Poezi nga Bajazit Cahani

Bajazit Cahani u lind në Has. Ka punuar si gazetar në organet e shtypit dhe mësues i gjuhës e letërsisë në shumë shkolla të rrethit të Kukësit. Nga viti 1993 deri më 2006 ka punuar si gazetar dhe kryeredaktor në Radio Kukësi. Tani jeton në Tiranë.

Ka botuar librat:
“Në pritje” , poezi, 1972
“Rrjedh një lumë”, poezi, 1981
“Dhe mbeta flaka në udhëtim”, poezi, 1998
“Nada, Nada dhe poema të tjera”, 2009
‘Nëpër kohë”, poezi të zgjedhura, 2009

Heshtja pikon

Pikë…Pikë…Pikë
Heshtja në koridorin e errët pikon

“Ik”- nuk të iket
“Të iki” nuk më iket

Pikë…Pikë…Pikë
Vetëm heshtja në koridorin e errët pikon

Ndoshta njëri-tjetrit ende I duhemi,
heshtja na kujton…


Buzëmbrëmje prilli

Kaloj kësaj buzëmbrëmjë prilli
Përmes reflekseve të dritave
Nëpër rrugët e asfaltuara

Në parkun “Rinia”
Dashuritë janë mbuluar me mushtin rinor
Dhe murmurisin fjalë të përgjysmuara
që kaq herë u thanë
kaq herë s’u thanë

Si retë e dendura pranverore me shi
I ngarkuar jam edhe unë kësaj mbrëmje
Me ëndrra dashurie…
Ku t’i zbraz
Kujt t’ia them?
Ti mungon sykaltra ime

Mimozat aromëkëndshme të verdha heshtin
Eukaliptet si flokë të gjatë, degëzat I kanë varur
Dhe heshtin, heshtin…
Ti sonte mungon,
Flokëleshuara, sykaltra ime!
Vështrimet e ëmbla të cifteve
Me dashamirësi sikur më thonë:
“Tani ke radhën për të mbrojtur dashurinë,
Ndaj takimin lëre në ditët që vijnë”


Duke parë kostarët në Bjeshkën e Pashtrikut

Kështu ka vringëlluar nëpër mugëtirën e shekujve
Kosa e fisit tim
Në teh të saj varfëria,
Në teh të saj thinjej dashuria,
Në teh të saj pikonte gjaku i hasmit të vrarë
Në teh të saj lotët e motrës për vëllanë
Se nuk të linin të jetoje në hallin tënd, fisi im,
Ndaj kosa si barin e bjeshkës I ka prerë me tërbim!

Kosa e fisit tim…
Ke prerë edhe veten,
Me dashurinë tënde ke përgjakur dhe pranverën.

Unë e di,fisi im, e di
Ish koha që t’ka shtyrë
Të shtynte Kanuni i Lekës
Dhe ti nuk kishe çfarë t’i bëje
E ktheheshe i bije me kosë vetes…

Pastaj…
Bëje këngë,
Sa tresje edhe gurin për dashurinë.
O shpirt i madh,
Që me kosë në dorë kërkoje lirinë.


Po të më shihni rrugëve…

Po të më shihni ndonjëherë rrugëve,
të ashpër, të paqetë, dijeni
Diellin tim ma shanë;
Dhe po të shihni se diellin tim,
retë e kanë zënë,
Kërkomëni mua,
Dhe po s’më gjetët, dijeni,
Për diellin tim diku kam rënë…


Hoj, Dada, Hoj
Motiv i hershwm popullor

Kjo pranvera zemrat na i ka brejt,
Po vjen vjeshta e na merr krejt,
Hoj, Dada, Hoj…

Në pranverë, zemrën ia dhashë kuj,
Po kjo vjeshta po na çon në derë të huej,
Hoj, Dada, Hoj…

Në m’paç dashtë, djalo, dil e më merr,
Mos më le të shkoj në tjetër derë,
Hoj, Dada, Hoj…

Për ty dada jam rritë si molla në degë,
E veç rrezja e diellit më ka prekë,
Hoj, Dada, Hoj…

Vec rrezja e diellit më ka kuqlue,
E rrezja e hënës më ka freskue,
Hoj, Dada, Hoj…
Hoj, Dada, Hoj…

M’është ça zemra si kokrra e shegës,
Tue t’prit dada në majë të bjeshkës,
Hoj, Dada, Hoj…

Dritën e hënës do ta vë në vend të vellos,
Po më dole, dadë, djalë I besës
Hoj, Dada, Hoj…

Po më dole, djalo, trim i besës,
Po më more, djalo, para së dielës,
Hoj, Dada, Hoj…

Kjo pranvera zemrat na i ka brejt,
Hoj, Dada, Hoj,
Hoj, Dada, Hoj…
Po vjen vjeshta e na merr krejt,
Hoj, Dada, Hoj!…
Hoj, Dada, Hoj!…


Largimi

Sytë e shqetësimit
Të mbetën në largimin tim.

E Unë,
Me ëndrrën tënde,
Me zërin tënd,
Kudo në udhë
Si ti,
Me kohën sy ndër sy…


HAS-HOMERI IM!


Kujdes Det

Det,
Po gabon e lahesh në lotin tim
Po të flas me zemër në dorë,
Po gabon se,
Për besë,
Po hyre,
Në lotin tim të trishtuar
U mbyte
E për ty nuk ka më shpëtim


Varrin e kam në Majën e Pashtrikut

HAS i dhëmbshur,
Më dhe djepin,
Unë fjalën ta ruajta,
Varrin, pse s’ma jep?

Dije, pra,
Varrin tim pellazgjik
Në Majën e Pashtrikut e kam
Aty, në një rrafshnaltë,
Në një lëndinë
Aty kuvendoj me Sharrin, Korabin e Tomorrin,
Aty,
Në qetësinë e përjetshme,
Unë kuvendoj lirshëm vetëm me Perëndinë…
Aty,
Ku BOGDANI i madh foli shqip
“Veshë me diell
Mbath me hanë”


Frut i dashurisë time

Natë gushti
Juga ka hedhur mbi supe pelerinën qiellore
të pikluar me yje…

Unë, bir i veriut,
Jam dhëndërr i kësaj nate jugore.

Frut i dashurisë time,
Do të mbaj emrin e kësaj toke bregdetare
ILYRI (Iliri)!


-----------------------------------------

http://floripress.blogspot.com/2012/08/intervisteflet-bajazit-cahani.html

INTERVISTË/Flet Bajazit Cahani, shkrimtari dhe poeti i njohur i letërsisë shqipe 

Agime Kastrati 


E ka shkruar me shumë dashuri, madje ka marrë shkas nga lagjja ku ai u lind e u rrit, nga shokët e tij të fëmijërisë. Ka pas raste që e ka kënduar dhe vetë bashkë shoqërinë e tij në festa familjare e ditëlindje të ndryshme. Por, asnjëherë nuk është “ngopur”, me poezinë e tij që u bë kënga më e njohur e fëmijëve. Edhe pse kanë kaluar disa dekada, të gjithë e kanë në mendje, madje dhe shumica nga ne e dinë përmendësh këngën e filmit shqiptar “Tomka dhe shokët e tij”. Për vite me radhë autori i tekstit të kësaj kënge mbresëlënëse që theu çdo barrierë dhe i mbizotëroi të gjitha kohërave mbeti thuajse anonim. Vetëm me ardhjen e demokracisë poetit të njohur në mbarë trojet shqiptare z. Bajazit Cahani i erdhi ndriçimi i duhur.

Vepra e tij poetike mori dhe meritat që i takojnë. Poeti lirik hasjan filloj të merrte “ fronin” e merituar në zhanrin e poezisë vetëm pas rënies së komunizmit. Njihet nga të gjitha trojet shqiptare si poeti disident që e përballoi më së miri ndrydhjen shtypjen dhe shfrytëzimin e kohës së komunizmit. Anashkalimi si poet, ndërprerja e fakultetit dhe marrja e tij me forcë për të kryer shërbimin ushtarak, mosnxjerrja në pah e veprave të tij poetike, këto dhe pjesë të tjera të pazbardhura nga jeta e tij tregon në një intervistë te shkurtër për revistën, Bajazit Cahani poeti lirik me origjinë nga Dushanova e Prizrenit, (kështu quhej dhe vendi kur familja e tij bëri shpërnguljen).

Kur ka nisur karriera juaj poetike?

Para se të dal tek fillimi i karrierës dua të përmend dhe pak nga rrënjët e mia origjinën time të hershme. Atë vit që linda unë im atë, 3-4 muaj më përpara rikthehet nga Dushanova e Prizrenit në Kishaj (lagjen Cahan) në Has. Arsimin fillor e kam kryer në vendlindje, ndërsa shkollën e mesme të përgjithshme e kam kryer në Kamëz të Tiranës madje kam qenë maturanti i parë i asaj shkolle. Ndërsa studimet e larta i kam përfunduar në fakultetin e Filologjisë të Universitetit “Luigj Gurakuqi” të Shkodrës në vitin 1975, pas ndërprerjes që më bënë për kryerjen e detyrimit ushtarak nga regjimi i asaj kohe. Krijimtarinë letrare e kam filluar që në bankat e shkollës, dhe të gjitha janë të botuara në organet mediatike të asaj kohe si: Revista “Nëntori”, “Ylli”, në gazetat “Zëri i rinisë”, “Drita”, në gazetën “Rilindja” e Prishtinës, revistën “Pionieri” në Tiranë dhe revistën “Fidani” në Prizren.

Kujt brezi i përkisni si shkrimtar, a bëni pjesë dhe ju tek disidentët e atyre viteve?

Unë i përkas brezit të shkrimtarëve të viteve 1970-të. Atëherë në mbarë trojet shqiptare u vërejt një periudhë e frymës liberale në fushën e letërsisë. Për veprën time poetike janë thënë e stërthënë mendime të ndryshme. Por pavarësisht mbijetesës time si shkrimtar unë i përkas totalisht disidentëve të asaj kohe. Rrethi miqësor i imi në atë kohë, më ka mbajtur jashtë mase shumë dhe unë i mbijetova rrethanave dhe ideve komuniste që në çdo kohë i kundërshtoja sepse jam dhe do te mbetem demokrat i denjë. Veprimtaria letrare e imja gjithmonë është anashkaluar dhe emri im si autor i veprave të njohura asnjëherë s’ka dalë në pah. Marr si shembull tekstin e këngës së filmit “Tomka dhe shokët e tij”, që është tekst i shkruar nga unë por asnjëherë nuk është thënë se kush është autori i saj, edhe pse skenari është shkruar nga Nasho Jorgaqit dhe kompozimi nga Aleksandër Lalo, emra këta të njohur në fushën e artit shqiptar. Unë në shumë raste të tjera kam qenë vetëm si hije përkrah shkrimtarëve të njohur.

Meqë i përkisni zhanrit të poetikës çfarë është poezia për ju?

Poezia për mua është një kumt shpirtëror që nuk mundem ta mbaj më në shpirtin tim, ndaj formën më të përshtatshme për ta kumtuar, kam poezinë. Me fjalë të tjera, është kitara me anën e së cilës artikuloj tingujt e shpirtit tim pa asnjë paragjykim metrik. Vetëm temporitëm, muzikalitet dhe për mua nuk ekziston koha dhe mosha.

Ju vini nga një krahinë burimore poetike. Çfarë vendi zë vendlindja në poezinë tuaj?

Po. Unë vij nga një trevë tradicionale poetike e njohur në historinë e letërsisë shqipe, që nga i madhi Pjetër Bogdani e deri tek Pal Ndrecaj, Besim Muhadri, Ukshin Morina e Kujtim Morina dhe breza te tjerë të rinjsh që sa vijnë e shtohen. Me pak fjalë unë me plot bindje them se në krijimtarinë time poetike vendlindja zë vend aq sa djepi në jetën e një njeriu.

Në çfarë raporti janë teksti e nënteksti e simbolika në poezinë tuaj?

Nënteksti dhe simbolika kanë vendin primar, por metafora mbetet mbretëresha. Nëntekstin dhe simbolin në shumë raste e definoj me retiçencën, për ti lënë hapësirë dhe liri fantazisë së lexuesit, duke shprehur kështu respekt për intelektin, kulturën dhe shijen e tij.

Në kohën tranzitive, pas komunizmit, duket sikur nuk ka maja në poezi. Është e vërtetë apo iluzion?

Më bëtë një pyetje të vështirë dhe provokative. I. Kadareja, F. Arapi, D. Agolli, A. Podrimja, A. Shkreli apo ndonjë shkrimtar tjetër, që ju mund t’i quani maja, me veprën e tyre më të mirë kanë vënë një standard. Ata prej kohësh i kanë kaluar kufijtë kombëtarë. Por, për mua, kjo është relative, sepse dikush ka kaluar kufirin me vizë shtetërore, dikush ka thyer kufirin inkonjito, duke vënë dhe kokën e tij në rrezik. Por nuk kemi një shembull Sollzhenjicin apo Vaclav Haviel. Por ama ne kemi Martin Camaj që pak kush mund ta ketë e për të cilin pak vlersim e popullarizim është bër për të. Sintaksa e tij poetike është e vështirë, shprehjet metaforike e simboli vijnë krejt natyrshëm, Ne jemi ballkanas e shqiptarë e ju duhet ta kujtoni përgjigjen e LAMARTINIT se si ky i fundit i përgjigjej De Radës tonë të madh se, poezia ka lindur në ato brigje e sërish atje do të kthejë. Kështu që nuk është aspak një iluzion por një realitet i kapshëm.

Meqë jeni në dijeni të enciklopedisë të botuar nga shteti maqedonas çfarë qëndrimi keni ju ndaj pjesë së shkruar për shqiptarët.

z. Bajazit Cahani: Kjo është pyetje shumë e drejtë që duhet medoemos që çdonjëri prej nesh të jetë i drejt me përgjigjen ndaj kësaj çështje të rëndësishme sidomos për pjesën e shqiptarëve. Të gjithë e dimë se Maqedonia është një shtet i ri i formuar nga ardhacakët. Pjesa kryesore e kësaj zone është shqiptare dhe këtë e tregon vet historia dhe vendbanimet shqiptare. Pa shqiptaret Maqedonia nuk bën dot asgjë edhe pse në enciklopedinë e tyre shqiptaret i kanë paraqitur si njerëz mali. Madje jam shumë kritik ndaj qëndrimit të akademikëve maqedonas të cilët kanë mundur të hedhin në botim në enciklopeditë e tyre mendime të tilla të pabaza.

A besoni tek fati pasi pas shume përpjekjeve veprat e tuaja i kanë qëndruar dekadave dhe sot kanë vendin e merituar?

Kësaj pyetjeje si shmangem dot edhe jam paksa skeptik ndaj fatit. Shumica e kolegëve, miqve e dashamirësve të mi shumë shpesh më thonë: ka qenë fati që më ka ndihmuar mua për ti shpëtuar ndonjë burgimi të përjetshëm të asaj kohe apo ndonjë mase tjetër drastike të metodave komuniste. Por unë them se siç thotë poeti i madh Din Memheti, “Fatin nuk e nënshkruaj”, ky është dhe mendimi im. Është rastësi dhe nuk më pëlqen dhe asaj i besoj.

JU TREGOJ FEMIJERINE TIME INTERVISTË ME POETIN E MIRENJOHUR SKËNDER BUÇPAPAJ

Intervistoi: BAJAZIT CAHANI



PYETJE: Ju jeni nga një vis i plleshëm këngësh popullore dhe poetësh, sa ju ka yshtë kënga për të nis vargun apo poezinë e parë origjinale?

SKËNDER BUÇPAPAJ: Treva ime, përkatësisht Alpet Shqiptare, në verilindje të Republikës së Shqipërisë, në veriperëndim të Republikës së Kosovës dhe në lindje të Republikës së Malit të Zi është djepi i Eposit të Kreshnikëve. Nga bardi më i lashtë i Eposit tek Pjetër Bogdani dhe deri tek poeti më i ri i sotëm i kësaj treve, të gjithë jemi mëkuar me qumështin e zanave të Pashtrikut dhe të Shkëlzenit. Treva jonë ka nxjerrë dhe do të nxjerrë gjithmonë gjeni të poezisë.





Veç kësaj, unë kam pasur fatin që fëmijërinë e kam kaluar në një periudhë kur komunizmi ende nuk kishte triumfuar në fshat dhe fshatari shqiptar kishte bjeshkë e vërri, të ngjitë e të djergë, kishte kanagjeçe, dasma, kishte festa tradicionale të trevës, kishte lindje, morte e gjëma. Kam pasur fatin t’i përcjell çikat nuse në pjekje, të shkoj krushk për të marrë nuset, të dal para nuseve me duvak sipër kuajve të nusërisë. Reality showt më të famshme të MTV-së, edicionit amerikan, nuk u afrohen kurrkund përmasave shekspiriane të këtyre spektakleve. Plus të gjithave, nëna ime, siç dihet, ishte një mbartëse e pashoqe e letërsisë burimore e një krijuese e mrekullueshme e saj. Dhe e kam pasur fatin të kem një fëmijëri të hershme plot lojëra fëminore, ato shoqëroheshin të gjitha me poezi dhe, pa i vënë vetes qëllim, kam mësuar atëherë përmendsh mijëra e mijëra vargje. Sidomos këngët e boronicave, ku fëmijët viheshin në garë për të sfiduar fëmijët e bjeshkës tjetër, ma kanë nxitur trillin poetik, duke improvizuar pafundësisht vargje. Prandaj tek vargu i parë dhe tek poezia e parë e shkruar kam ardhur krejt natyrshëm, krejt vetvetishëm, a thua se Zoti më kishte sjellë në këtë botë duke hedhur në letër vargje poetike.



PYETJE: Ç’është dhe çfarë ka mbetur TPLANI në jetën dhe krijimtarinë tuaj?

SKËNDER BUÇPAPAJ: Tplani është ndoshta vendbanimi më i papërsëritshëm dhe më origjinal ngado që kam shkuar në gjithë Shqipërinë, ngado që kam parë gati në gjithë botën. Një fushë e rrafshët dhe e gjerë sa nuk mund ta shëtitësh gjithë ditën e ditës më këmbë, në formën e Prespës së Madhe, fshatin tim një kodër e ndan nga lumi Valbona, një kodër tjetër e ndan nga lumi Drin, tashmë nga Liqeni i Fierzës. Kryehere ishte i ndarë në Planin e Bokës (Katundin e Bokës) dhe në Planin e Fushës (Katundin e Fushës). Plani i Bokës, përndryshe Plani i Bujanit, atje ku sot është fshati Dushaj i Epër, mendohet se është vendbanimi më i hershëm i Malësisë së Gjakovës ose Malësisë së Vogël, njërës nga dy malësitë kryesore të veriut. Tjetra është Malësia e Madhe. Me origjinë liqenore, ndodhur herët në pikëtakimin midis zonës së pishës dhe zonës së lisit (sa herë gërryhen përrenjtë, dalin trungje të mëdhenj pishash), fshati im është shndërruar më vonë në kënetë dhe pastaj kanë filluar të dalin në dritë livadhet. Këto kanë filluar të zaptohen nga fshatarë kryesisht të përtej Valbonës, përndryshe të Përtejlumit, pra nga më të fortët e këtyre anëve, duke ardhur deri tek popullimi i plotë i fshatit.



Nga Plan, për faj të rasës vendore, ende në veprim kur toponimi formohej, ky kaloi në trajtën Tplan, duke përfunduar më vonë me rrokje të hapur hundore Tplâ, në të pashquar – e Tplani, në të shquar.



Tplani është mishërim i përkryer i kontrasteve. Në pranverë e në vjeshtë është një parajsë e vërtetë. Në dimër bëhet gati i pakalueshëm, përmbytet krejt prej shirave dhe prej shkrirjeve të borës. Në verë plasaritet prej thatësirës. Livadhet kositeshin tri herë në vit. Në qershor bari shkonte lart deri një bojë njeriu. Mbante me ushqime dimërore të blegtorisë gjithë Përtejlumin. Tplani ka pasur kosëtarët më të mirë të anëve tona, ka pasur kalorësit më të mirë, ka mbajtur kuajt më të mirë të shalës. Livadhi i Shqerrave, Livadhi i Gjatë, Livadhi i Arës së Butë, Papgeci e tjerë kanë qenë hipodromet më të mira, ka qenë vendi më i mirë për të përcjellë e marrë nuset. Tplani ka pasur edhe shenjtarët më të mirë. Prej këndej edhe pasionet e mia për hipizmin, notin, alpinizmin e tjerë.



Në bokat e Tplanit sa herë binte një rigë e vogël shiu shpërthente trumza, prandaj e ka pasur shumë të zhvilluar edhe bletarinë, pothuaj nuk kishte shtëpi që të mos ishte e rrethuar me dhjetëra koshere bletësh. Tplani ka edhe pyjet e veta të gështenjave në Përtejlum.



Tplani i ka bjeshkët e veta në dy vargjet kryesore alpine, në kufi me Dukagjinin, Gucinë dhe Plavën, një ditë udhë larg me kalë, dy ditë me u ngjitë me karvan e dy ditë të tjera me u djergë. Tplanasit veronin në bjeshkë prej fillimit të qershorit deri nga mesi i shtatorit, pa llogaritur javët e shqerrave, të cilat fillonin me laritjen e borës në bjeshkë.



Këto bjeshkë mua më dukeshin gjithmonë si pjesë të fshatit tim të zhvendosura në largësi. Këtë ndjesi ma ka imponuar fshati im edhe kudo tjetër që kam banuar më vonë, si në atdhe, edhe larg tij. Tplani është planeti, të tjerët, kudo e cilëtdo, janë satelitët.



Jam larguar 15 vjeç nga fshati im dhe prej atëherë kam dalë në përkufizimin se mërgimi fillon me largimin nga fshati i lindjes.



PYETJE: Vendlindja juaj është ballëpërballë ose më sakt vazhdimësia e KOSOVËS, si ndjehet Skënder Buçpapaj, kur ende në mes ka një kufi shtetëror ndarës?

SKËNDER BUÇPAPAJ: Kufirin midis shqiptarëve nuk e kam pranuar kurrë në jetën time. Nuk e ka pranuar këtë kufi asnjë mbidrinas, nuk e ka pranuar asnjë pasardhës i dardanëve ilirë. Kufirin midis shqiptarëve e kam shikuar përherë vetëm si një nocion të përkohshëm politik, përkohësia e të cilit varet kryesisht prej ne shqiptarëve. E kam thënë dhe përsëritur pa pushim se Zoti e krijoi Shqipërinë si ai deshi ta krijonte, me detet e veta, me malet e fushat e veta, me lumenjtë dhe liqenjtë e vet, Zoti e krijoi Shqipërinë aq larg nga paraleli fillestar e aq larg nga meridiani fillestar sa ai deshi, dhe kjo nuk mund të ndryshohet kurrë. Do të ketë ngulje dhe shpërngulje, vajtje dhe ardhje, do të ketë bërje dhe zhbërje popujsh, fqinjësi ashtu e fqinjësi kështu, por Shqipëria do të jetë e shqiptarëve dhe do të jetë aq e madhe sa e ka dhënë kryehere Zoti. Fakti e tregon se, pavarësisht travajeve deri edhe shumëshekullore, askush si shqiptarët dhe ndoshta të vetmit shqiptarët e kanë genin e përkryer për t’i pajtuar dhe përshtatur hapësirat e mëdha të qytetërimeve.



Ndarja e Kosovës nga trungu i atdheut më 1913 ishte një tragjedi e shumëfishtë për Tropojën. “Kosova ndahej nga Shqipëria, Tropoja ndahej nga Kosova.” Në mënyrën më elokuente e bënte përkufizimin filozofik më të përkryer të kësaj tragjedie në një takim me malësorët Sali Berisha, i lindur dhe i rritur ai vetë mu në kufirin midis Kosovës dhe Shqipërisë. Tropoja ndahej nga qyteti i saj, Gjakova, ndahej nga Dardania, pjesë e së cilës kishte qenë gjithmonë në të gjitha hartat administrative apo politike që nga Perandoria Ilire, pastaj tek Perandoria Romake, Perandoria Bizantine e Perandoria Otomane. Dhe ngujohej midis Drinave dhe midis vargmaleve vigane të Alpeve. Ndarja prej Kosovës e linte Tropojën pa infrastrukturën e tregjeve të saj, i ndryshonte thellësisht prirjet e marrëdhënieve farefisnore, ndikonte fuqimisht edhe në antropologjinë fizike dhe shpirtërore të zonës. Të njëjtën gjë ua bënte zonave të Kosovës menjëherë matanë kufirit.



Nuk është, prandaj, për t’u habitur pse ne tropojanët, ndonëse e kemi ndërtuar bukur dhe e kemi dashur shumë qytetin Bajram Curri, shpirtërisht e kemi ndjerë si qytetin tonë Gjakovën. Unë ia kam kushtuar disa nga poezitë më të frymëzuara pikërisht Gjakovës. Dhe e kam kundruar atë nga pika të ndryshme të kufirit që nga Qafa e Prushit deri në bjeshkët e larta. Jam ngjitur disa herë në Shkëlzen me një qëllim kryesor: për ta kundruar Gjakovën.



Me Kosovën, si çdo malësor tjetër, më lidh edhe fakti i farefisnisë së drejtpërdrejtë që kemi atje. Mua më është dashur të përsëris shpesh në biseda me shqiptarë të Kosovës se në Kosovë kam më shumë kushërinj se në Shqipëri.



Dhe nuk është e rastit që të jem njohësi më i mirë i letërsisë shqipe të krijuar në Kosovë e përgjithësisht në trojet shqiptare në ish Jugosllavi, të jem një ndër njohësit më të thellë të realitetit të gjithanshëm të atjeshëm në mënyrë të pandërprerë, një ndër botuesit, përhapësit dhe vlerësuesit më profesionistë të letërsisë dhe të kulturës shqiptare të përtej kufirit.



PYETJE: Kalojmë tek poezia. Me librin e parë poetik “ZOGU I BJESHKËS”, në një moshë fare të re, si i thonë “ende pa i ra brisk fytyrës”, tërhoqët vëmendjen jo vetëm të lexuesit të poezisë, por edhe të mendimit kritik të kohës, çfarë keni ndjerë e kuptuar në ato momente suksesi jo të zakonshëm?

SKËNDER BUÇPAPAJ: E kam ndjerë veten binjak me poezinë. E kam ndjerë se edhe arti më i kulluar e më i pafajshëm siç është poezia të bëjnë miq të përbetuar dhe armiq të përbetuar, edhe atje ku i pret, edhe atje ku nuk i pret. E kam kuptuar se, megjithatë, poezia është fati im i pandashëm, që as më mohon, as e mohoj dot, as më braktis ajo, as e braktis unë atë dot. Më duket se për gjithçka tjetër që e kam bërë në jetë, fajin dhe meritën e ka poezia.



PYETJE: Si ka qenë jeta juaj gjer në librin e parë?

SKËNDER BUÇPAPAJ: Jam më i madhi i vëllezërve, më është dashur të jem krah i prindërve, të mbaj shtëpinë që fare i njomë. I përplasur me përgjegjësitë e jetës që në frymëmarrjen e parë, kisha mësuar tashmë filozofinë për ta parë jetën si privilegj të papërsëritshëm, e cila të është dhuruar që të bësh diçka, të realizosh diçka. I lindur e i rritur në një farefis të madh e të larmishëm, kam përjetuar, megjithatë, një fëmijëri pa masë të pasur, të cilën gjithkush mund ta ketë lakmi.



PYETJE: Me cilin poet të afirmuar jeni njohur për herë të parë dhe ç’përshtypje ju la ?

SKËNDER BUÇPAPAJ: Për herë të parë jam njohur personalisht me poetin Ndoc Papleka. Ishte një njohje ku i jemi prezantuar njëri tjetrit. Një të shtunë në pranverën e vitit 1969, po udhëtoja nga Bajram Curri për në fshatin tim. Filloi shiu dhe unë isha pa çadër. Para meje ishte një udhëtar tjetër që u ndal dhe më ftoi nën çadër. Filloi të pyeste dhe unë i tregova se një vit më parë e kisha mbaruar shkëlqyeshëm tetëvjeçaren, ndërsa tash sapo kisha filluar punën në Kantjerin Rruga-Ura. Pastaj më erdhi mua radha t’i bëja pyetjet e mia. Më tha se kishte mbaruar Universitetin për letërsi, stërvitjen pasuniversitare ushtarake dhe ishte caktuar mësues në Bujan. Atëherë e pyeta se ku e kishin caktuar Ndoc Paplekën. Bashkudhëtari im e fliste gjuhën shqipe letrare në mënyrë të përkryer dhe mua nuk më shkonte kurrsesi mendja që ai të ishte pikërisht Ndoci. E dija se Ndoci ishte nga Lekbibajt, më kishte folur për jetën e tij një ish shok shkolle pedagogjikas, mësuesi im i letërsisë Pjetër Kuka, kisha lexuar pothuaj gjithçka që kishte botuar në gazeta, por nuk kisha asnjë përfytyrim për Ndocin. Dhe gjithnjë kisha menduar se pas mbarimit të studimeve një poet i tillë i talentuar duhej të ishte emëruar në Tiranë. Bashkudhëtari u kthye nga unë dhe me një buzëqeshje të lehtë m’u përgjigj: Unë jam Ndoc Papleka.



Njohja me Ndocin ishte kthesa e parë e madhe pozitive në fatin tim. Pastaj midis nesh patëm një miqësi të ngushtë, e cila mbetet një nga universitetet e mia. Ndoci, sa herë zbriste në Tiranë, merrte nga kolegët dhe miqtë botime të poetëve perëndimorë bashkëkohorë në frëngjisht. Ai m’i lexonte mua, i përkthente disa nga ata për t’i shijuar sa më mirë. Ky ishte një faktor pse unë isha një poet me individualitet të formuar qysh në ciklin e parë të botuar në numrin e parë të revistës Nëntori të vitit 1973. Miqësia jonë prej asaj pranvere të vitit 1969 ka vazhduar gjithë jetën.



Ndoc Papleka është një ndër poetët shqiptarë me diapazonin më të gjerë dhe me opusin poetik më të plotë dhe më cilësor, ai i ka lëvruar me sukses pothuaj të gjitha teknikat poetike. Ndoci është gjithashtu përkthyesi absolutisht më i mirë i përkthimit në shqip të poezisë së huaj moderne.



PYETJE: Keni punuar disa kohë redaktor në gazetën “DRITA”, organ i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, Drejtor i Përgjithshëm i RTSH-së në periudhën e proceseve demokratike, etj., ju ka penguar apo ndihmuar në krijimtarinë poetike, si poet i frymëzimit dhe mendimit të lirë?

SKËNDER BUÇPAPAJ: Si gati çdo krijues unë e kisha synuar gjithmonë metropolin. Doja të isha sa më pranë botës së krijimit dhe të botimit. Sidomos doja të isha sa më pranë librit. Unë kam pasur fatin të kem lindur me bibliotekë në shtëpi. Në fëmijërinë time dhe rininë time të parë familjes sonë mund t’i kenë munguar shumë gjëra, por, falë edhe meritës sime, kemi arritur ta pasurojmë shumë atë dhe të kemi një ndër bibliotekat më të mëdha shtëpiake të asaj kohe.



Bibliotekës sime dhe formimit tim në atë kohë, megjithatë, i ka munguar një libër tejet i rëndësishëm, Lahuta e Malcis. Në vitet e hershme të fëmijërisë, sa herë që dilja në Bajram Curr, e kërkoja në librari këtë libër. Edhe kur im atë shkonte në Tiranë apo në Shkodër të vetmen porosi që ia bëja ishte Lahuta e Malcis. Më vonë, pasi vetë kam hyrë në rrugën e letërsisë, e kam marrë vesh se ka autorë të ndaluar dhe libra të ndaluar. E kam kërkuar gjithsesi në rrugë private dhe kam arritur ta siguroj për ta lexuar në një ditë udhëtimi me autobus nga Miliskaja në Tiranë, në një botim të cilit i ishin hequr kopertinat dhe ishte mbështjellë krejt tebdil.



Kam qenë ndoshta lexuesi më i zellshëm i Bibliotekës Kombëtare. E kam kaluar gjithë fondin e saj. Kam arritur t’i kem në duar, brenda një kohe të shkurtër pothuaj të gjitha botimet letrare artistike që hynin në Shqipëri. Në gazetën “Drita” kam filluar me kritikën e arteve figurative, rubrikë që nuk kishte ekzistuar ndonjëherë. Me dëshirën time kam marrë përsipër rubrikën e librave të rinj, si dhe rubrikën e botimeve të autorëve shqiptarë të hapësirës sonë kombëtare të përtej kufirit. Më vonë mora rubrikën kryesore të kritikës, ku më duhej të trajtoja problemet kryesore të arteve, letërsisë dhe kulturës të asaj kohe. I pari në gazetat shqiptare kam filluar kolumnat. Tema e tyre ishte Kosova. Titulli i rubrikës ishte “Kosova pas yllit të fatit”. Botoja me emër dhe me pseudonime. Periudha e punës sime në “Drita” përkon me kulmin e papërsëritshëm të gazetës dhe me periudhën vendimtare të proceseve politike e të gjithanshme në jetën e vendit dhe në jetën e shqiptarëve.



PYETJE: Thuajse paralelisht me poezinë jeni marrë me publicistikën, që nga reportazhi, përshkrimi e deri në artikujt problemorë dhe editorialet. Ky volum i madh pune, i ka marrë “padrejtësisht” kohën e magjishme poezisë, apo e ka ndezur më shumë atë?

SKËNDER BUÇPAPAJ: Im atë, kur unë isha i vogël, për shumë vjet ishte i pajtuar në të përditshmet e asaj kohe. I shfletonim gazetat dhe nuk gjenim asgjë të shkruar për Tropojën. Dhe psherëtinim sekush më i pakënaqur. Edhe kur vinin me shërbim gazetarë nga qendra, skajin verilindor të republikës e paraqitnin si ndonjë zbulim nga zonat e tundrës apo të tajgës dhe jo një rrethinë qytetesh, siç ka qenë gjithmonë. Prej atëherë më ka lindur dëshira të shkruaj sa të jetë e mundur të vërtetën e vendlindjes sime në botimet e kohës.



Nëse do të varej nga unë, do të merresha gjithë jetën vetëm me poezi. Megjithatë unë kam dashur dhe synuar gjithmonë të kem edhe mendimin tim estetik. Prandaj jam marrë qysh herët me kritikë. Më vonë kam arritur në përfundimin se fatet e vlerësimit të letërsisë duhet të merren në dorë nga vetë krijuesit. Kurrsesi nuk duheshin lënë në duart e kritikëve.



Nga ana tjetër, jetën e kam ndjekur në thellësi në të gjitha ritmet e saj, pa i ikur asnjëherë asaj dhe pa më lëshuar ajo mua dore. Kam dashur gjithnjë ta ve jetën përpara, por duket se ajo ka dalë fitimtare. Sa mund të dalë poeti fitimtar, nuk di a do të kem fatin ta mësoj këtë gjë.



PYETJE: Çfarë është metrika për ju, pasi që krijimtaria juaj poetike duket sikur nuk e përfill atë dhe, nëse është kështu, pse ka ndodhur?

SKËNDER BUÇPAPAJ: Kam shkruar me metrikë në fillimet e mia. Në kohën kur isha nën ndikimin e Ndre Mjedës, për shembull, kam shkruar një poemë me titullin “Andrra e jetës”, një fletore të tërë, në pushimet e verës, në bjeshkë, kur kisha mbaruar klasën e pestë ose të gjashtë. Me metrikë kam shkruar edhe kur na e jepnin – në tetëvjeçare – një hartim me temë nga poema e Lasgush Poradecit “Këngë pleqërishte”. Hartimin e bëra në vargje të miat ku unë e kam imituar saktësisht metrikën e Lasgushit. Gjuha shqipe jep shumë përparësi për mjete metrike nga më të larmishmet. Por metrikën e kishin diskredituar në atë kohë disa poetë që i jepnin asaj një tingëllim tejet anakronik. Në prag të ardhjes së brezit tim në poezi, edhe poetët që ia kishin dhënë tonin poezisë së viteve Gjashtëdhjetë, në një pjesë të madhe po ktheheshin në format e ngurta metrike. Ardhja e brezit tim ishte një reaksion ndaj poezisë pararendëse dhe një mohim i së ashtuquajturës romantikë industriale dhe i të ashtuquajturave transformime socialiste, ishte një përpjekje për t’iu larguar realizmit socialist. Metrika ishte shndërruar në një formë të mirëfilltë të censurës e sidomos të vetëcensurës. Nga metrika e ngurtë unë kam hequr dorë përfundimisht pasi kam lexuar “Fijet e barit” të Uollt Uitmanit. Në vitet Shtatëdhjetë poetë më me përvojë të kohës na thoshin ne të rinjve se Uitmani nuk është i tillë në origjinal si në përkthim. Më vonë unë e kam lexuar në origjinal Uitmanin dhe kam parë se përkthimi i Skënder Luarasit është i përkryer. Plot të tjerë kanë përkthyer pas tij Uitmanin, ndër ta kam provuar edhe unë, por nuk ia kalon asnjëri përkthimit që ka bërë Skënder Luarasi.



Unë jam poet i ritmeve dhe këtë e ka përcaktuar poezia burimore e vendlindjes në fëmijërinë time. Sidomos poezia burimore për fëmijë në trevën tonë është pa masë e pasur me aliteracione, pra me rima jo vetëm fundore, por edhe në mes dhe në fillim të fjalëve. Tingulli në këto poezi, më shumë se në gjithë poezinë tjetër burimore të trevës, është fizik duke qenë njëkohësisht fonetik, prandaj ai komunikon me shpirtin nëpërmjet fizikut, është mëkat i mishit dhe i shpirtit, pa i ndarë kurrë këta nga njëri tjetri. Poezinë, artin e mirëfilltë, e përcaktojnë metaforat. Ato kanë vetinë t’i përftojnë ritmet duke shmangur tepërimet me folje dhe trajta prefoljore, duke përdorur forma sa më eliptike të shprehjes. Zbatimi strikt i këtij rregulli, të cilin e kam pasur në gjak, bënte që unë të akuzohesha për hermetizëm. Poezia, më shumë se çdo art tjetër, është qëllim në vetvete dhe poeti më shumë se për këdo tjetër shkruan për veten, për kënaqësinë e vetvetes. Poezia është një magji që shëron nëpërmjet mistereve të veta, jo nëpërmjet asaj që është e interpretueshme, por nëpërmjet asaj të cilën askush nuk mund ta interpretojë.



Poezia në zanafillë ishte pa metrikë. Në vargje janë shkruar të gjithë librat e shenjtë. Ritmet e vargjeve, pra poezinë e tyre, e përcaktonte intensiteti filozofik, etik dhe estetik i tyre. Metrika dhe stolitë e tjera erdhën pasi vargjet filluan të marrin edhe përmasën e dobisë, të jenë utilitare, duke u bërë këngë, valle, namatisje, formula magjike e tjerë. E vërteta tjetër është se të gjitha format e tjera të shkrimit, pra proza publicistike, artistike, filozofike, oratorike, predikuese, didaskalike, shkresore e tjerë kanë huazuar papushim nga poezia, kanë marrë nga terreni i poezisë. Unë i përkas pikëpamjes së poezia nuk ka pse t’iu lëshojë terren asnjërit prej këtyre llojeve të prozës, i ka të gjitha arsyet që të marrë nga terrenet e këtyre.



Nga ana tjetër, për këtë arsye poezia është pothuajse e papërkthyeshme në gjuhët e tjera. Martin Camaj, për shembull, duke qenë poet i një poezie të tillë tejet instinktive, është përpjekur që poezinë e tij ta shoqëronte vetë në përkthimet në gjuhët kryesore perëndimore: italisht, anglisht e gjermanisht. Unë e kam lexuar krijimtarinë e Martinit në katër gjuhët, por kurrkund nuk ia bën ngat që poezia e tij të tingëllojë në gjuhët e tjera si në shqip, ku ai është i jashtëzakonshëm, i papërsëritshëm dhe i paarritshëm.



Metrika gjithsesi është një nga magjitë e poezisë. Dhe prandaj buron nga vetë poezia, nuk mund të burojë jashtë saj. Nuk mund të bësh poezi shqipe me metrikë të huaj. Sepse kështu kjo do të shndërrohej në një lëvozhgë, një një gëzhytër të poezisë. Poetë, të cilëve iu duhej të hapnin shtigje nga më të parët, iu është dashur të marrin modele metrike. Në arkiv, në dorëshkrimet e Fishtës, për shembull, kam parë anash faqeve të vinte masat e këmbëve metrike sipas modeleve të poetëve latinë. Por asnjë lexues, sado ekspert nuk mund ta kuptojë këtë gjë. Ndërsa tek shumë prej poetëve tanë, edhe të sotëm, shikoj imitime të hapura të metrikave të huaja të përdorura në lëndën poetike shqipe. Dhe kjo iu jep tingëllim joshqip, tingëllim të belbët, këtyre poezive.



Gjithsesi, nëse ndonjëherë do të merrem vetëm me poezinë, ju siguroj se do ta eksperimentoj metrikën në diapazonin dhe larminë e saj të pafundme.



PYETJE: Si poet keni ndonjë idhull kombëtar apo botëror qoftë ai?

SKËNDER BUÇPAPAJ: Ka pasur autorë të huaj apo vendës që kanë ndikuar në formimin tim personal dhe në krijimtarinë time. Si natyrë unë nuk i kam pranuar kurrë idhujt në asnjë fushë. Uollt Uitmanin e konsideroj babain e poezisë moderne. Ndërsa Artur Rembo mendoj se ka shënuar revolucion në figuracionin e poezisë moderne. Në prozë rolin e tyre e ka luajtur Xhejms Xhojsi.



Kam pasur shumë fat që e kam lexuar Uitmanin herët. Kam qenë i pafat që Rembonë nuk e kam lexuar sa më herët. Ka qenë vërtet fatkeqësi që veprën e Fishtës, sidomos Lahutën e Malcis, nuk e kam njohur shumë më herët.



PYETJE: Që herët jeni marrë edhe me përkthime, e keni pasion përkthimin apo e bëni thjeshtë për erudicion?

SKËNDER BUÇPAPAJ: Përkthimi është pjesë e leximit të poezisë, nga i cili jam përpjekur të mos ndahem asnjë ditë. Përkthej ngaqë vlerësoj se ky autor apo kjo poezi e huaj duhet patjetër të flasë shqip. Përkthej edhe që t’i mat forcat e mia si poet me poetë të mëdhenj, veçanërisht poetë bashkëkohorë botërorë. Po ashtu e vë në provë shkallën e përvetësimit të gjuhëve të huaja. Fundja është diçka që e bëj me vullnet të lirë. Përfytyroje, për shembull, Lasgushin që përkthente kundër çdo dëshire deri edhe Majakovskin vetëm për të mbijetuar.



PYETJE: Sipas meje, është shfaqur një manierë antologjibërëse poetike jo selektive, opinioniste më tëpër se sa t’i nënshtrohen kërkesave të larta të artit të fjalës, siç është vetë magjia e poezisë. Ndikon ky fenomen në çoroditjen e shijeve bashkëkohore, se e keqja është se futen edhe në tekstet shkollore të detyrueshme. Cili do të ishtë mendimi juaj?

SKËNDER BUÇPAPAJ: Ekzistojnë edhe në botë forma të tilla përzgjedhëse, bazuar në rryma artistike të kohës. Një autor apo një krijimtari e cila për një rrymë të caktuar është kulm gjenialiteti, për një tjetër rrymë ai është zero dhe anasjelltas. Ndër ne shqiptarët, sidomos në Tiranë, nuk ekzistojnë bashkime mbi bazën e përkatësive estetike, parimeve, prirjeve, idealeve estetike, tematike e tjerë, ekzitojnë kryesisht a vetëm bashkime të të privilegjuarve të diktaturës, sipas infrastrukturës ideologjike të trashëguar nga diktatura.



PYETJE: Vitin që shkoi pati, si rëndom, shumë botime librash me poezi. Në spikamë të botimit dhe të lexuesit e mendimit kritik, ishte dalja në dritë e librit tuaj të fundit poetik “FRIKA NGA ATDHEU” , botim ky i Shtëpisë Botuese “NACIONAL”. Me këtë vëllim voluminoz shfaqet thuajse përmasa e plotë e poetit epiko-lirik Skënder Buçpapaj, cili është krijimi më përzemër: poema për NËNËN, SHKUMBINI, dy prozat poetike apo ndonjë tjetër?

SKËNDER BUÇPAPAJ: Në këtë libër kam përfshirë përgjithësisht poezi jo me shumë vargje. Plot nga ato janë ndër më përfaqësueset. Një përzgjedhje e tillë mundëson komunikim më të madh me lexuesin. Nga ana tjetër janë një shpalosje e regjistrave të ndryshëm të zërit në të cilët ka punuar dhe është duke punuar poeti këto vite. Në librat e tjerë do t’i përfshij poezitë e tjera të këtyre viteve të cilat janë kryesisht me shumë vargje dhe synojnë një lexues i cili tashmë të jetë më i mësuar me këtë poezi. Sigurisht, poema për NËNËN ka qenë përcaktuese absolute që unë ta marr vendimin për ta dërguar librin për botim.



PYETJE: Për çudi, komisioni zyrtar nuk ju dha çmimin e parë. Si i vlerësoni këto lloj çmimesh e komisionesh? A mos vallë kemi të bëjmë dhe më një të keqe tjetër që i kanoset artit të vërtetë për hir klanesh e interesash mediokriteti?

SKËNDER BUÇPAPAJ: Siç e thashë pak më lart, bashkimet letrare artistike dhe kulturore ndër ne janë tarafe: më boto – të botoj, më lavdëro – të lavdëroj, me jep çmime – të jap çmime. Aq më keq kur çmimet shoqërohen me shpërblime në para. Këto praktika janë disa nga sfidat nëpërmjet të cilave arti i vërtetë e provon veten. Në botë shpërblimet materiale janë matëse të rëndësisë artistike të një vepre, por rëndësinë kryesore, autoritetin e çmimit letrar e përcakton institucioni që e jep dhe përbërja e jurisë. Prandaj në biografitë e autorëve përmendet gjithmonë se filan çmim i është akorduar nga filan institucion dhe nga filan ekspertë, filan çmim iu është dhënë më parë këtyre e atyre autorëve. Në Tiranë, sivjet, për të mos ma dhënë çmimin mua, u shpik një praktikë që nuk ekziston në botë.



Kjo nuk më befasoi aspak. Do të isha befasuar nëse ndodhte e kundërta. Atëherë do të pyesja se çfarë ndryshimi paska ndodhur në sistemin klanor të mafias së kuqe letrare dhe joletrare të Tiranës, të cilin unë nuk e paskam ditur.



PYETJE: Ju jeni bashkëshortë me Elidën, poete dhe përkthyese e mirëpritur nga lexuesi, është nxitje apo pengesë në krijimtari një shans i tillë?

SKËNDER BUÇPAPAJ: Nga shumë pikëpamje, sidomos në fushën e letërisë dhe të artit, Elida dhe unë jemi një çift ideal. Nga mjaft pikëpamje ne jemi plotësues ndaj njëri-tjetri. Rëndësinë më të madhe e ka fakti që nuk bëjmë lëshime në cilësinë artistike.



Elida është poete dhe gazetar e talentuar. Është bijë e lirikut të madh Vehbi Skënderi. Është përkthyese e përkryer sidomos e poezisë. Kjo nuk na pengon të jemi familjarë të mirë. Prandaj mendoj se përparësitë janë shumë më tepër se jopërparësitë.



Elida është poliglote. Gjuhët e huaja ka filluar t’i mësojë që në fëmijëri. Dhe i përvetëson ato me themel. Deri tash ka përkthyer disa nga kryeveprat e letërsisë botërore në poezi dhe në prozë.



Ne të dy kemi përbërë një ekip të përkryer si në drejtimin e familjes, në rritjen e dy djemve tanë të mrekullueshëm, Prizrenit dhe Endritit, ashtu edhe në projekte të tjera të rëndësishme krijuese, si në gazetën “Bota sot”, pastaj në gazetën në internet www.voal-online.ch e tjerë.



PYETJE: Tani po kalojmë pak edhe në politikë. Jeni njohur me autorin e monografisë shkencore, klasike gjer më sot, “VEPRA E PJETËR BOGDANIT”, pra, me IBRAHIM RUGOVËN dhe si do ta vlerësonit si studiues e aq më tepër si udhëheqës politikan?

SKËNDER BUÇPAPAJ: Ibrahim Rugova është ndër shqiptarët përfaqësuesi i parë dhe më i madh i mendimit modern perëndimor. Vizioni i tij gjenial është në themel të orientimit absolut të shqiptarëve të sotëm në krahun e Amerikës dhe të Perëndimit. Unë e kam njohur Rugovën në mënyrë sistematike nga njëri libër në tjetrin, nga një shkrim në tjetrin, nga një parathënie e botimeve të kohës në tjetrin. Në librat e mëparshëm ai sillte estetikën perëndimore. Ndërsa “Vepra e Pjetër Bogdanit” është një vepër e kulluar filozofike, është një filozofi e kulluar moderne sa shqiptare dhe evropiane. Me Ibrahim Rugovën jemi takuar për herë të parë në Tiranë në shkurtin aq të trazuar të vitit 1991 dhe kam qenë i pari që i kam marrë intervistë në Shqipëri. Jam kuptuar ndoshta më mirë se me çdo shqiptar tjetër edhe në rrethanat më të pakuptimta nëpër të cilat kemi kaluar personalisht dhe nëpër të cilat ka kaluar kombi ynë dhe çështja jonë kombëtare në kapërcyellin midis dy shekujve dhe dy mijëvjeçarëve. Jam krenar që kam punuar me Ibrahim Rugovën, që kam punuar e punoj për idealin dhe vizionin e tij. Është evropiani më i madh që kemi dhënë ne shqiptarët. Është shqiptari më vizionar. E meriton vlerësimin epik: Ibrahim Rugovë nuk bën më nëna.



PYETJE: SALI BERISHA është shfaqur politikani më energjik dhe karizmatik në politikën bashkëkohore shqiptare, kur dhe si e keni njohur? Në ç’raporte jeni me të?

SKËNDER BUÇPAPAJ: Me Sali Berishën më ka prezantuar më 1974 Dervish Gjongeci. Dervishi ishte pedagogu më i vjetër tropojan në Universitetin e Tiranës. Ndërsa Berisha ishte pedagog i ri në Fakultetin e Mjekësisë, ishte pedagogu i parë tropojan në këtë fakultet. Dervishi deri në fund të jetës ka pasur simpati të jashtëzakonshme për Berishën. Kur ishim studentë, ai na merrte për kafe shpesh mua dhe Hamit Aliajn, ku fliste pa pushim, me nostalgji të pamasë për Tropojën e për gjithçka tropojane. Një nga temat e parapëlqyera ishte të fliste për Sali Berishën. Edhe kur isha në Lidhjen e Shkrimtarëve, Dervishi vinte dhe pinim kafe në klubin e Lidhjes, ndonjëherë vinte te unë në Bibliotekën Kombëtare, herë vetëm, herë me tropojanë të tjerë. Mbaj mend se më 1991 ka ardhur posaçërisht në redaksi për të më takuar dhe për të më pyetur: Skënder, a je me Sali Berishën? I jam përgjigjur: Patjetër, Dervish, jam me Sali Berishën.



Kur isha student, më vonë edhe kur isha me punë në Tropojë, si dhe kur shkova me punë në Tiranë, me Berishën jam takuar në shoqërinë e tropojanëve të tjerë, kryesisht letrarë. Bisedonim në kafe, pastaj dilnim e shëtitnim përgjatë bulevardeve. Fliste me pasion të rrallë për Ismail Kadarenë. Nuk mund t’ia krahasoje me asnjë letrar tjetër shqiptar Ismailin.



Me Berishën, në fund të viteve 1980, takoheshim shpesh në Bibliotekën Kombëtare, në sallën e periodikut, apo tek Naxhia, siç thoshim ne lexuesit e rregullt. Atje vinin gazeta dhe revista të huaja. Unë lexoja kryesisht Corriere della Sera. Ishte koha kur propaganda e Tiranës nuk fliste më për revizionizëm apo socialimperializëm, koha kur shumëkush në Tiranë shpresonte se Gllasni dhe Pjerestrojka do ta shpëtonin Bashkimin Sovjetik dhe komunizmin. Corriere della Sera jepte informacione dhe interpretime të mjaftueshme bindëse për dështimin e Gllasnit dhe Pjerestrojkës dhe për rënien e Bashkimit Sovjetik dhe komunizmit.



“E para ishte fjala.” Kjo është fjalia hyjnore që hap Biblën e shenjtë. Fati e solli që unë të isha në gazetën “Drita” në periudhën në prag të zhvillimeve të mëdha shqiptare. Në pranverën e vitit 1990, në një mbledhje të redaksisë, ato i zhvillonim të hënave në orën nëntë të mëngjesit, arritëm në mendimin e përbashkët t’i hapnim dy rubrika të reja, ku të sillnim mendimin e intelektualëve të shquar jo vetëm të atyre nga fusha krijuese ideologjike, siç ishim ne shkrimtarët e artistët, por edhe intelektualë nga fushat teknike.



Le të hap këtu një parantezë: Intelektualët teknicienë të Shqipërisë kishin parë botë dhe, në momentin e hapjes ndaj Perëndimit, ata ishin më të përgatitur se intelektualët krijues e ideologjikë. Përkundër kësaj, edhe në Shqipëri, si në shumë vende të tjera të Evropës Qendrore dhe Lindore, intelektualët e këtyre dy fushave ishin dy palë përballë njëra tjetrës. Diku dolën në krye të proceseve intelektualë krijues si Haveli, Rugova e tjerë, diku tjetër krerë sindikalistë, diku tjetër dolën në krye intelektualë teknicienë. Dhe kjo do të ishte shumë përcaktuese në fatet e rrjedhave të pluralizmit në këto vende.



Rubrikat që do të hapeshin në organin javor të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë ishin “Debat” dhe “Dialog”. Aty do të botoheshin shkrime dhe intervista. Një koleg propozoi të intervistojë Ylli Popën. Unë propozova ta intervistoja Sali Berishën. Propozimi për Ylli Popën u pranua në atë mbledhje. Ndërsa propozimi për Sali Berishën u pranua në mbledhjen e së hënës tjetër. Ylli Popa, për befasinë e ne të gjithëve, e botoi në formë shkrimi tek “Zëri i popullit” atë që ne ia kishim kërkuar si intervistë për gazetën “Drita”. Berisha iu përmbajt fjalës dhe e solli tek ne intervistën. Me intervistën e Berishës u muar edhe kryeredaktori, i cili e ndoqi, si dhe unë, deri në fund. Edhe Berisha, me merak jashtëzakonisht të madh që të mos i bëhej asnjë ndryshim e të mos rridhte asnjë gabim shtypshkrimi, e ndoqi botimin e intervistës. Intervista mbetet një perlë e papërsëritshme e mendimit intelektual shqiptar.



Nuk e di çfarë është shkruar apo folur në Tiranë për këtë fakt, por ka rëndësi të madhe historike ngaqë gazeta “Drita” u bë paraprirësja më autentike dhe absolutisht kryesore e proceseve pluraliste, parparirësja më frymëzuese dhe iluministe e Lëvizjes së Dhjetorit 1990. Në ditët e para të krijimit të Partisë Demokratike, kur ende nuk kishte selinë e saj, redaksia jonë ishte njëfarë selie e përkohshme ku janë përgatitur disa nga dokumentet e para të kësaj partie. Edhe “Rilindja Demokratike” ka lindur në klubin e Lidhjes së Shkrimtarëve. Për mua, dalja e Berishës në krye të proceseve demokratike ishte vendimtare. Nga ajo kohë kam punuar dhe e kam mbështetur pa rezerva. Edhe në Zvicër, kur unë isha kryeredaktor dhjetë vjet rresht i gazetës “Bota sot”, së përditshmes më të madhe shqiptare e më të suksesshme të të gjitha kohërave, kemi luajtur rol vendimtar në përkrahjen absolute që i është dhënë nga kjo gazetë Berishës, krahas Rugovës. Kjo periudhë përkonte me daljen e sërishme të Berishës në krye të opozitës. Komunikimi, intervistat dhe deklaratat ekskluzive të Berishës për gazetën kanë qenë shumë të shpeshta.



Si shef opozite, president dhe kryeministër, Berisha është personaliteti kryesor i politikës shqiptare në njëzet vitet e fundit.



Unë dhe Berisha jemi natyra shumë të ndryshme, por kemi pikëpamje dhe interesa të njëjta ose të ngjashme. Kjo është përcaktuese për raportet tona. Edhe fakti që jemi tropojanë ndikon. Fati në shekullin e fundit, sidomos në vitet e diktaturës, mirë a keq, ka bërë që tropojanët disi të jenë të gjithë farefis.



PYETJE: Tani dhe një pyetje, pak ndoshta nostalgjike. Ka ca kohë që jetoni në Zvicër, larg atdheut, Shqipërisë, si Naim Frashëri, Konica, Noli, Kadareja, Martin Camaj e ndonjë tjetër. Juve ju ka ndodhur si Eskilit në lashtësi apo Brehtit në kohën e re …apo…ç’rrethana u kanë diktuar që jetoni dhe punoni atje e ndërkohë mbani lidhje thuajse të përditëshme me problemet më kryesore të Shqipërisë e veçmas të Kosovës me shkrimet tuaja publicistike?

SKËNDER BUÇPAPAJ: Në vitet e para të shkollës në fshatin time pyesja veten shpesh pse Asdreni, Çajupi nuk ishin kthyer të jetonin në Shqipërinë e pavarur, pse Noli nuk ishte kthyer në Shqipëri pas vitit 1994. Po Naimi a do të ishte kthyer në Shqipërinë e pavarur nëse e arrinte atë ditë. Këto pyetje, mjerisht, do të kishin pasur të njëjtën përgjigje si ndaj pyetjes pse Martin Camaj nuk u kthye fare në Shqipërinë e pas 1990, pse Arshi Pipa nuk u kthye për të jetuar në Shqipëri, po Konica, po Bilal Xhaferri a do të ishin kthyer. Të gjitha përgjigjet do të ishin negative.



Një mik shqiptar këtu në Perëndim më tregonte para do kohësh se një zyrtar i Mbretit Zog i kishte kërkuar Çajupit të kthehej në Shqipëri në shkëmbim të postit të prefektit të Gjirokastrës. Çajupi, kundërshtar i përbetuar i bjelerëve dhe çifligarëve, ishte përgjigjur se e ndërronte mërgimin vetëm me postin e ministrit. Noli mund t’i jetë përgjigjur Enver Hoxhës se mërgimin e këmbente vetëm me postin e kryeministrit të Shqipërisë. Një kthim i figurave të tilla ia vlen jo vetëm më shumë se një post ministror apo kryeministror, por më shumë se cilido thesar për një vend si Shqipëria.



Mërgimin e lejojnë, madje e këshillojnë edhe vetë librat e shenjtë. Ato porositin të bësh çmos për të mos e braktisur tokën tënde, për të mos e lënë atë kurrsesi në duart e të tjerëve. Por porositin gjithashtu se mërgimi është një rrugëdalje e ligjshme. Dhe thonë se atdheu i vërtetë për njeriun është atje ku ai jeton më mirë.



“Njoha atdheun për ta njohur botën, njoha botën për ta njohur atdheun,” do të shkruante Léopold Sédar Senghor (1996-2001) poet, i njohur si Orfeu zezak, teoricien kulturor, politikan, 20 vjet president i Senegalit.



Raportet e mërgimtarit me mërgimin në të vërtetë janë dhe mund të shpjegohen vetëm si raporte me atdheun. Vetëm një atdhe qyqar, për shembull, mund t’i qepej Ernest Koliqit apo Martin Camajt, apo Bilal Xhaferrit e kështu me radhë për t’ua nxirë jetën në çdo hap. Vetëm një atdhe qyqar, për shembull, do të bashkëpunonte me fqinjtë armiq të Shqipërisë, për t’ua nxirë jetën edhe mërgimtarëve shqiptarë nga ish Jugosllavia, si Jusuf Gërvalla, Enver Hadri e tjerë e tjerë.



Fati i disidentëve të vendeve të vogla, përderisa ata janë në mëshirën e përndjekjeve të gjithfarë regjimesh mjerane, duket se është shumë herë më i ndryshëm se fati i disidentëve të vendeve të mëdhenj. Më tragjikja është se disidentët e vendeve të vogla nuk e shkëputin dot fatin e vet nga atdheu i tyre me fat të pazgjidhur, me fat të lidhur nyjë. Një rrokopujë e tillë i merr me vete të gjithë, edhe mua. Me këtë shpjegohen deri diku edhe lidhjet e mia kaq të pandashme me zhvillimet në hapësirën shqiptare.



Këtë filozofi të trishtë mbase e ka mësuar shumë herët dhe kjo ngjan të ketë ndikuar fort edhe në ngurimet e Ismail Kadaresë për të mos mërguar. Dhe, prapë se prapë, sado simbolik mërgimi i tij në fund të vitit 1990, nuk del aspak nga rregulli i përgjithshëm i mërgimtarëve të tjerë shqiptarë.



Vendet e vogla kanë fatin e lig të çerdheve majë drurëve zhelanë, të cilat i përzënë, i dëbojnë zogjtë e tyre, të cilat braktisen dhe vetmohen prej largimit të zogjve të tyre. Ato nuk iu shmangkan dot ligjit të zbrazjes së përjetëshme për t’i furnizuar vendet e mëdha me mall njerëzor.



Mërgimi i artistëve, më shumë se i çdokujt tjetër, është një kryengritje më vete kundër këtij fati të lig. Çdo talenti të vërtetë do t’i rrinte ngushtë, si një Shtrat Prokrusti, një atdhe ku nuk të mjafton as fryma. Kjo i ka çuar në mërgim Eskilin, Danten, Brehtin…



Artistët, ndonëse fanatikët më të medhenj të prejardhjes së tyre, nuk mund të pranojnë ngushtime hapësirash. Sepse arti ngjizet vetëm në kushte hapësirash.



Për letërsinë shqipe, ndërkaq, është fat që është shkruar kryesisht në mërgim. Në poezinë e Naimit, për shembull, gjithkush e kupton ndjesinë e hapësirës së poetit i cili është qytetar i një perandorie. Me këtë ndjesi është formuar edhe Fishta. E kanë pasur, natyrisht, edhe De Rada dhe arbëreshët e tjerë. Me këtë ndjesi është formuar edhe brezi i krijuesve të viteve Gjashtëdhjetë i Shqipërisë, të cilët në njëfarë mënyrë ndiheshin qytetarë të kampit të madh sovjetik. Me këtë ndjesi është formuar më pak brezi im. Kjo ndjesi hapësire iu mungon brezave të mëvonshëm të krijuesve shqiptarë. Hapësira nuk është thjesht komoditet. Hapësira është shpresë. Prandaj brezi krijues para nesh ka pasur më shumë shpresa se ne, ndërsa brezat krijuese të mëvonshme më pak shpresë se ne ose hiç shpresë. Mungesa e shpresës, pamjaftueshmëria e shpresës tek krijuesit e një vendi shënon krizë të thellë shpirtërore dhe krizë të pandreqshme identiteti për kombin e caktuar. Këto kriza u demonstruan në maksimum në Shqipërinë e pas vitit 1990. Këto kriza, fatmirësisht, nuk u demonstruan në Kosovë dhe në hapësirën tjetër shqiptare në ish Jugosllavi. Dhe nuk u demonstruan pikërisht falë veçanësive të ndryshme të atjeshme gjatë shekullit të fundit.

Ese letrare për librin e Skënder Buçpapjt, „Frikë nga atdheu“

RRUKË, MRRUKË, NDRRUKË…

Libri i Skënder Buçpapajt, „Frikë nga atdheu“ është një thirrje hyjnore e mbijetesës poetike e cila është e nevojshme në kohën tonë më shumë se kurrë, për të mbajtur gjallë diellin në vargjet tona.



Nga Rrustem Geci – Dortmund



Libri i Skënder Buçpapajt, „Frikë nga atdheu“ është një thirrje hyjnore e mbijetesës poetike e cila është e nevojshme në kohën tonë më shumë se kurrë, për të mbajtur gjallë diellin në vargjet tona. Shkrimtari, publicisti dhe eseisti Skënder Buçpapaj është vendali i Tropojës epike. Ai ia njeh nga afër zemrën Shqipërisë, dhe frymën e ajrit që Shqipëria e konsumon. Buçpapaj një disident malsor nga gjigantet e alpeve shqiptare, ka një jetë që i bie me çekiç mureve që ndajnë!..) Nuk jam as Platoni as Jezui, por një shkrimtar që do udhën për tek nëna, tek gjiri i saj, tek jeta e saj, tek Gjylë Buçpapaj. Me këtë parathënie poetike hapet libri i shkrimtarit, Skënder Buçpapajt ”Frikë nga atdheu”. Brendia e poezisë të Skënder Buçpapajt, është poezi e gjerë, e thellë, me leksik dhe figurë shumë të pasur. Në poezinë „Tamël zanash“, poeti Buçpapaj, na e shfaq gjithë fuqinë e tij poetike, njeriun poetik të truallit tonë. Hënën e marrin nëpër fletët e aheve / dhe e shndërrojnë në tamël zanash / nëpër krojet fund ashté…tamlin e zanave foshnjat e pinë…Vargje vërtet të bukura, të përkryera, perla. Evat e sotme vazhdon poeti, janë të krevatëshme,../ ato e dinë se në parajsë, ai që i ka falë do t´i presë pa asgjë…Libri poetik i Skënder Buçpapajt „Frikë nga atdheu“ është i konceptuar nga shtatë cikle, dhe brenda ka 210 poezi. Gama poetike në poezinë e Skënder Buçpapajt është e gjerë. Arti poetik i Skënder Buçpapajt është i ngrohtë dhe mbresëlënës. Në poezinë „Ndërsjelltas“ poeti shpërthen si në asnjë pezi tjetër; Tani asnjë rrugë s´duhet të të sjellë te unë/ bëje të pamundurën që asnjëra prej tyre të të mos sjellë te unë / vërtiti nga të duash rrugët / ngatërroi si flokë një vit e më shumë të pakrehura / bëji lëmsh e hidhi në zjarr rrugët / edhe nëse betohesh se të gjitha të sjellin te unë / bëj të pabërën, shpik të pamundurën…/ vdis, zhvdis, jeto, çjerto / Mos shkel në asnjëren prej tyre / Të bëhem unë dëshmitar …Në këtë poezi himn, poeti Buçpapaj, tregon se është gjigand në letërsinë tonë të bukur. Disa nga poezitë e Skënder Buçpapajt mund të quhen rrëfenja, rrëfenja poetike model. Në kohën tonë poezisë nuk po i shkojnë punët dhe aq mirë. Ajo here-herë qan, i dalin lot. Tyrifilët, ata që e zgjyrin fjalën e shenjtë të poezisë, e ndotin me gjithfarë baltërash, ata janë bijtë e mjegullave të palara,.. Rrukë, Mrrukë, dhe Ndrrukë…



Poezia e Skënder Buçpapajt është poezi e mirëfilltë, poezi e cilësisë së lartë, poezi e idesë së luleve. Në poezinë „Rrugës së ashtës“ poeti Buçpapaj na shpie në një ambient të virgjër poetik. Rrugës së ashtës / kam shkuar shpeshherë / pa më vënë re…të takoj… popullin e ashtës,..ketrat, arinjtë, zogjtë, zvarranikët, krimbat.. Tematika e poezive të Skënder Buçpapajt është krejt e veçantë nga poetët e tjerë. Duket e thjeshtë, por shumë diell dhe jetë ka brenda. Ndërsa, në poezinë „Guri kalbur“, Buçpapaj bën një gjetje të shkëlqyer, dhe përdorë një figurë krejt të veçantë nga poetët e tjerë. Në fund të kënetës ushqen klorofilën e lëmashqeve / Në zemër i lëshon filiz ëndërra/ ëndërra e shëndërrimit në baltë…Ndryshimi mes idesë së luleve dhe gurit të kalbur është se as lulja dhe as guri nuk kanë as kujtesë, as kohë. Realizimi poetik i autorit këtu është i përkyer. Dramaturgjia poetike e figurave; …Rrukë, Mrrukë, Ndrrukë, shkruar nga autori Buçpapaj, është një gjetje nga më të realizuarat në poezinë moderne shqipe. Librin „Frikë nga atdheu“ unë e bleva para pak ditësh në Prishtinë. Dhe jam i befasuar për të mirë me vlerën poetike të librit. Meqenëse librit i kam bërë dy lexime, vlerësimet e mia kanë të bëjnë me një libër vërtetë të arritur. Tematika e poezive të Buçpapajt është nga më befasueset. Në poezinë, “ Nëpër fletët e aheve”, po edhe në poezi të tjera, poeti ka zgjedhur një ambient të paprekur poetikisht. Askund më të kulluar / se në fletët e aheve / agimin nuk mund ta kemi / prandaj, kullojeni nën kullojsen / e fletëve të aheve… Kjo ese është një ftesë për të hyrë në brendësi të librit, në brendësi të shpirtit të poetit. Z. Skënder Buçpapaj, urime për këtë libër të arrirë. Presim edhe poezi të tjera nga ty. Shëndet e jetë të gjatë!

FRIKA NGA ATDHEU

Nga SKËNDER BUÇPAPAJ

UDHËS PËR TEK NËNA

Kushtuar Gjylë Buçpapajt (1918-2007)

Më 27 maj 2007 ndërroi jetë në Tiranë, kryeqytetin e Shqipërisë, Gjylë Buçpapaj, nënë, gjyshe, stërgjyshe,

Para së gjithash, nëna ime.

Vdiq në muajin e luleve, në zemër të pranverës, në mes të natës më të qetë, më të kulluar dhe më të kthjellët të kohërave.

Shpirti i saj si një ortek meditues drite u ngjit lart madhërisht fluturim krejt parrëmujshëm, krejt heshtur,

Zoti i Madh, vetë ai i cili e kishte shoqëruar prej lindjes deri në vdekje, e shoqëronte përsëri për atje ku prehen të gjithë shpirtërat e mirë.

Të gjithë zogjtë, të gjithë insektet me flatra, rrinin paluar në çerdhet e tyre, në kuvlitë e tyre, në skutat e tyre.

Asnjë avion, civil, bombardues, spiun, asnjë satelit artificial, asnjë mjet tjetër fluturues, asnjë UFO, asnjë objekt tjetër dyshues E.T. (anglisht: ekstra terrestrial- shqip: jashtëtokësor ) nuk ishte në qiell.

Përkonte në atë çast që gjithë yjet, yllëngjashmit (asteroidët), yllësitë, mjegullnajat qiellore, pluhurat yjorë, trupat, trupthat, me një fjalë, turmat yjore që e përbëjnë Gjithësinë, të kenë rregulluar orbitat e tyre në mënyrë të tillë

Për t’ia hapur një shteg sa më të gjerë një shpirti të madh, një shpirti kaq të madh,

Tek shkëputej përfundimisht nga planeti Tokë, nga ajërnia që e mban si pelerinë, si membranë e si gëzhytër planeti Tokë, dhe vërsulej pazhurmshëm, pazhurmshëm për atje ku prehen shpirtërat e mirë.

Nëna ime, më në fund, kishte pranuar të ndërronte jetë, të jepte shpirt, siç thoshte vetë, në Tiranë, tek djemtë, nipat, mbesat, stërmbesat- dhe jo në Tpla, në fshatin ku ajo erdhi nuse në ditët e para të janarit 1944,

Fshatin ku në dimër bora shkonte një bojë njeriu, ku bariu shkonte një bojë njeriu në verë,

Erdhi me duvak nusërie mbi kalë dasmash dori, kur malet kishin veshur duvakë bore,

Kolonën zanore ia bëri dasmës së saj vetë ushtria e Hitlerit.

Pranimi i ndërrim jetës nuk ishte si zemërimi i Tetisit, nënës së Akilit, njërës nga pesëdhjetë bijat e Nereut, secila më profete se tjetra,

E cila, siç thotë Homeri në „Iliada“, provoi ta bënte të birin të përjetëshëm, duke e lënyrur me nektar dhe duke e larë në flakë,

Ngaqë, falë padijës së Peleut, burrit të saj, babait të Akilit, ajo dështoi në këtë përpjekje të saj,

Atëherë u largua nga të gjithë tokësorët e tjerë, për ta kaluar pjesën tjetër të jetës në vetmi, diku nën fundin e Detit Egje.

Nëna ime i bindej Zotit gjithsesi, ndonëse si çdo nënë, do të donte që mua, para së gjithash mua, të më kishte bërë të përjetëshëm.

E përcollën nënën për në atë botë Ruka, Ajshja, Xhevahirja, Zarifja, Hasani i dytë, Muja, Azgani, Flamuri,

E pritën në atë botë Hasani i parë, Qamili, Sania.

Ata të dy nuk dinin asnjë fjalë të flisnin kur u larguan nga jeta, kushedi sa të pafjalë kanë mbetur kur e kanë takuar,

Por Sania gjithsesi ua ka paraqitur nënën atyre,

Sepse, edhe pse rreth dy vjeçe kur iku, siç thoshte babai, kishte zënë më shumë mend se shumëkush tjetër për dyqind vjet.

Nënën nuk e përcolla unë. Ndonëse në jetë, isha më keq se në vdekje, i mërguar, nën peshën e Alpeve të Europës, më kërcisnin kockat e shpirtit, kockat e gjymtyrëve të shpirtit, pra lënda, materia, gëzhoja e shpirtit.

Nëna më kishte përcjellë mua miliarda herë, për në shkollë, për në punë, për në ushtri, për në bjeshkeë e vërri, nxënës, student, punëtor, ushtar, bjeshkëtar, më në fund më kishte përcjellë edhe ikanak për në botë,

Më kishte përcjellë mua për në kantjer, për në Luzhë, për në Berishë, për në Shëngjergj të Merturit, për në Babinë, për në Bajram Curr, për në Tiranë, për në Bernë,

Më kishte përcjellë deri te ura e Kënetës së Madhe, më kishte përcjellë deri te Lisi i Xhemajlit. Më kishte përcjellë me një rrem të frashërit të madh në xhep, mes Arës sonë të Sipërme dhe Arës sonë të Poshtëme,

Kudo që të jesh, mos harro, më kishte thënë, të mbash në xhep një rrem të vogël frashëri, që s’ka prekur kurrë në tokë,

Ta kesh si shenjë timen, më kishte thënë nëna.

Gjylë Buçpapaj ishte e përbetuar të jepte shpirt vetëm në Tplâ, pështetur tek trungu i manit të madh në oborr të shtëpisë.

Atje ajo me Mehmetin, burrin e saj, babain tonë, e kishin zgjedhur trollin e shtëpisë, ku do të lindnin një pas një gjithë ata djem dhe vajza, ku do të kishte lindje, vdekje, gosti, kanagjeçe, dasma.

Aty tek mani ynë, aty tek shtëpia jonë, tek kreveti (ballkoni) i saj, tek dritaret e saj, pikëtakoheshin të gjitha erërat, ngado që frynin,

Qoftë nga Qafa e Kolçit, nga Gryka e Drinit, nga Fundi i Tplanit, nga Qafa e Moknit, nga Qafa e Locit,

Edhe në pikun e gushtit, pranë atij mani, tek ai krevet, tek ato dritare, ndihej flladi i erërave, të cilat, mirënjohëse, kurrë nuk janë tërbuar me tepëri ndaj shtëpisë sonë.

Pështetur tek trungu i manit nëna, me vështrimin e saj të menduar, i drejtonte të gjitha linjat e fluturimit të ërërave, të gjitha linjat e fluturimit të zogjve, të gjitha linjat e jetës të bijve të bijave të saj.

Nga drejtimi, madhësia, dendësia e hijes së pemëve ajo merrte me mend trajektoren e diellit, të hënës, stinëve, viteve.

Dhe nuk donte kurrë të flinte pa i ditur të rehatuar jo vetëm fëmijët, fëmijët e fëmijëve, por edhe gjënë e shtëpisë në ahur a plevicë, edhe egërsirat në pyje, edhe zogjtë nëpër lisa.

Zogjtë do t’ia zbatonin porosinë dhe do të vinin tek unë për të më takuar në Zvicër në emër të saj, por dihet se fluturimi i tyre është tejet i kufizuar, nga Alpet e Shqipërisë nuk arrin deri në Alpet e Europës,

Por, natyrisht, ata kanë arritur në Tiranë dhe e kanë përcjellë nënën time për herë të fundit, Por këtë e kanë bërë në emër të tyre dhe jo në emrin tim.

(Vezët e tyre, të të gjithë shpendnisë tjetër, të të gjithë kandrrave të botës, dihet, unë i kam në gjakun tim, atje çelin dhe fluturojnë apo shkojnë këmbaduar – nëse mund të thuhet- ku të munden.)

Nënën e ka përcjellë edhe Shqiponja e Lord Alfred Tenisonit, e cila, siç thotë poeti, “kap thepat me duart e kërrutura, ngjitur me diellin në vendet vetmore, rrethuar me botë të bruztë, teksa deti rrudhoset nën të dhe shkon rrëshqanë, shqiponja e shikon nga kështjella e shkrepave dhe si një bubullinë zbret”.

Nënën e ka përcjellë edhe Korbi më i zi, Korbi më i famshëm edhe se vetë poeti, anipse më i bardhë se vetë poeti, pra kush tjerër përpos dora vetë Korbi i Edgar Allan Poes, natyrisht në trajtën e tij të shqipëruar nga Theofan Stilian Noli.

Nuk kishte degë ulliri, në sqep kishte vargun “Never More” (Kurrë më), thënë kushedi sa herë nga dashnorët, lypsarët, politikanët, strategët, por që ia mban përfundimisht autorësinë pikërisht ai zog.

Nënën e ka përcjellë edhe bilbili i John Keats, i odes së magjishme, i vetmi bar shërues për zemrën e trishtë të poetit, i vetmi bar shërues që ai ua porosit të trishtuarve.

Nënën e ka përcjellë edhe ajo që Emili Dickinson e quan gjë e gjëzë më flatra dhe që e mishëron shpresën e njeriut, ajo që ngulet në shpirt dhe këndon pjesë muzikore pa fjalë, dhe nuk pushon kurrë, sepse kush e dëgjon njëherë nuk mund të jetojë pa të.

Nënën e përcolli edhe zogu i Walt Witmanit që i imitonte pëshpëritjet e oqeanit, kishte ritmet e përkundjes së djepit dhe që i thoshte gjithmonë në vesh fjalë të dhimbshme Elizabeth Bishopit.

Nënën e përcollën edhe miliona zogj të tjerë të përveçëm apo të përgjithshëm, të dëgjuar apo anonimë të poetëve të tjerë.

Sepse nëna ime ishte poete dhe nënë poetësh,

Po aq tragjike sa Nancy Ginsberg, nëna e Allen Ginsbergut, poetit të madh amerikanohebre, përfaqësues aq kundërthënës i Beat Generation,

Po aq e përkushtuar sa Margaret Friedman, nëna e Thomas Friedmanit, gazetarit Pulitzer të The New York Times, së cilës për çdo Ditë të Nënave ai ia dërgonte 30 tulipanë plus vazoja falas baras me 39,99 dollarë amerikanë (“30 Tulips + FREE vase for just $39.99”, siç thotë tek e përditshmja njujorkeze Thomas Friedman në shkrimin “Call your Mother”, “Telefonoi nënës sate”).

Po aq e çmuar sa nëna e Rudyard Kiplingut, në refrenin “Mather ‘o Mine, Mother ‘o Mine” (Nënë moj e imja, Nënë moj e imja).

Sa herë që flisja me nënën në telefonin celular, në telefon, bashkë me zërin e nënës, më vinin edhe këngët e zogjve, edhe meloditë e gjetheve të manit, edhe frymëmarrja e erërave të fushës së Tplanit, Malit të Hekurave, Shkëlzenit, Kores së Merturit.

Edhe sot, sa e formoj atë numër telefoni, ato këngë, pëshpëritje, melodi, frymëmarrje më vijnë nga ai telefon.

Të cilin nëna ime e mbante gjithmonë poshtë jastëkut, kur pushonte, kur flinte, kur ishte pa qejf apo e sëmurë.

Ai telefon që cicërinte dhe përpëlitej poshtë jastëkut si nëpër pendët e klloçkës, e bënte nënën time të fluturonte.

Nëna ime, kontrast i plotë me nënën e Arthur Rembaud, i cili ishte jetim rrugësh për të gjallë të nënës së vet.

Nëna ime nuk e bënte kurrë gabimin e nënës së Stephan Malarmesë, i cili i mbijetoi që në foshnjëri prindërit e tij.

Nëna ime pranoi cipën e shijshme të një jete pelin të hidhur vetëm për hir të rritjes së fëmijëve të saj.

Vetëm duke shpresuar të më takonte mua sërish e prapoi vdekjen për vite e vite të tëra.

Dhe kur e kuptoi se nuk po shkoja dot te ajo, atëherë vendosi të shndërrohej në shpirt për të ardhur tek unë.

Kushedi sa je penduar, nënë. Sepse tash e ke kuptuar:

Vetëm të vdekurit pendohen.

Të gjallët nuk pendohen kurrë.

Shkrime të ngjashme:

'UNË JAM E PËRJETSHME' ,LIBËR I RI QË FTON PËR NJË LEXIM TË RI

Nga SKËNDER BUÇPAPAJ


Libri i ri "Unë jam e përjetshme" është rindërtim novator i librit të mëhershëm të poetes Elida Buçpapaj "Unë nuk jam e përjetshme". Lënia jashtë e një pjesëze mohuese, ngërthen në vetvete jo thjesht një përfundim kundërvënës. Shumë më tepër se kaq - ai ngërthen në vetvete një pohim mohues, një konkluzion të ri sa etik aq dhe estetik, një propozim të ri ndaj lexuesit, pas një rishikimi të thellë të përvojës jetësore dhe poetike nga ana e autores.
Nëse librit të mëhershëm "Unë nuk jam e përjetshme" i printe thënia e poetit Robert Graves "Poetët janë njerëz", pra, janë tokësorë, librit të ri do t'i shkonte për shtat thënia e shkrimtarit dhe krikut të artit John Ruskin se "poetë janë njerëz, profetë dhe besimtarë (religjiozë) njëkohësisht", pra janë njëherësh tokësorë dhe qiellorë, janë njëherësh të njerëzishëm dhe të perëndishëm.
Laboratori poetik ndërmjet dy titujve të sapopërmendur, ka punuar në katër reparte: në ripunimin e versioneve më të hershme dhe risimin e figuracionit ose të detajeve figurative, në versione të reja të plota, në versione të reja të pjesëshme, por që i përkasin së njëjtës frymë. Kjo përkon me ribotimet e disahershme të poezive në gazeta dhe revista në Shqipëri, Kosovë, Maqedoni dhe në Perëndim, si dhe në mediat online, deri në periudhën digitale dhe atë të rrjeteve sociale, siç është facebook, pra në epokën kur poezitë shkruhen dhe të faqosen në fashikuj jo dosido, po drejtpërdrejt në eterin e Universit pasi kanë përshkruar rrugën e periudhave epokale të njerëzimit prej fazës së shkrimit në gur apo dru, pastaj në pergamena, në papirusa dhe në shtypshkrim e deri në këtë mbërritje.



Në gjithë këtë përballje e këtë ndeshje me kohën, me lexuesin, përkundër raporteve të reja të krijuara mes autores, krijimit, proceseve të shkrimit dhe të leximit, asnjëherë nuk janë harruar, gjithnjë janë mbartur me vete imazhet, mjeti më karakteristik i poezisë së Elidës. Ashtu si reja e ngarkuar me stuhi, e cila mbart me vete si vetëtimat, ashtu dhe bubullimat, poezia e saj është gjithmonë një mori imazhesh, asnjëherë të heshtura, përherë gjëmuese. Nga ky aspekt, do thënë se kjo teknikë e komunikimit poetik i ngjason jo pak teknikës kinematografike, sidomos asaj pas "Portokallit mekanik" të Stanley Kubrikut, ku teknologjitë e reja të përcjelljes së mesazhit artistik bëhen gjithashtu pjesë e komunikimit me publikun, në këtë rast me publikun e poezisë, të cilit jo vetëm i lejohet, por edhe i detyrohet perceptimi i poezisë si me fjalën, ashtu edhe me imazhin e mbartur prej saj, ashtu edhe me akustikën që e përbën dhe e shoqëron këtë imazh.



Me librin e ri "Unë jam e përjetshme", autorja fton për një lexim të ri, nëpërmjet të cilit lexuesi e kupton edhe hopin që ajo ka shënuar nga libri "Unë nuk jam e përjetshme" deri tek "Rapsodi e Golgotës së tranzicionit", deri tek krijimet e saj më të reja dhe ciklet e saj më të reja, por e kupton edhe logjikën që i lidh të gjithë librat e autores, të gjithë poezinë e saj, edhe logjikën e shkëputjes nga disa prej etikave dhe estetikave të mëhershme të shkrimit, derisa të dalë në verdiktin se vetë poetja është gati krejt vetvetja, njëherësh gati krejt dikush tjetër, nga një e papërjetshme tashmë ajo është shndërruar në një të përjetshme. A nuk kishte, pra, të drejtë Paul Valery kur thoshte se nuk ka poezi të përfunduara, ka vetëm poezi të braktisura?
Ngjan e pamundur, pra, të flasësh për këtë poezi dhe të shmangësh shtjellimet teorike për poezinë dhe përtej saj. Nga pozita e redaktorit të këtij libri, je i ftuar të kuptosh më drejt raportin krijues me poezinë, të pranosh se lexuesi dhe redaktori i parë i poezisë është vetë krijuesi. Ndërsa redaktori është thjesht ndërmjetësuesi i parë me publikun. Në këtë cilësi, mund të them se kjo poezi e ka të vetin gjithëpushtetin ndaj rimës dhe mosrimës, ndaj mbingarkesës figurative dhe komunikimit troç, gati publicistik, ndaj vrullnajës së ndjenjave dhe ndaj akullnisë së përsiatjeve tejet racionale. Në këtë dyskajore, në këtë segment do kërkuar edhe tallazitja e kësaj poezie, e cila shkon nga përshkallëzimet ngjitëse rënëse, deri kulmore, tek ato zbritëse, deri fashitëse, nga kalamburet marramendëse, deri tek fjalëlojat gati fëminore, nga përgjëratat ledhatuese deri tek kumbimet vringëlluese.
E pra, në këtë dyskajore përfshihet gruaja dhe vajzëria e saj, nëna dhe fëmijëria e saj, bija e atdheut dhe mërgimtarja e përmalluar për atdheun, përfshihet tranzicioni postmonist i vendit të saj dhe mërgimi plot sfida në botën e huaj, përfshihet kthimi i përhershëm me mendje dhe zemër në atdhe dhe amnezia gjithnjë e më e rëndë e atdheut ndaj bijve e bijave të saj të larguar. "Unë nuk jam e përjetshme" do të ishte libri i parandjenjave; "Rapsodi e Golgotës së Tranzicionit" do të jetë libri i sendërtimit të makthshëm të këtyre parandjenjave, ndërsa „Unë jam e përjetshme“ libri i verifikimit të koshiencës dhe subkoshiencë, që në gjuhën jo poetike përkthehet me togfjalëshin e thjeshtë „a nuk të thashë!“. Dhe pa këtë vizion pararendës poetët nuk do të ishin poetë dhe në fund të fundit, prandaj poetët dallohen nga njerëzit e zakonshëm.
Metafora për poezinë e Elidës pjesë e kartës të identitetit të saj poetik, ajo luan me metafora, të cilat i vendos në funksion të një sensibiliteti të tillë poetik sa i prek thellë telat e shpirtit njerëzor.
Poezia "Shkela një lodër fëmije" është një metaforë e jetës me afatet e saj, ku fatalizmi ekzistencial është i pashmangshëm, ku ekzistenca nuk ka dilema. Tek kjo poezi autorja është edhe „fajtorja“ që e shkeli kukullën, edhe vetë kukulla.: "Shkela një lodër fëmije/ një kukull të drunjtë/ si një „matrioshkë“/ me flokë dhe faqe të kuqe,/ një kukull që vetëm qeshte/ që ishte e lumtur…/ ajo as nuk hante/ as nuk pinte…/ ajo nuk kërkonte as të flinte/ që të shihte ëndërra/ ajo duket se shihte ëndërra me sy hapur,/ pa ironi,/ ajo nuk kërkonte as të udhëtonte/ me jaht,/ të paktën sa të shihte detin,/ ose të dilte të paktën natën/ në ballkon/ sa për të parë hënën/ kur të bëhej presje…/ ajo s’i pa asnjëherë yjet,/ as plepin…/ dhe prapë ishte e lumtur/ ajo rrinte tërë ditën në shtëpi/ pa lëvizur/ majë televizorit,/ apo mbi tavolinë/ kur e ftonin/ për të ngrënë me ta/ fëmijët/ kur ishin të vegjël/ ajo kukuriste fare,/ kur qendronte mbi tavolinë/ me fëmijët/ dhe dukej se më të lumtur se ajo/ vërtetë nuk kishte në botë njeri…" Kukulla, pra, ishte njeriu apo vetë koha e seicilit prej nesh.


Për të shpjeguar parimin krijues që ka prirë në ndërtimin e këtij libri të ri, unë po pranëvë dy versionet e poezisë "Pikë e lotit", e cila është poezia më me pak vargje e përmbledhur këtu: Versioni I: "Pikë, pikë e lotit/ më e vogël se një pikë shi/ në cep të syrit/rri…/ pikë, pikë e shiut/ më e vogël se një pikë/ rërë/ që të mos më shihen lotët/ fytyrën lagma të tërën." Versioni II: "Pikë, pikë e lotit/ më e vogël se një pikë/ mbi „i“/ në cep të syrit/ rri…/ pikë, pikë e qiellit/ më e vogël se një pikë/ mbi « i »/ rigon si lot/ duke bërë/ pirueta/ mbi asfaltin gri.../ pikë, pikë e lotit/ më e vogël se një pikë/ mbi „i“/ në cep të syrit/ rri…" Nëse në versionin e parë poezia ka nëntë vargje, ka dy rima, ka pesë detaje-imazhe, në versionin e dytë ajo ka shtatëmbëdhjetë vargje, ka tetë detaje-imazhe, ka vetëm një rimë, e cila bie gjithnjë mbi i, ka disa asonanca. Kështu grafikisht shënohet më mirë shiu që bie pambarimisht dhe pandërprerë nga lart poshtë, shmanget detaji i shiut, i cili është i pranishëm, por është i nënkuptuar, metaforik, është "pikë e qiellit", është gjithashtu i kuptuar në foljen "rigon", përjashtohet detaji i fytyrës së lagur dhe rima "rërë/tërë", zgjerohet hapësira nëpërmjet ardhjes së përfytyrimeve të qiellit dhe asfaltit, madje edhe të tingullit "i", përshpejtohen ritmet e përfytyrimeve nëpërmjet "piruetave" të lotit.
Forma e jashtme grafike e poezisë, në rastin konkret, bëhet më e hajthme, porosia e saj më e trishtë, më filozofike, poezia është tashmë metaforë e kulluar. Ashtu si Robert Frost e përkufizonte atë në mënyrën më koncize: "Poezia është metaforë", larg përkufizimeve të gjata e të rënduara të teoricienëve, ndonëse, për hir të së vërtetës, ato të gjitha fillojnë me "Poezia është gjuhë...". Për më tepër, poezia e sotme është një metaforë që montohet dhe çmontohet, e anasjelltas, një metaforë që fillin e ka në fund dhe lidhjen nyjë e ka në zanafillë, e anasjelltas. "Shkela një kukull/ një kukull të drunjtë, të lumtur…/ ajo u plasarit copka-copka/ se ishte e vogël/ sa një grusht fëmije,/ ajo u thye copka-copka, një copkë sy bashkë me pak flokë të kuqe,/ një copkë hundë me gjithë gojkën e vockël,/ një copkë bark me pak fustan të kaltër/ me pikla të kuqe." Në këto vargje, gjithnjë të poezisë "Shkela një lodër fëmije", kemi një metaforë në kuadër të një poezie metaforë, ku janë bashkë poetja me veten e saj, me fëmijërinë e saj, me amësinë e saj dhe me fëmijën e saj. Vetëm ky kontekst kaq i brishtë dhe kaq i ndjeshëm e shpjegon makthin gati të tragjik që përmban veprimi i pakujdesshëm ndaj një lodre fëmije, në fakt, pra lodra e fëmijës së saj.
Poetja, kështu, e merr në gji sërish, e mëkon sërish poezinë e saj me më shumë filozofi, me më shumë përkryerje stilistike, me më shumë flatra e fluturime, e kalon atë nëpër metamorfoza të reja, e pikënis vrullshëm e sigurt për shekuj të rinj dhe epoka të reja.
"Të botosh një vëllim poetik është si të hedhësh një petal trëndafilli në Kanionin e Madh dhe të presësh jehonën," thotë poeti dhe artisti i madh shumëplanësh amerikan Marquis. Nuk mund ta shprehë askush, ndoshta më mirë, emocionin e pritjes që e pason një ngjarje të tillë. Dhe nuk mund t'i shkojë për shtat asgjë më mirë se kjo metaforë vëllimit të ri poetik të Elida Buçpapajt, bindjes së re poetike të Elida Buçpapajt, "Unë jam e përjetshme".
Për të marrë përsipër këtë parathënie, përtej faktit se jam redaktor, më ka shtyrë para së gjithash privilegji sa dhe përgjegjësia se vetë unë, me emrin e përveçëm Skënder Buçpapaj, jam pjesë e frymëzimeve të kësaj poezie, posaçërisht e një prej cikleve më të bukura, "Ti nuk më beson, nuk më beson...", pjesë e shqetësimeve dhe përjetimeve të jetës dhe të poezisë, pothuaj në çdo fjalë dhe rrokje, pothuaj në çdo ahmë dhe frymim të çdo hapi jetësor e poetik, jam, nëse jo lexuesi i parë, dëshmitari i parë i kësaj poezie, le të besoj ashtu se edhe fatsjellësi i parë.