Mendime mbi romanin e shkrimtarit Kristaq Turtulli: ATI DHE FATI
Në ditët e fundit të qershorit të këtij viti pra (2016) iu përgjigja pozitivisht ftesës së djalit tim për të bërë një vizitë tek njerzit tanë në Detroit e, me këtë rast ,të qëndronim një natë në Niagara. Kjo do të thotë që të shkonim edhe në Kanada. Nuk i rezistoja tundimit për të parë Toronton, afër Niagarës. Qysh kur u nisëm nga Uashingtoni DC e gjatë rrugës së gjatë unë mendoja që në Toronto të takoja ndonjë nga miqtë e mi. Kam mjaft të tillë në atë qytet që mua më pëlqeu pa masë. Fiqriu tjetër brenda meje më thoshte: Je ne vete? Ju do qëndroni vetëm 4-5 ore në Toronto e do të largoheni, ku ka kohë të takosh njerëz? ..
Një nga miqtë që m’a kish ënda të takoja ishte edhe shkrimtari I talentuar Kristaq Turtulli. Nuk e takova Kristaqin fizikisht po ja e “takova” këto ditë përmes leximit të librit të tij “ATI DHE FATI” Ky autor është mjeshtër për vendosjen e “grackave” ndaj lexuesve. E kam provuar kur lexoja dikur novelën e tij “PËRROI QANTE NË MESNATË” Aq natyrshëm shkruante ai në atë novelë sa e pyeta nëse ka qëne vetë ushtar apo oficer në atë ngjarje? Ndërsa në romanin e fundit: “ATI DHE FATI” të cilin sapo e përfundova së lexuari, merret vesh që atje tutje që kemi të bëjmë me një fiction artistik shkruar me ngjyra të ndezura të fantazisë së autorit. Mund të ketë patur parasysh ndonjë person fizik në përshkrimin e personazheve si SYKALTËR, mund të ketë marrë si sponto, si maja’ ngjizjeje të këtij rrëfimi ndonjë ndodhi të vërtetë me samarë e me florinj. Është e domosdoshme një bërthamë e tillë për shtijat e thurjes së tregimit nga ana e autorit. Por siç e thamë ky roman është trill i gërshetuar bukur me ngjarje e fakte që të mbajnë peshë gjatë leximit.
Subjekti shkurtimisht është ky: Një baba, Fredoja bën të pamundurën për të shëruar syrin e dëmtuar nga një gjel të vajzës së tij Rita që ai e konsideron si drita e syrit të tij, që e do vajzën e vet më shumë se veten e tij. Gjeli aq I bukur, me pupla ngjyra-ngjyra u tregua “mizor’ sepse i çukiti syrin Ritës, vajzës së Fredos. Shpendët meshkuj, ndryshe nga njerëzit, zbukurohen me shumë se shpendët femra. E, nga kjo bela, Fredoja bën çmos për ta çuar te një mjek që t’ia shërojë syrin së bijës. E kur nuk ia del ta shërojë syrin kërkon t’ia zëvendësojë atë me një sy artificial jo prej xhami por prej fildishti. Po ku ka fildisht? Udhëtoi deri në Egjipt…Stop. Lexuesi do ta gjeje vetë mundësinë për ta lexuar këtë libër mbresëlënës. Gjatë leximit ti kupton se përshkrimi i situatave dramatike gjatë udhëtimit të Fredo Samarxhiut nëpër luftëra e shtetrrethime, nëpër hotele të pista, nëpër spitale ku operimi i syrit të vajzës bëhet nga një mjek të cilit sapo i kishin vrarë djalin, mungesa e samarit të vjetër që atij sikur iu shkul zemra se atje kishte fshehur tërë djersën e tij të jetës..udhëtimi me karroca e anije nga Shqipëria në Bari, Sicili, Maltë e Egjipt, përleshja me piratët e detit, gati mbytja e tij ne ujë e humbja e pasurisë së tij që ia përpiu uji I thelle, shëtitja e tmerri nëpër Sahara me caruqe (këpucë të lehta lëkure), pra kupton se autori ka shtrydhur kohën e hapësirën, kalon nëpër territore toke e hapësira detesh e kontinentesh, duke qenë shpesh buze varrit e peripecive të mundimshme. Ishte koha kur kurbetllinjtë tok me florinjtë sillnin edhe sëmundje të ndryshme si Gripin e Kuq që o nën’e zezë, të përlante e deri sifilizin deri ne kohët më të mëvonshme, deri sa dëgjohej urdhri HALT!, deri akoma më vonë kur trurin ta kllapos rreziku i Mushkonjës “Zika” … Stili I Kristaqit është i veçantë.
Besoj, shkrimtari Kristaq Turtulli kur ka shkruar këtë roman në vetën e parë, ka menduar që në mos vetë dikush tjetër ta shndërrojë romanin në skenar për film. Ndryshe përshkrimi I ambienteve të ngjarjes, udhëtimi, peripecitë e tij, lutja drejt qiellit edhe natën kur xixëllojnë yjet, ngulitur në kupën e tij prej miliona vjetësh e nuk te japin xhevap por të shurdhojnë me memecllëkun e tyre dhe sidomos emocioni I babait nuk do të kishin kuptim. Sepse edhe emocioni shpreh forcë, tregon jetë, ai është aleat me mbijetesën.
Ti si lexues gjen në këtë roman mbresëlënës pak mbret Hamlet përmes fantazmës së gjyshit Riko. Sheh me sytë e mendjes pak çaste një Gobsek apo Grande të Balzakut, kur Fredo Samarxhiu kërkon florinjtë e u gëzohet atyre që I ka fshehur në brendësi të samarit të vjetër. Po edhe natyrshëm I bën pyetje vetes: More ky Kristaq Turtulli ka qenë bashkudhëtar me Fredon apo nuk është gjë tjetër veçse një Zhyl Vern që shkruan aq saktë për vendet që nuk ka qenë kurrë. I bëra këto krahasime me personazhe letrarë sepse autori është një nga krijuesit e palodhur letrarë shqiptarë që unë dua ta nënvizoj si shkrimtar korçar shqiptar.
Edhe pse përshkrimi i ambienteve e rrethanave të duket paksa ‘i zgjatur’, kur ke parasysh faktin se fjala finale është për ta shndërruar romanin në skenar filmi, i jep të drejtë autorit. Megjithatë, një lexues me sy e mendje të stërvitur futet edhe në psikologjinë e Atit të dhembshur për fëmijën e vet. Një baba me ndjeshmëri atërore shpërthyese vullkanike për bijën e vet, Fredoja baba I dhembshur që nuk ia bën tërr syri edhe kur kalon shpesh herë buzë varrit. Ai si një mitoman e ka ngulitur mendjen e vet vetëm në një kauzë. Si ta zëvendësojë syrin e humbur të së bijës me një sy artificial por që të mos bjerë në sy si i tillë në sytë e botës. Kërkon jo sy qelqi por sy fildishti. Dhe ky synim i këtij Ati këmbëngulës deri në flijim për ta bërë të lumtur fëmijën e tij duke I zëvendësuar syrin së bijës me një lëndë të përshtatshme që t’i ngjajë syrit origjinal …Baba, nënë, at… sa peshë përcjellin këto fjale-emra!
Vetëm të jesh prind, gjysh a gjyshe e kupton dhe e ndjen se çdo të thonë ato emra. Bota e tyre nuk është natyra që I rrethon, bota e tyre janë fëmijët, nipat e mbesat, është dashuria që s’ka të paguar për njerëzit e zemrës e të shpirtit të tyre. Është pikërisht kjo dashuri e pakufishme që e bënë Fredo Samarxhiun të kapërcente flamën luftë e cila e ndjek në tërë odisenë e tij: në spitale në kohë shtetrrethimi, në det, në Sahara të Egjiptit. Thuaj Fredo e nënkupto Atin, dashurinë atërore, po FATI? Ai ndonjëherë është aq i ëmbël sa s’tregohet por ka raste që është aq i poshtër sa të këput në mes. Nuk e di por si lexues se ç’kam një dëshirë që emrin “Fat”, në rastin konkret, ta mbështjell me emrat: Riko, Rita, Rihta…
Një nga miqtë që m’a kish ënda të takoja ishte edhe shkrimtari I talentuar Kristaq Turtulli. Nuk e takova Kristaqin fizikisht po ja e “takova” këto ditë përmes leximit të librit të tij “ATI DHE FATI” Ky autor është mjeshtër për vendosjen e “grackave” ndaj lexuesve. E kam provuar kur lexoja dikur novelën e tij “PËRROI QANTE NË MESNATË” Aq natyrshëm shkruante ai në atë novelë sa e pyeta nëse ka qëne vetë ushtar apo oficer në atë ngjarje? Ndërsa në romanin e fundit: “ATI DHE FATI” të cilin sapo e përfundova së lexuari, merret vesh që atje tutje që kemi të bëjmë me një fiction artistik shkruar me ngjyra të ndezura të fantazisë së autorit. Mund të ketë patur parasysh ndonjë person fizik në përshkrimin e personazheve si SYKALTËR, mund të ketë marrë si sponto, si maja’ ngjizjeje të këtij rrëfimi ndonjë ndodhi të vërtetë me samarë e me florinj. Është e domosdoshme një bërthamë e tillë për shtijat e thurjes së tregimit nga ana e autorit. Por siç e thamë ky roman është trill i gërshetuar bukur me ngjarje e fakte që të mbajnë peshë gjatë leximit.
Subjekti shkurtimisht është ky: Një baba, Fredoja bën të pamundurën për të shëruar syrin e dëmtuar nga një gjel të vajzës së tij Rita që ai e konsideron si drita e syrit të tij, që e do vajzën e vet më shumë se veten e tij. Gjeli aq I bukur, me pupla ngjyra-ngjyra u tregua “mizor’ sepse i çukiti syrin Ritës, vajzës së Fredos. Shpendët meshkuj, ndryshe nga njerëzit, zbukurohen me shumë se shpendët femra. E, nga kjo bela, Fredoja bën çmos për ta çuar te një mjek që t’ia shërojë syrin së bijës. E kur nuk ia del ta shërojë syrin kërkon t’ia zëvendësojë atë me një sy artificial jo prej xhami por prej fildishti. Po ku ka fildisht? Udhëtoi deri në Egjipt…Stop. Lexuesi do ta gjeje vetë mundësinë për ta lexuar këtë libër mbresëlënës. Gjatë leximit ti kupton se përshkrimi i situatave dramatike gjatë udhëtimit të Fredo Samarxhiut nëpër luftëra e shtetrrethime, nëpër hotele të pista, nëpër spitale ku operimi i syrit të vajzës bëhet nga një mjek të cilit sapo i kishin vrarë djalin, mungesa e samarit të vjetër që atij sikur iu shkul zemra se atje kishte fshehur tërë djersën e tij të jetës..udhëtimi me karroca e anije nga Shqipëria në Bari, Sicili, Maltë e Egjipt, përleshja me piratët e detit, gati mbytja e tij ne ujë e humbja e pasurisë së tij që ia përpiu uji I thelle, shëtitja e tmerri nëpër Sahara me caruqe (këpucë të lehta lëkure), pra kupton se autori ka shtrydhur kohën e hapësirën, kalon nëpër territore toke e hapësira detesh e kontinentesh, duke qenë shpesh buze varrit e peripecive të mundimshme. Ishte koha kur kurbetllinjtë tok me florinjtë sillnin edhe sëmundje të ndryshme si Gripin e Kuq që o nën’e zezë, të përlante e deri sifilizin deri ne kohët më të mëvonshme, deri sa dëgjohej urdhri HALT!, deri akoma më vonë kur trurin ta kllapos rreziku i Mushkonjës “Zika” … Stili I Kristaqit është i veçantë.
Besoj, shkrimtari Kristaq Turtulli kur ka shkruar këtë roman në vetën e parë, ka menduar që në mos vetë dikush tjetër ta shndërrojë romanin në skenar për film. Ndryshe përshkrimi I ambienteve të ngjarjes, udhëtimi, peripecitë e tij, lutja drejt qiellit edhe natën kur xixëllojnë yjet, ngulitur në kupën e tij prej miliona vjetësh e nuk te japin xhevap por të shurdhojnë me memecllëkun e tyre dhe sidomos emocioni I babait nuk do të kishin kuptim. Sepse edhe emocioni shpreh forcë, tregon jetë, ai është aleat me mbijetesën.
Ti si lexues gjen në këtë roman mbresëlënës pak mbret Hamlet përmes fantazmës së gjyshit Riko. Sheh me sytë e mendjes pak çaste një Gobsek apo Grande të Balzakut, kur Fredo Samarxhiu kërkon florinjtë e u gëzohet atyre që I ka fshehur në brendësi të samarit të vjetër. Po edhe natyrshëm I bën pyetje vetes: More ky Kristaq Turtulli ka qenë bashkudhëtar me Fredon apo nuk është gjë tjetër veçse një Zhyl Vern që shkruan aq saktë për vendet që nuk ka qenë kurrë. I bëra këto krahasime me personazhe letrarë sepse autori është një nga krijuesit e palodhur letrarë shqiptarë që unë dua ta nënvizoj si shkrimtar korçar shqiptar.
Edhe pse përshkrimi i ambienteve e rrethanave të duket paksa ‘i zgjatur’, kur ke parasysh faktin se fjala finale është për ta shndërruar romanin në skenar filmi, i jep të drejtë autorit. Megjithatë, një lexues me sy e mendje të stërvitur futet edhe në psikologjinë e Atit të dhembshur për fëmijën e vet. Një baba me ndjeshmëri atërore shpërthyese vullkanike për bijën e vet, Fredoja baba I dhembshur që nuk ia bën tërr syri edhe kur kalon shpesh herë buzë varrit. Ai si një mitoman e ka ngulitur mendjen e vet vetëm në një kauzë. Si ta zëvendësojë syrin e humbur të së bijës me një sy artificial por që të mos bjerë në sy si i tillë në sytë e botës. Kërkon jo sy qelqi por sy fildishti. Dhe ky synim i këtij Ati këmbëngulës deri në flijim për ta bërë të lumtur fëmijën e tij duke I zëvendësuar syrin së bijës me një lëndë të përshtatshme që t’i ngjajë syrit origjinal …Baba, nënë, at… sa peshë përcjellin këto fjale-emra!
Vetëm të jesh prind, gjysh a gjyshe e kupton dhe e ndjen se çdo të thonë ato emra. Bota e tyre nuk është natyra që I rrethon, bota e tyre janë fëmijët, nipat e mbesat, është dashuria që s’ka të paguar për njerëzit e zemrës e të shpirtit të tyre. Është pikërisht kjo dashuri e pakufishme që e bënë Fredo Samarxhiun të kapërcente flamën luftë e cila e ndjek në tërë odisenë e tij: në spitale në kohë shtetrrethimi, në det, në Sahara të Egjiptit. Thuaj Fredo e nënkupto Atin, dashurinë atërore, po FATI? Ai ndonjëherë është aq i ëmbël sa s’tregohet por ka raste që është aq i poshtër sa të këput në mes. Nuk e di por si lexues se ç’kam një dëshirë që emrin “Fat”, në rastin konkret, ta mbështjell me emrat: Riko, Rita, Rihta…
I uroj shkrimtarit tonë Kristaq Turtulli suksese te tjera në fushën e letërsisë.
Fiqri Shahinllari
Gazetar, shkrimtar
