Nga Flori Bruqi
Zanafillën e vet lëvizja letrare arbëreshe e pati në ngulimet e Siçilisë, me studjues e letrarë të ndryshëm, si: Matrënga në shekullin e XVI, Brankati, Filja, Keta, Gavril Dara(plaku) dhe Andrea Plaku në shekullin e XVIII. Në kohën kur kjo lëvizje fitoi karakter të ri kombëtar u përfaqësua nga Gavril Dara(i riu), që vijoi traditën e nisur nga i ati dhe i gjyshi. Lindi në Palac Adriano më 6 janar 1827. Mësimet e para i mori në seminarin arbëresh të Palermos. Po në këtë qytet ai kreu studimet e larta për drejtësi. Udhën e krijimtarisë e nisi herët, në moshën 13-15 vjeçare. Në fillim shkroi vjersha që më tepër ishin intime. Shkëndia që i dha zjarr talentit të tij, ishin idetë liridashëse, ideali i bashkimit të Italisë dhe dëshira për ndryshime demokratike. Këto ide janë derdhur në vëllimin “Disa poezi”, shkruar në italisht, që doli në dritë në vitin më të zjarrtë të revolucionit më 1848. Vëllimi është si një ditar i lëvizjes revolucionare të asaj kohe. Në të spikat një brendi ideore e pasur dhe disa tipare të individualitetit krijues të Darës, si fryma luftarake optimizmi dhe begatia e figuracionit. Vlerën artistike të vëllimite dëmtojnë karakteri abstrakt dhe retorizmi.
Në shkurt 1858 Dara u bë themelues dhe drejtues i një gazete që ishte si një manifest kryengritës, “Palingenesi” (Përtëritja e jetës). Në artikujt që botoi aty ai tregoi aftësi prej prozatori, kritiku, esteti dhe historiani. Në çastet më të rëndësishme të luftës për çlirimin e Italisë ai, si edhe arbëreshët e tjerë, mori pjesë aktive në lëvizjen revolucionare italiane kundër zgjedhës austriake dhe sundimit të Burbonëve. Madje ishte një nga udhëheqësit krahinor të asaj lëvizjeje, si anëtar i komunitetit revolucionar të Xhirxhentit dhe sekretar i përgjithshëm i qeverisë revolucionare të Garibaldit, më 1860.
Në të njëjtën kohë ai s’i ndahet krijimtarisë letrare. Më 1864 shkruan një poemë të gjatë italisht, po me subjekt shqiptar “Ana Maria”. Poema është shkruar në vargje njëmbëdhjetërrokësh, është e gjatë (1.300 vargje) dhe e ndarë në dy pjesë. Ka dy protagonistë: Bozdar Stresin, nipin e Skënderbeut, të cilit i kushtohet pjesa e parëdhe Ana Maria Kominiatën, mbesën e Donikës, gruas së Skënderbeut, së cilës i kushtohet pjesa e dytë, më e gjatë. Dara mishëron në këto dy personazhe idealin e burrit dhe të gruas shqiptare. Poema tingëllon si një himn për atdheun e të parëve. Këto personazhe i patëm gjetur edhe te De Rada, po ai i paraqet si heronj romantikë që kryejnë një faj tragjik dhe shkojnë për këtë drejt fundit tragjik, kuse Dara i ri thekson aspektin heroik të karakterit të tyre.
Në poemë spikatin për vlerën e tyre estetike pjesët lirike. Në vitet 1871-74 Darën e gjejmë në Romë ku drejton gazetën politike “La Reforma”(Reforma), që shpreh ide përparimtare të së majtës .
Më vonë, ndoshta i shtyrë nga pakënaqësia e përgjithshme e arbëreshëve për rezultatet e arritura për bashkimin e Italisë, Gavrili la gazetarinë dhe politikën.
Pikërisht në këto vite Dara shkruan italisht vjershën epistul “Të zezat tona”, ku jepet një tabllo rrëngjethese e gjendjes së vendit, e shtypjes dhe e mjerimit të dyfishuar që rëndonte mbi popullin.
Ai e pikturon këtë tablo me epitete epitete dhe metafora nga më të vrazhdat, nga më të ashprat, që të kujtojnë penën e Dantes në përshkrimin e skenave të Ferrit. Vjersha demaskon me realizëm të mprehtë shtetin e ri borgjez, me mjerimin, taksat, gënjeshtrën dhe korrupsionin. Patosi mohues është tepër i fuqishëm, ndihet revolta e poetit demokrat. Tema politike trajtohet sërish në poemën “Djalli dhe Muza”.
Vitet e fundit të jetës së Dara i Ri i kaloi në Xhirxhenti, ku punoi si avokat dhe u mor me arkeologji e me studime filozofike. Aty vdiq në nëntor të vitit 1885 në mjerim duke lënë gjashtë fëmijë ende të mitur.
Ai e kishte ndjekur hap pas hapi lëvizjen tonë kombëtare, duke marrë anën e Lidhjes Shqiptare të Prizerenit dhe duke kuptuar me mprehtësi rrezikun e synimeve të shovinistëve fqinjë si dhe të imperialistëve austriakë dhe italianë ndaj Shqipërisë. Ai ishte për një bashkëpunim të ballkanasve, kundër zgjedhës osmane.
KENGA E SPRASME E BALES
Mori bije, bije e Lales,
Moj e bukur, e trishtuar,
Pse m`kujton motin e shkuar?
Ja, ku mjegulla erret
Rrokulliset mal me mal!
Sa lind dielli malit t`Gropes,
Tundet,qesh i thelli shpat.
Porsi ti, e bardhe, e kthjellet
Cipeza e qiellit shtrihet
Me nje rreth-o te pasosur,
E rimet si nineza jote.
Nga zjarret e pranveres
Sec ndriqojne gjith`kodrinat
Edhe tymi ngjyre hiri
Me ret`vete e perzihet,
Ngjare kenges se trishtuar,
Qe sjell era per se largu.
Ja, dhe vashezat pa brez,
Zen` te gjitha dor`me dore,
Te therresin ty nder vallet.
Pa kujdes kemba e djemve
Hidhet rende nder kangjellat,
Se e kan`zemren te ti.
O ti , lulja e holle e maleve,
O ti , e para e vajzerise,
Ec atje ku ne hare
Derdhet ari i moshes s`re
Edhe zemren gezo
N`endrren e embel te mengjesit!
Lerja plakut , lerja Bales
T`errtet lisa, zhurm`n e lumit,
Qe, rrembyer malit t`eger,
Thellon shtratin me perrenjte,
Si mendimi im i shkrete,
Qe me bren e me pervlon
Me te motcmet kujtime.
Dyzet here krahu i dimrit
Ra mbi Honin e mbi Brinjen
E i mbuloi e i zbardhelloi
E aq her` bleruan arat
E ugareve te Fushes,
Qe kur mblodhi dheu i huaj
T`ikurit e te pafatet;
Dhe gezimi q`atehere
Me nuk shkrepi keso nate,
Qe trut` krejt m`i erresoi.
Para sysh me fluturojne
Vite, trima e pun` te shkuara,
Sikur era nderron rete,
I shperndan e i zvarris
E i perze me fryme e gji.
Moti shkon pa u kuptuar
Per te shkretin bari,
Por mbi balle te ushtarit
Bien si plumba keto dite,
Sepse me duar te ftohta
Brenda mu ne varr e shtine.
E keto dite pushimi
Te helmuara si vdekja
Jan` per Balen, mori vajze ;
Pse ky krah, tashti i dobet,
Shum `here ushten e vertiti
Nder ushtare e bemat tona
Shume her` te bukrat vajza
Na i levduan e i kenduan.
Tashti qe eci ne shkretetire
Edhe mbeta gjalle e shkrete,
Vrulli i rinis` me le
Te harruar ne nje skaj.
Por vec ti (si rreze qielli
Lehte e lehte dimrit t`eger
Shkon e gjen t`mjerin bari
Zbjerre tek humbja e Llazit
Dhe gezon me afsh e drite)
Dhembje ndjen per t`keqen time,
Vjen me mua n`erresire.
Dhe ja, para sysh me dalin
Gjith` bujaret e fuqishem,
Te helmuar e te vrenjtur,
si m`u duken per se largu
Cukat e maleve t`dashur
Kur iu fala qe nga deti
T`fundit here e me si pashe.
Ju , o bij te motit t`madh,
Hapet nje te ndritur udhe
Ne te vjetevet thellesi.
Zulma juaj ndricoi si djell
Permbi boten e permbysur;
Ajo eshtrat jua shkelqen
Ashtu si dielli mbulon,
Edhe pasi perendon,
Valet e trazuara
Me zjarr edhe me shkendija.
Por ushtaret s`duan helme,
S`duan qare… por , po deshe,
Emri Yt ketu m`kujton
Nje perralleze plot lote.
II
Perralleza
Derdhi nata gjithe mjegullat
Mbi te zezat fusha t`luftes;
Fryu era e shprishi uret
Atje tek po flinin trimat.
Trupat e tyre te beshem
Permbi truall shtriheshin,
Endrrat venin ne ushtri.
Here e here roje t`nates
Kemberende canin hijen…
…………………………
…………………………
…………………………
Atje ku shtrin lisi i Mbretit
T`gjatat dege permbi majen
E kodrines s`Balshit-o,
Lart u ndez nje zjarr i madh
Per darken e bujarevet
Dhe u perzie rreth e rrotull
Gazi e hareja e gotavet.
Flaka e bardhe,shprishur eres,
Rrihte ballin e ushtarevet
Mbledhur rreth zotit te luftes,
Duke u dridhur mbi parzmoret
Si shkreptima mbi tallazet.
Skenderbeu po gezonte
Me ata trima vellezer
Se ne zemer-o i fliste
Fuqia e rritur syresh
Mbi krah`t e se zezes zhkabe.
Prane tij,prapa shkembit,
Mbi mburojen mbeshtetej
e mocmja fuqi e Dares.
Fara e tij si dege lisi
Mbledhur degjonte mesimet
E vjetvet,qe kishin shkuar.
Flok`t e bardhe,shprisur eres,
Dukeshin si bor`, shperndare
Maje Gur-Madhit te zhveshur.
Por te hija e lisit t`helmit,
Vec te gjith`ve, ballefshehur,
Rrinte i madhi i Golemevet
Me syte ngulur perdhe;
Gjiri leshator i hidhej
Si kusia kur valon.
Nga te erretat qepalla
Helmi i zemres i derdhej,
Pse ne zemer kujtimi
I dites se marrezise
Mu si gur ne det i ra.
Si ne enderr po kujtonte
Levdatat plot embelsi,
Qe katundet i drejtonin,
Kur “Dragoi i Dibres” mbrrinte,
Duke e quajtur “ i pari i luftes,
Nderi i ushtres,malli i vajzave
Edhe trimi i kengeve…”
E tashti te turpruar
E mbulon nata e shkrete!
Mbreti i urte e kuptoi,
Vrer`n e hidhur te bujarit
E me dhembshuri i foli
Si puhia e mesdites.
“O ti, Zot“ i Perroi-Shtogut,
Ushtar` i vjeter i Llazit,
I Darenjevet i pari,
Krahu yt dukej si zjarr,
qe shpatin e percellon;
Perball` teje gjithe armiqte
Qen` si mjegull , qe kalon.
N`ato mote shume ushtri
Dhe shum` luftera u pane
Qe kjo kohe nuk i sheh…
Por ah!Vrulli i tyre u shua,
Fitoi qeni e perdhe rane
Flamur,kordha e trimeri.
Nata e helmi te mbulofte,
Dite vrasje, dite dhune!
Gjithe te shtunat le te vijne,
E shtun`e Shales mos ardht`kurre!
Edhe moti te perzente,
Dite e zeze, e piseruar!
Por cfar` qe?...Nje ze kumboi
Mbi ato male si gjemim,
Qe, duke shpetuar resh,
Ere ngre e dredhuri :
E te urtet na u ngritne,
Turpin lane ata me gjak,
Zulma e mire prape u ngrit.
Thuaju t`rinjvet, o i ditshem,
Se faj`i te mirevet
Lahet nga bemat e ndershme;
Porsi guri i pacmuar,
Te larte ishin, te larte jane,
Kthyer ne udh`n e drites s`tyre
E prandaj mbi gjysherit ngrihen,
Porsi bora e Sharit tone
Mbi te uletat kodrina.
Mbreti heshti, i turbulluar
N`t` erret humbi, lene shprese,
Mendja te vdekja i shkoi.
III
Kenga e Henezes
Me notine e puhizes
Nje zeth erdhi aso nate,
I helmuar, i pakuptuar
Si psher`tima e vajzes se re,
Kur i fryn malli i pare
Gjine e njom` e ajo s`e di.
I bekuar ti me qofsh,
Zot i kengeve te bukura,
I larti vllastar i Petes!
Zerin tend s`e ka njeri…
Kur do Niku, derdhen lote,
Kur te doje,ndizet vrulli.
Pa u ndier, te magjepsur
Vam`tek kenga na terhoqi.
Ulur ish ai mbi gur,
Mbi gurin e perroit-o.
Dhe nje rreze henetare,
Qe ndriqonte permes resh,
I peshtillte t`verdhet floke
Me kurorezen e qiellit.
Dukej enderrza e mire,
Kur nga lulja n`lule shkon
E shket lehtas mbi tallazet
Dhe me eren bashk`kendon;
Pastaj shkon e fluturon
Si nje yll,shpejt kalon.
Kenga e Nikut shkonte larg,
Larg-o tek e bukura,
E trishtuar, per te qare;
„ Ec, o Henez, vrapo
Ne t`pafundmen kaltersi!
Ketu s`esht` liqen` i argjendte
Dhe as deti si pasqyre,
Ku t`i shihesh e stolisesh,
Kur i dashuri i ndezur
Te qafon ne shtat`n e thelle;
Ketu sheh shkembenje e lisa,
Koha shkon e ai te pret
Udha jote eshte e gjate;
Ec , vrapo , o bij` e bardhe!
Pse qendron?C`droje ke?
Mos vall` rete e zeza sterre
Te nderliksen neper kembe
E ti trembesh mos, e shuar
Rrymes s`krahevet te ftohte,
Mbetet nata si nje e ve?
Zemra jote e`dro,si imja,
Drite e hijshme e pa hare
Brymen e syvet e derdh,
E strukur me ndonje hije?
Dhe n`ato shtepi te ndritshme
Arrika kjo zi e shkrete?
Ti po qesh?...Henez, kthehu,
Me degjo nga qerrja jote!
Kur i lumi sy te bjere
Permbi krojet e mermerta
Dhe te t`mberrije era e lulevet,
Mos me ik, o zonje e nates,
Po m`ia derdh te buten drite!
Atje para do te shohesh
Bijen kryelart` t`Kaurit,
Zog`n e Lales gershetprishur
Me gji t`bardhe si tallazi
Dhe me sy te vrare helmit.
I largohet gazit, diellit,
Naten vetem lart ne shpat
Qan me sy e bisedon.
E si soset drita jote
Atje tej-o larg ne det,
Te percjell me psheretimat
E pastaj ne shtrat te mbyll.
Diten vetem filli bredh
Neper kullat mbetur shkrete,
Pa longare dhe pa fyell.
Qe menat`zene e kercejne
Qente e saj hundefryre,
Veshengritur… Porse hesht
Gropa e Dhelpres, se ne gjah
Me e bukura nuk shihet
Duke ndjekur pas kaprojte.
Drenjte vene edhe bredhin
Neper t`kopshteve driza,
Lulet vyshken pa kujdes.
Asaj mendja i shkon larg,
Pse atje asnje gjahtar
Nuk i hyn fare ne sy.
Jashte shpellavet te motit
Nxorri kryet dit` e premtuar,
Pra ne zbrazesi u zhduk;
E peshtjelle eres s`luftravet
Ora e pritur po menon!
Ec, o Henez, vrapo,
Dhe me rrezet e qafo,
Se mos nateza te soset.“
Ai heshti, Dara i foli
Me nje fjalez shum `te urte:
„ Era kallezit perkul
Edhe korresit perkedhel;
E ti , i biri i Lisanes,
Gezon natezen me kenge.
Ty t`zien zemra dhe t`fryhet
Si bule uji te kulluar;
Ti per kordhe ne ushtri
Dhe per kenge je i shquar!
Po pergjigjmu ,djale i petes,
Malli yt s`ka ren`ne pleh?
Hijeshite e vajzes s`huaj
A nuk jane helm, qe mbyt?
Kauret na u permbysen
Me gjith`kullat e te parevet
Dhe i mbuloi nje gjume i gjate
Ne nje nate pa mbarim.
Gjaku i tyre u turbullua
Si perroi larg nga kroi,
Si re e zeze pa shkreptime.
Ajo vajze leu mes lulesh
Dhe mes lajkash eshte rritur.
Qe te qelburit i benin.
Fara jote si te shkoje,
Si te shkoje e te shkelqeje
Ne ate gjak-o te trazuar?
Cipa e nderit i mbeshtjell
Grate tona me nder rritur;
S`kerkojn` fushezat me lule
As flladin e holl` s `e duan,
Por vec dimrit i gezohen,
Tmerri i pyjeve u pelqen
Edhe deti qe gjemon;
Per ato jan`dasem luftrat,
Prandaj syresh lindin trima.
Dushku i Petes, ketu kthehu
E nga rrenja e dheut tend
Mblidh burbuqe e trendafila;
Gjetke s`gjen ende te mire.
Pse te zu ty zekthi i huaj?
Ndersa bota erresohet,
Harro kezen…ja, t`vret syte
Zbardhellimi i shpatavet!“
Iu gjegj Niku buzeqeshur
E i tha: „ Ne lufte shpesh
Vajtur kam e shume here
Thembrat t`ikurve u kam shkelur;
Dita gjithe djerse e nderit
Perher` me shkelqeu mbi ushte,
Vec levdimeve u jam ruajtur;
Te ky gji kumbon nje ze,
Nje ze i fort`, vec une e ndjej.
Do me shkoje?Dhe, kur ngrire
Prehet kordha, faj do quhen
Te kethjelltat mendime?
Po ta them : Un`dua nje vajze,
Dua nje vajz` te mir`, te ndershme,
Qe esht` flake e nuk me shuan;
Ja, degjo si me ka ndezur.
