dhe i Revolucionit! Të pres! Ti je njeriu im! Ti je i drejtë...prandaj të pres me orë pranë meje!...” e dëgjoja si një njeri që dëgjon vendimin e gjykatës së lartë të ndjenjës dhe të dhimbjes! Dhe ato çaste isha më i lumturi i botës, se ky vendim që dilte nga Drejtësia e Dashurisë ishte vendimi i prerë i një jetë që ëndërroi dhe që luftoi nën flamuj të një Dielli të Ri, ku kënga, krijimi, dashuria-Liria, t’ishin nenet e përjetshme të kushtetutës njerëzore! “Të pres! Jemi të pafajshëm!”...Dhe e pash që buzëqeshi! Pash më në funt edhe syt’e saj që më flisnin me një krenari duke më thënë: “Këjo ishte Prova e Madhe e Dashurisë sonë! Neve bashkë- se jemi një- do të shkelim në gjurmët e shtigjeve të reja! Bashkë...gjer në funt, se Dashurohemi!” Unë s’mbaj mënt tjetër gjë! Vetëm kur roja tha “Mjaftë më! Shkoni!”. Atëherë vura re, se Safolina ime nuk ndahej nga hekurat! Ishte mbërthyer aty dhe më shikonte! “Shkoni tani”- përsëriste roja...Edhe unë nuk çkulesha dot! E ku të veja? E pse të ndaheshim? Ajo të shkonte rrugëve e vetme dhe unë në qelin time i vetëm? E pse? “Dëgjuat? Shkoni?!- na urdhëronte roja! (Epo të mendoç tani dhe të thuash: “Pse nuk largoheshit nga hekurat, po rrinit aty që të dy si të ngrirë?” Unë të përgjigjem: “Nuk ishim të ngrirë! Përkundrazi ishim ndezur! Çdo gjë ishte në flakë: edhe hekurat, edhe padrejtësia! Dhe të betohem se atë çast një revoltim i pa shembëllt, po i ndërgjegjshëm më nxiste të thërrisja: “Mjaft më! Nuk u kënaqët në shekujt e ndarjes sonë? Nuk u kënaqët me lëngatën tonë? Eja Safolina ime! Mermë!Mos më lër këtu!...” Po atë çast duart e forta të rojeve me çkulën nga hekurat dhe unë duke pasur gjithënjë syt e ngulura në silhuetën e Safolinës sime po largohesha...Ajo fliste: “shko, shko ti i pari, dua të të shoh nëse ecën...po mos u mërzit se unë jam jotja, jam goçja jote besnike, të pres...se je i drejtë...se jemi të pafajshëm!...”

***

Kur roja hapi prapë qelinë time, isha i hutuar! Mbaj mënt vetëm këtë: e pyeta me zë të shuar: “Sa kemi sot? “Dhe ay:- tre nëntor 1948! Domethënë ishte dita (nuk e pyeta rojën se ç’ditë e javës ishte...po do ta gjej ndonjë ditë në kalendar) tre nëntorit, dita e takimit të parë me Safolinën time... Tani pyes veten: “A do ta harroj kurrë këtë ditë? Dhe a mbaj mënt gjë mi Takimin e Asaj Dite? ...Çdo gjë e Asaj dite ishte skalisur thellë e thellë me skarpellon e dhimbjes dhe të mallit, me çekiçin e lëngatës dhe të shpresës...dhe a ka në shekuj tufane dhe thellime që të shuajnë gërmat e thella të çasteve të tilla-çaste gas-lëngate dhe çqetësimi që kompozojnë Sinfoninë e një Dashurie të pashembëlltë?

(E shkrova për ty o Safolina ime)

Burg më 5 maj 1950 Petro yt

Poezi

Mungesa e lirisë

Ti ishe

Një mëngjes i freskët

Që lëshonte

Tinguj të kthjellët

Dhe ishe një kopsht i derdhur

Zot sa i derdhur

Me erë me ngjyrë

Mbytje çdo gjë përreth

Nga duart nga yjet

Si nga një libër i hapur

Mund të parathoshe çdo gjë

Si fatthënë e rysur që ishe

Po jepeshe lehtë

Si një kafshë

E lodhur nga ndjekjet

Se në flokë

Në ballë

Në sy

Kudo

Të vihej re

Mungesa e lirisë

Kënga e valës

(Vlorës)

Lëmo', o vale e përkëdhel

atë breg që s'është i gjallë,

e, kur të flesh aty në Skelë,

të shtrihesh në atë zall,

këndo një këngë e nanuris

shumë qetë e me ngadalë,

se në atë tokë fle një fis

që u ngrit në shekuj valë

për nderin e Lirisë...

Lëmo' o valë me ngadalë!

këndo një këngë lehtë,

të mos dëgjohet gjer në mal,

se aty në ullishte fshehtë

dergjen..... - oh lëre mos e nga,

kujtimi u ka mbet! -

Pra ti o valë, këndo, mos qa,

se zemrën e ke det

dhe gjuhën ligjërim e shkumë,

sa brigje ke në dorë!...

Dhe kot kërkon të vere në gjumë

dhe shpirtin tënd, o Vlorë!

Po ah, o vend që lind ç'ka vdes,

pse hesht mbi varr, i gjallë?

Përherë syri yt do jes'

me llahtari në zall?..

Lëmo' o valë me ngadalë,

këndo kushtrim të qetë...

Se mos dëgjohet lart në male

në Arbërinë vete

se atje dergjet një jetë...

Lëmo' o valë e përkëdhel

me zemër, jo me zjarr,

se bën vaki që vdekja del

e s'hesht brenda në varr.

Kushtrimin tënd o të dëgjoj

oh, ndërsa vendi qan -

atëhere, o valë, gjumi mbaroi

dhe labet kush i mban...?!

N'arrati

Kokën mu në trastë e futi,

mori dhenë... Pse o Zot,

tërë kohën jetëshkurti

qetësinë nuk e gjen dot?

Ligja me kamxhik s'e zbuti

skllavin që endet sot e mot,

llogore nuk gjen gjëkundi

dhe mundimi s'e mund dot.

...kërkojmë vetminë e vëllait tonë!

HASAN MEKULI

Ese/ Poezia jonë e sotme e ka frymën dhe ngjyrën origjinale dhe të vërtetën e vet të veçantë

Në sistemin e të menduarit poetik, tashmë të formuar dhe me mbështetje të fortë në rrjedhat jetësore të botës sonë dinamike dhe plot ngjarje të ndërlikuara, si dhe në përgjithësi më natyrën artistike të poezisë së sotme shqiptare si sistem më vete, ka pjesë të veçanta, nyje ende të pazgjidhura dhe vlime karakteristike që ngërthen më vete ky sistem, sidomos gjatë dy dekadave të fundit, në të cilat poezia jonë shënoi disa risi dhe kthesa artistike. Ato ndonjëherë kanë të bëjnë me këtë apo atë autor, por në shumicën e rasteve përkojnë me realizimet apo veprat konkrete, me prirjet individuale, mjeshtërinë e shtjellimit apo thellësinë e të menduarit. Prandaj, sot mund të ndalemi apo të përqendrohemi vetëm në analizimin e elementeve të drejtpërdrejta, të atyre që na paraqiten qartë, në një rrjedhë poetike pa vorbuj, pa nyje. Natyra e poezisë sonë të sotme dhe sistemi, apo sistemet e të menduarit të saj, sot kërkojnë një përqendrim dhe kredhje më të thellë, një gërmim më të vendosur si në thellësi ashtu edhe në gjerësi. Ajo nuk zbulohet vetëm me konstatimin e një ane apo segmenti. Prandaj, më shumë se kurdoherë deri më sot na imponohet e vërteta se kemi edhe shumë detyrime kur është fjala për zbulimin e tipareve artistike dhe vlerave të kulluara, të rëndësishme për tërësinë e saj, për një poezi sikundër e kemi, komplekse dhe pa dyshim plot shtresime artistike.

Si tërësi e një sistemi gjuhësor dhe poetik, poezia jonë e sotme e ka frymën dhe ngjyrën origjinale dhe të vërtetën e vet të veçantë, pa marrë parasysh faktin se ajo qëndron e hapur ndaj sistemeve të tjera të kohës së vet, dhe në këtë mënyrë pasurohet, apo edhe vetë përkon me sistemin e përgjithshëm të përvojës dhe artit poetik bashkëkohor, ndaj edhe kalon nëpër procese të ngjashme.

Ndoshta nuk ka nevojë që këto fakte t'i vëmë në pah, apo t'i provojmë me ndonjë shembull apo dëshmi konkrete. Mirëpo, përsiatjet e tilla na imponohen gjithnjë më shumë, ngase këto të vërteta përkojnë ndjeshmërinë tonë të re, me trajtat pak si të ndryshuara të të menduarit me vargje, me emocionet e zhdrivilluara dhe botën tonë shpirtërore mjaft të ndryshuar, me shijen tonë dhe tiparet e ngjyrat e veçanta të paraqitura në vepra poetike të mirëfillta, në vazhdën e pjekurisë së fjalës poetike shqipe, ku pasqyrohet një nivel i konsiderueshëm i artit poetik të kulluar.

Prandaj, për cilindo nga poetët tanë që të flasim, mendimi ynë ka për të përkuar me ndonjërën nga këto pjesë të pashkëputshme të këtij sistemi poetik të formuar, më të pjekur se kurdoherë më parë; me këtë frymë të re dhe të kulluar të fjalës poetike shqipe,e cila, natyrisht, nënkupton koherencën, Iidhmërinë me traditën, por e ka edhe mëvehtësinë. Për këtë dhe për shumë arsye të tjera, ne flasim apo e analizojmë veprën përkatëse të një individi krijues, poetikën dhe artin e tij, mjeshtërinë që ka etj., por e kemi parasysh, me plot arsye, edhe tërësinë e poezisë sonë dhe vendin që i takon apo që na duhet t'ia caktojmë autorit apo veprës përkatëse në këtë tërësi. Flasim për ndonjërën nga përmasat e saj, e cila në momentin përkatës na duket e rëndësishme, apo më e dalluar, ose, përgjithësisht, për figurën dhe botën e ndonjë poeti tanë si krijues, si individ që zotohet për krijimin e shtimin e një bote të artit, e në fakt, përmes kësaj, flasim për karakterin, arritjet dhe prosedetë e përgjithshme në poezinë tonë si tërësi. E kjo, qoftë kur e lidhim për rrjedhat e përgjithshme, qoftë kur përkon vetëm me një autor, një poet apo një vepër të tij poetike, do të thotë se flasim, me trajta specifike të poezisë, pra me trajta të drejtpërdrejta apo të tërthorta, për vetveten, për diçka që ka ngjarë apo që po ngjan në qenien tonë krijuese intelektuale, apo edhe në jetën tonë sociale, fizike apo shpirtërore, plot vlime, kërshëri, kërkime, ëndrra dhe zotime specifike krijuese.

Si pjesë karakteristike e këtij sistemi të formuar të të menduarit dhe të krijimtarisë poetike, poezia e Ali Podrimjes, marrë në tërësi, me një motivikë të pasur që ngërthen më vete, me shprehjen e saj të dendur e të veçantë, por edhe me tërë kontradiktat që ka, me baticat dhe zbaticat e periudhës së fillimit, si dhe me prirjen e zhytjes në një filozofi specifike poetike, prirjen për të krijuar kulla „të mbyllura", apo fortesa fjalësh, është posaçërisht interesante dhe pa dyshim e përshtatshme për ta provuar veçantinë e sistemit të të menduarit poetik te ne, apo provat e një poezie, e cila mjaft dukshëm anon kah ajo filozofike.

Natyrisht, fjala është vetëm për një segment, për një vepër, apo edhe për karakteristikat poetike të një individualiteti poetik. Me të nuk shkoqitet tërë kompleksiteti i këtij sistemi, as nuk provohen natyra dhe karakteri i poezisë sonë aq të nduarnduarshme, por, megjithatë, paraqitet një komponentë e saj e rëndësishme, zbulohen dhe provohen disa nga veçoritë e saj, vihen në pah disa nga kërkesat e domosdoshme që ka dhe paraqiten, artistikisht të shpjeguara apo edhe të pashpjeguara, disa nga kahjet e saj të sotme. E kjo, pa dyshim, e ka peshën dhe rëndësinë e vet specifike letrare.

Si poet i një natyre, fryme dhe cilësie të vetëvetishme krijuese, Ali Podrimja pa dyshim është një individualitet i formuar dhe karakteristik. Ai e ka botën e vet specifike të motiveve, të kontradiktave personale, me mbështetje në përjetimet subjektive apo objektive, por gjithsesi jetësore; ka botëkuptimet dhe shijen vetanake, fakturën poetike të veçantë dhe mënyrën mjaft depërtuese për t'i mishëruar frytet dhe mendimet e veta poetike me atë kompleksin e përgjithshëm, apo në atë që e marrim si nivel i arritur dhe sistem specifik dhe i formuar i poezisë së sotme shqiptare.

Vërtet, vjershat e Podrimjes ndonjëherë nuk janë të lehta për t’i kuptuar. Jo rrallë ato kanë natyrë organizmash të mbyllura, të hermetizuara në qenien apo trajtën e vet ekzistuese, të mbarë, por për ne mbase të pakapshme në të parën, ndaj shëmbëllejnë, si të themi, me rrymat nëntokësore të ujërave, të cilat janë dhe, ndonëse ne nuk e njohim esencën e natyrës që kanë, shpërthejnë, madje shpesh me një fuqi e kuptimësi të papritur të fuqishme, por edhe joshëse. Sido që të jetë, vjershat e tij prapë na bëjnë për vete, duke na sugjeruar një botë motivesh jo të zakonshme dhe të veçanta. Kërkojnë përqendrim dhe, po qe se i lexojmë me përkushtimin e duhur, këto “organizma të mbyllura” s'kursejnë ta zbulojnë frymën dhe gjallërinë e vet jetësore, kështu që poeti në fakt na e shpërblen mundin, me bukurinë e shtjellimit dhe Iaryshinë e ngjyrave aq të veçanta që zbulojmë, me motivikën e pasur që ka dhe me pasurinë e botës së mendimeve dhe emocioneve që tash na del e theksuar.

Pra, Ali Podrimja është një nga poetët tanë të sotëm më të talentuar dhe për lexuesin mbase më të ndërlikuar, i cili, pos veçorive të tjera poetike, vëmendjen tonë e tërheq edhe me veçantinë e të menduarit dhe të shtjellimit poetik, me raportin ndaj traditës, me filozofinë poetike si dhe me produktivitetin e tij. Me një sensibilitet të dalluar dhe prirje të spikatur për variacione poetike ai gjithnjë, prej njërës në tjetrën përmbledhje, është jo i zakonshëm, poet i cili vazhdën e fjalës së vet nuk e mbështet vetëm në rrjedhat e njohura të përvojës sonë, por në një përvojë dhe horizont poetik të zgjeruar, prore jashtë suazave të së zakonshmes, jashtë rrjedhave të fjalës poetike me të cilat jemi mësuar. Ndoshta këtu edhe qëndron arsyeja pse na duket se në të gjitha përmbledhjet e poezive që ka botuar ai deri më tash, mund të gjejmë jo një, por “disa poetë”, apo më mirë disa fizionomi të një poetit të thuash asnjëherë jo të njëjtë, ngase Podrimja me lehtësi e lakon unin e vet poetik në rasa kohe e përvoje artistike, sipas imperativit të pozitës, të procesit të saj përherë të gjallë krijues, sipas frymëzimit dhe shkallës së pjekurisë që arrin. Prandaj, çdo përmbledhje e tij e re njëkohësisht është edhe vazhdë e indit poetik të filluar edhe pasurim përmes eksperimenteve, por edhe pasurim me trajta e thelb fare të ri, të një dore e fryme poetike të veçantë, e ndoshta vepër më vete, sepse jo rrallë poeti bën kapërcime, shqetësimet e brendshme mendore nuk e lënë të qetë, ndaj e shohim nëpër ishujt e përvojës poetike të re, në stinë kohe apo jete që caktohen me disponimin e tij poetik, e gjejmë në ikje prej shiut apo prej njeriut, në marshim tehut të shpatës apo tehut të fjalës, po ashtu sikundër që mund ta gjejmë në punën e tij plot përkushtim, duke gdhendur emrin e njeriut në gur, duke iu qasur njeriut me dashuri, duke e parë atë si lindje të madhe, si vogëlush me emër të çuditshëm, i djegur etjesh, i përvëluar brengësh, por në të vërtetë ndjellamirë. Sepse Ali Podrimja prore është, qëndron dhe vazhdon të jetë i kredhur në mendime mbi botën dhe njeriun e sotëm. Kjo qëndron në natyrën e tij. Prandaj edhe e shohim dhe vazhdimisht e zbulojmë edhe si prolog, por edhe si epilog komunikimi të tij poetik me ne, edhe si hyrje, por edhe si përfundim i kuvendimeve të poetit me vetveten. Për çka vallë? Për ishujt ku kërkojmë vetminë e vëllait tonë të madh Robinsonit, për enigmën e etjeve që na djegin e përvlojnë, për frikën e qiellit që na përbin, për ditën që ka harruar të çelë, për sëmundjet që bredhin shtigjeve magjike të qenies sonë të fshehtë, për kundërshtimet dhe mallkimin e njeriut që bartën brez pas brezi? Apo për gjëra që ngjajnë përtej dhimbjes, përtej mallkimit. Për ikjen e pëllumbave, lojën e dritave, apo lojën ku “guri im rrokulliset”, për hapësirat e pafund, ato që s'kryhen dhe s'kanë të mbaruar, në të cilat ngazëllimi dhe ëndrra e njeriut vazhdojnë, si edhe mashtrimet, dyshimet etj. por edhe në këtë e atë, edhe në çdo rast deri te kredoja e poetit, deri te Kulla e tij çon “udha e panjohur”, sepse: si në tërë opusin e tij poetik ashtu edhe këtu Podrimja e hap dhe mbyll peizazhin jo me shpatën e zhgënjimit, as me fishekzare ngazëllimi poetik, po me Çelësin e mendimit, duke qenë fare i vetëdijshëm se “dikund në mes meje e botës / tufa kullot ëndrrat”, se Fshehtësisë s’ia gjen dot dumin, se s’gjendet dot përgjigjja për pyetjet që shtron jeta, apo atyre që shtron njeriu i ballafaquar me gjithësinë dhe enigmën e jetës dhe të vdekjes; pse një mbretëri ndjek një mizë, pse kjo botë “tash duket tash s'duket” mbështillet e s’lidhet, dhe bie në gjumë, dhe mbetet enigmë, botë deri te e cila poetin e çon: udha e panjohur.

Në poezinë e tij, pra, ekziston një ind karakteristik mendor, i cili përkon me frymën e përgjithshme dhe kredon e Podrimjes. Këtë ind kemi mundur ta vërejmë te Podrimja i ri i fillimeve, por edhe te ai me përvojë krijuese, i cili e pasuron gjuhën dhe mënyrën e të menduarit, pasuron përvojën e cila tash më nuk përkon vetëm me ditët dhe netët e zakonshme të jetës që çon çdo njeri, pra të realitetit konkret, por përkon, më gjerë, me çaste jete të përvëluar të vetë poetit, i cili mishëron jetën e sivëllezërve të tij të mëdhenj apo të vegjël, qofshin ata që përmend drejtpërdrejt, si Hamleti, Robinsoni etj. qofshin edhe shumë të tjerë që nuk i përmend. por i nënkupton, si poet i brengosur për mbarë jetën e njerëzve, sidomos atyre të së sotmes. Prandaj, përmbledhja Sampo II ka lidhje përmbajtësore, motivike dht ideore me përmbledhjen Sampo I, por edhe me akcilët tërësi poetike të Podrimjes, sepse edhe kjo është njt kontribut për ndërtimin e kullës së tij poetike, edhe kjo, Sampo II, pjesë e ëndrrës që vazhdon, e artit poetik që nuk ka të shterur.

As më parë as këtu Podrimja nuk nguron, nuk ka frikë nga fjalët. Gjuha te ai nuk është vetëm një mjet i zakonshëm i shtjellimit, por mundësi krijuese për t’i shfrytëzuar, për të depërtuar në botën e ndërlikuar dhe plot fshehtësi, plot nyje enigmatike të njeriut, të Robinsonit të gjorë apo Hamletit të sëmurë, sepse, vërtet, e jeta kërkon shumë, ndërsa jep pak. Prandaj, poezia hyrëse e Sampos tingëllon aktuale edhe në Sampo II, ngase poetikisht fuqishëm e fikson pozitën tragjike dhe dilemën hamletiane bashkëkohore të njeriut, të vetë poetit...

Kjo, në fakt, është enigma kurrë e zgjidhur e ekzistimit të njeriut dhe ballafaqimit të tij me himerat, me zhbindët e padukshëm dhe të rreziqeve që i kanosen. Aty Podrimja njësoj e sheh edhe Robinsonin fatlum edhe Hamletin fatkeq, apo anasjelltas, sikundër edhe vetveten, të zhytur në kërkimin e shtegut të vërtetë për t’ia sqaruar vetes jetën si lumë që ka përjetësinë t rrjedhjes së vet, ndaj edhe bukurinë, por njëherësh ndryn më vete edhe sekretin e vdekjes, e cila gjithnjë përgjon dhe është, të thuash, e pranishme. Pra, fjalët për të janë lënda magjike për ta arritur “alkiminë e poezisë”, lëndë që shton radiusin e mendimeve me të cilat duhet kredhur në thellësitë më të largëta të botës psikike të mikrokozmit të ashtuquajtur Njeri. E, kjo i shërben një qëllimi të veçantë që ka Podrimja. Sepse kështu ai, duke e vërejtur madhështinë e tij, stuhinë e shpirtit, tmerret e tragjikës që përjeton dhe është i destinuar.

E kjo dashje e tij, e babait tonë, e ashtit nga i cili ka lindur fisi dhe gjaku ynë, buron nga lashtësia. Stërprindi ynë, i Hamletëve dhe i Robinsonëve tanë, e le të shtojmë, edhe i Don Kishotëve tanë, pikërisht atëherë, në atë kohë të stërlashtë që s’e kap dot mendja e thjeshtë “gurin e rënd në themel ka vënë” dhe ky gur ka qenë gur i përrallave, pra mishërim i së bukurës, asaj që të këndell dhe të jep jetë e fuqi. Këtë stërgjysh, apo babain tonë të lirikës së Podrimjes ne e shohim si njeri fare real, edhe në takim me zotin, edhe në takim me djajtë, e shohim si “kambësor kohësh të serta”, viga dhe të përjetshëm. Këtu e shohim edhe metaforën magjike, mjeshtërore, të qëndresës, sepse ajo kulla që “është ngritur njëmijë vjet / mbi një asht mbi një emër” është simbol i unit tonë dhe besimit. Ajo flet “për shkak të dashurisë” dhe flet “për shkak të urrejtjes”, jo vetëm pse prore “Ujku hynte në përrallat tona”, por pse realiteti ku kemi jetuar, apo ku kanë jetuar brezat e fisit tanë, i ka pasur dhëmbët e ujkut gjakpirës, ndaj prore vdiste ndokush në Kullë, vdiste njeriu në vatrat dhe në trevat tona, vdiste dhe lartësohej mbi eshtrat dhe përtej vdekjes; vdiste, por “jeton i gjallë në mermerin e historisë”, sepse kurrë “nuk ka vdekur në gjunj” dhe ne qe e njohim dhe e rikujtojmë jo vetëm në këngën e kreshnikëve, por edhe në këngëtimin e poetit tonë, të frymëzuar nga goja dhe historia e popullit, por të frymëzuar në një mënyrë vërtet origjinale, kuptimplote.

Natyrisht, Podrimja na paraqitet edhe si poet dilemash. Ai beson, por edhe dyshon. Ai përjeton thellë dhe sinqerisht, dhe rrëfen pa ngurim e sinqerisht. Edhe besimin edhe dyshimet i mbështet në përvojën e njeriut jo të një kohe të kufizuar, por të një distance e jete pa kufi, në të cilën ai ishte viktimë e shpeshtë, por edhe luftëtar i paepur i cili synonte lirinë dhe kuptimin e jetës e shkrinte në këto synime. Ai kaloi shekuj dhelprash, provoi dhe ditët e egra kur të thuash ishte njësoj:

“Të rrosh apo të mos rrosh" dhe kur secila natë dukej e mbramë, secila ditë e fundit, sepse lindin njerëz e djaj njësoj, me fytyrën e bishës, por edhe me atë të Njeriut. Poeti këtë njeri e sheh si kalorës shekujsh, pohon bukurinë imperative të tyre “të bukur jini kalorsit e mi të bukur jini”, por edhe ironizon, godet me thumbin e një sarkazme:

Po sytë

po sytë në ballë

si ju lanë

 Podrimja, sado që mbyllet në kullën e fjalës dhe të ritmit të saj të fshehtë, në rrjedhat e saj sekrete, komunikon dhe rrëfen në një mënyrë, e cila mundëson zbulimin e mendimit. Fjalët më të shpeshta, apo më mirë simboli më i shpeshtë që shfrytëzon, janë: lumi, guaska, ishulli, sëmundja, dhimbja, folja, gjarpri, djalli, zoti, brigjet, përralla, ashti, gjurmët, heshtja etj. dhe përmes tyre pa shumë vështirësi mund ta zbërthejmë tërë botën e personifikuar dhe kahjet e mendimeve të Podrimjes si poet, apo kahjet e përfundimeve të tija si filozof poezie. Mbase mund të gjenden edhe shembuj të tjerë karakteristikë, por poezia Bota u soll rreth boshtit të vet e kësaj përmbledhjeje është një shembull mjaft karakteristik në këtë drejtim. Jo më pak karakteristike si nuancime filozofike dhe ndryshesa të një mendimi, të cilin e shohim ind të kuq në tërë poezinë e tij, janë edhe poezitë si E njerëzit udhëtuan në një cirk të madh të Hiçit, Vdekja buzë Iumit, Ndjenja, A ju dëgjon harrimi etj. si Të vdekurit, ku në disa vargje sublimohet një botë e tërë mendimesh për jetën e pajetuar.

Në poezinë e Podrimjes, edhe më përpara, por sidomos tash në Sampo II, ku ai bën zgjedhjen e shkëndijave kyçe të mejtimit poetik, njësohen përralla me jetën dhe jeta me Iegjendën, njësohet ëndrra me realitetin dhe realiteti me këngën, e kënga me faktin e jetuar. Bota është tejet e madhe dhe tejet e vogël dhe poeti qëndron në të si një fije kashte në stuhi. Kumbojnë simbolet karakteristike të fëmijërisë, bukuria që gëzoi, mosha e hershme, por edhe elementet që përkojnë me anën tjetër, të shëmtuar, me travajet e dhimbjen e Njeriut. Por, Podrimja vështrimin nuk e kthen pas, por e ka të drejtuar gjithnjë kah ardhmëria. Të kaluarën e dend në subjekt dhe e analizon përmes vetes dhe ashtit të vet, realitetin e konkretizon dhe kridhet në të për ta pohuar, ndërsa të gjitha këto i bën për të ndjellë ardhmërinë dhe për ta përqendruar vëmendjen në të si ideal. Në vegimin e tij poetik kudo shihen gjurmët e së kaluarës, por vetëm si gjurmë, bile në të shumtën e rasteve si gjurmë që shpjegojnë mallkimin dhe në disa raste të veçanta gjurmë që mbështesin krenarinë kombëtare dhe historike, por në kontekstin e përgjithshëm baza e poezisë së tij është bashkëkohësia, ndërsa potenciali dhe fryma e saj është përqendrimi në të ardhmen. Prandaj edhe mund të pohojmë se në këtë poezi, marrë në përgjithësi, kemi të bëjmë me një shkrirje, apo më mirë ngjizje të mençurisë dhe përvojës popullore, të cilat qëndrojnë të mishëruara në përrallat dhe legjendat e popullit, poaq sa edhe në poezinë e tij, me ndjeshmërinë e njeriut të sotëm, të poetit dhe të qenieve që mishëron ai, apo më mirë me dramën e ekzistimit dhe të ballafaqimeve me probleme të mëdha jete në këtë kohë. Në prizmin në të cilin na i ofron këto motive e tema të vjershave, Podrimja është pa dyshim i veçantë. Ai ka përparësi në këtë drejtim, ngase ligjërimi i tij është lirik dhe ai kujdeset që të mos dalë nga suazat e lirikës, por 17 kanalizoi sipas urdhrit të artit poetik modern. Prandaj edhe në Sampo II, si edhe në përmbledhje të tjera, e shohim fijen e pashkëputshme të një kontinuiteti logjik dhe të një natyre thjesht moderne të poezisë së tij.