Gjon Gàzulli, astronom e diplomat i shek. XV

Daniel Gàzulli

Gjon Gàzulli ka qenë një ndër figurat ma të shqueme të shkencës europiane të shekullit të XV. Veprimtaria e tij shtrihet në atë hark kohor që lidhë dy prej epokave ma në shej të kohës: humanizmit dhe Rilindjes Europiane. Tue marrë parasyshë fushat e veprimtarisë së tij: astronomì, matematikë, fizikë, filozofì, diplomacì, arte, mund të thuhet pa frikë se ai ka qenë një enciklopedi e kohës së vet. 

Pa dyshim, dy lamejtë ky ai shkelqeu ma shumë janë astronomia dhe diplomacia. 

Që të mund të hidhet dritë mbi jetën dhe veprën e tij, asht e domosdoshme të gjurmohen arkivat e kohës: të Padovës, të Budapestit, të Venecies, e sidomos të Raguzës (ku ai jetoi e punoi ma gjatë). Janë veçanarisht me vlerë seritë e maposhtme arkivore: Diversa Notarie; Acta Consilii Rogatorum; Acta Consilii Minoris; Lettere et commissione Levantis; Testamenta Notarile etj. 

Por edhe arkivat private (nëse ruhen ende e nuk i kanë rrënue dallgët e kolerës së kuqe) kanë vlerë të madhe. Ndër ta do të kujtoja: Arkivin e Fondeve Private Bassegli-Gozze. 

Tue qenë se Gàzulli ushtroi veprimtarinë e tij si në Itali, në Raguzë, ashtu edhe në shumë vende të tjera europiane ku e çoi detyra e tij diplomatike e shkencore, të dhana të vlefëshme jep edhe leteratura e kohës mbi këte enciklopedi shqiptare. 

Rreth veprimtarisë së tij shkencore gjendemi në një vështirësi tash për tash të pakapërcyeshme: duhet të kënaqemi me sa na japin autorë të tjerë për te, veçanarisht Grmek, Boshkoviç, Juriç, Musantius, Appendini (sidomos ky), Johannsis de Monte Regio, Brotto – Zonta, etj; pse libri i tij për të cilin Jan Pannoni, oborrtar i mbretit të Hungarisë Matia Korvini i shkruen: “……ai libri i Juej ku do mendime të kapërthyeshme të astrologëve të vjetër …i gjetem të shtjellueme në dritë të diellit”, fatkeqësisht nuk na ka ra në dorë e duhen kërkime të posaçme, ndoshta në Budapest. 

A S T R O N O M I 

Gàzulli, simbas autorëve të ndryshëm, gjuhësh e kombësishë të ndryshme, na sillet herë me emnin Gjon e herë Gjin (natyrisht edhe Joanis, Giovanni etj., por që asht e njejta gja), ashtu edhe me mbiemen të pakristalizuem, si Gàzulli, Gazulis, Gaxuli, Gazzolo etj., por që asht fjala gjithmonë për të njëjten figurë historike e shkencore. Që të mos e endim tepër lexuesin në këto hulumtime, format Gjon  e Gjin janë një ngatrrim i thjeshtë pse Gjin quhej i ati. 

Nëse Gjoni lindi në tokën amë, apo në Raguzë, ku ishin strehue shumë familje shqiptare mbas trazinave tronditëse të invazioneve turke, sidomos aty nga fundi i shekullit XIV e fillimi i shekullit XV, autorë të ndryshëm e ngatrrojnë keqas këte temë, por një gja asht e sigurtë: familja e tij i përkiste atij trungu fatlum të Gazullorëve, që i la emen të pashlyeshem vetes në historinë kombtare përgjate gjashtë shekujsh. 

Aso kohe në Raguzë u ngulen shumë familje shqiptare, si Gjon Durrsaku (Johannes de Durachio), i biri Domenik Durrsaku, piktor i përmendun, Marin Beçikemi, e sa të tjerë, ndër ta arkitektë të famëshëm, që lanë vepra monumentale, e simbas G. Gelcich, “janë vepra të gjenisë e mjeshtrisë shqiptare”. 

Po nga kishte ardhë familja Gàzulli në Raguzë? 

Për këte na ndihmojnë vepra autentike arkivore: Regjistri i Kadastres dhe i shitblemjeve për krahinën e Shkodres i viteve 1416-1417, që ruhet në Arkivin e Shtetit në Venedik (Archivio di Stato di Venezia) (Shih edhe: Giuseppe Valentini “Acta Albaniae Veneta”, pjesa II, vëllimi VIII, ku zihen në gojë si pronarë në Sapë - Zadrimë, veç të tjerësh, edhe Bardh Gàzulli, Dedë Gàzulli, Klamada Gàzulli e Mankez Gàzulli). 

Gjyshi i Gjonit quhej Pal, një emen që sot e kësaj dite, bashkë me atë Gjon, përsëriten prej brezi në brez në këte familje, si asht zakon në Veri të Shqipnisë. Ndërkohë axha i tij, Matia, që cilësohet shumë i pasun, ndeshet qoftë në Raguzë, ashtu edhe si prift në Barbullush. 

Pra, edhe nëse familja Gàzulli, ose një pjesë e saj, lëvizi, apo jetoi edhe në Raguzë, për shkaqe historike që i përmendem, ajo rrajët i ka pasë përherë në trojet tona Veriore. 

Mbiemni Gazulli, apo Gazullorë, që gjendet në Veri qysh në krye të kohës, duhet të ketë edhe një shpjegim të thjeshtë etimologjik: “gazullor” në atë kohë e ma heret do të thonte “gazmor” i të sotmes. Bie fjala, te Zef Serembe ndeshim: “Kangjelë gazullore”, që në shqipen e sotme do të ishte “Kangë gazmore”. Asht gjasa pra, të mendohet se ndonjë i parë i fisit të ketë qenë njeri i gëzueshëm, i hareshëm, hokatar – si i thonë popullorçe - , e të jetë thirrë pikërisht për këte, bie fajla, Pal Gazullori, që sot do të ishte Pal Gazmori. Por ndërsa mbiemni cilësor “gazullor” ndër shekuj asht shndrrue në “gazmor”, mbiemni i familjes, siç asht e natyrëshme, ka mbetë i ngurrtësuem, Gàzulli. Kaq sa për të thanë se toponamistika nuk mund të na ndihmojë shumë për prejardhjen e kësaj familje për shkak të dyndjeve të shpeshta si rrjedhojë e mizorive të kohës. Gjithësesi, si Gjoni, ashtu edhe Gazullorë të tjerë në shekuj, mbesin pinjoj të shquem të një trungu të padyshimtë shqiptar e ma ngusht të Shqipnisë Veriperëndimore. 

Duhet shënue se dokumentat ma të besueshëm mbi prejardhjen e Gàzullit duhet të mbahen një Testament Noterial i Mati Gàzullit (Arkivi Historik i Dubrovnikut) i datës 24 shtator 1426, ku caktohet si trashigimtar  nipi i tij Gjoni, i biri i Gjinit, nipi i Palit.  

Nga këto akte gjejmë të dhana që dëshmojnë se Pali (gjyshi i Gjonit) ishte nga Zadrima (de Sapa), ashtu si ishin prej asaj ane edhe shumë të tjerë që përmenden në këto dokumenta të ardhun prej Deje (Vau i Dejes), Pultit, Ulqinit e Tivarit, të gjitha treva shqiptare.  

Këto dokumenta  kaq të vlefshëm kanë një mangësi keqardhëse: asnjeni nuk ban fjalë për datëlindjen e Gjonit apo për kohën kur filloi shkollimin. 

Pse kjo mangësi, kur dihet sa e zhvillueme ishte Raguza aso kohe e se ruhen sot e kësaj dite të gjithë rregjistrat i lindjeve? 

Përgjigjen mund ta gjejmë tek një dokument tjetër, protokollin e dhanjes së gradës doktor shkence në Universitetin e Padovës (shih Brotto-Zonta, Acta graduum Academicorum Gymnasii Patavini”), ku Gjoni quhet Johannis q. Gini Gaxolli de Albania (Gjoni, i të ndjerit Gjin prej Shqipnie), çka dëshmon jo vetëm përkatësinë e tij etnike, por edhe faktin që (bashkë me mungesën në regjistrat e lindjeve në Raguzë) Gàzulli kishte lindë në Shqipni e në Raguzë ishte i ardhun, ndoshta te axha i tij prift e i pasun, Mati Gàzulli. Pra mungesa e regjistrimit të lindjes së tij në regjistrat e lindjes në Raguzë dhe cilësimi “DE ALBANIA” e bajnë të padyshimtë vendlindjen e tij në tokën amë. (Kujtojmë edhe se qytetarët e Raguzës në dokumenta të viseve të tjera cilësohehshin “DE RAGUSA” tue qenë kjo, ashtu si Venediku, Republikë më vete). Prof. Jahja Drançolli, historian e thellë e i pasionuem, ka ba një ngatrrim të vogël. Tue mos njohë, ndoshta, latinshten, nuk ka dijtë kuptimin e “q.” në mes emnit dhe atësisë, që ka kuptimin “i dikurshëm”, e në emna të përveçëm përdorej aso kohe, kur i ati kishte vdekë, në kuptimin e “i të ndjerit”. Prandaj edhe do të ishte mirë që shkollës së Mesme Teknike të Prishtnës t’i ndrrohej emni nga Gjin në “Gjon Gàzulli”.

Atëherë, ku duhet ta vendosim datëlindjen e Gàzullit ? Sigurisht aty nga fillimi i shekullit XV, derisa më 1428 ai kishte krye studimet në Universitetin e Padovës.  

Ndriçimi i veprimtarisë së Gàzullit si shkencëtar, fatkeqësisht, mund të bahet vetem nëpërmjet referimeve të tërthorta, pse nuk kemi arrijtë me gjetë asnjë vepër të tij. 

Atëherë le t’u referohemi atyne. 

Historiani i madh Francesco Maria Appendini, në veprën e tij “Notizie istorico-critiche sulla antichità, storia e letteratura de Ragusa”, II, Raguzë 1803, shkruen për një letër të J. Çesmiçkit ku thuhet: “Libri, për të cilin flitet në këte letër, duket të ketë qenë botue dhe ndoshta nuk asht vepra e vetme e shkrueme prej Gjon Gàzullit. Ky hamendësim fiton një gjasë ma të madhe pse në tabelën kronologjike të Musantio-s, Gàzullin e ndeshim ndër matematikanët ma të mëdhej të shekullit XV”. (Shih edhe: Giovanni Domenico Musantio, “Tabulae chronologichae”, 1740). Atë e përmend edhe një bashkëkohës i tij i shekullit XV, astronomi Johan Myler nga Kënigsbergu. Poashtu astronomi Georg Peurbach në veprën e tij «Theoricae novae planetarum» sjell edhe një vizatim të Gàzullit. Ndërkaq historiani rus i shkencave egzakte V. Zubobi thotë se veprën e tij të madhe mbi astronominë Gàzulli e botoi më 1438. 

Pra, gjithësesi, këto janë një pjesë e vogël e dëshmive të tërthorta që flasin për Gàzullin astronom me famë europiane. 

Si arrijti ai deri këtu?

Simbas gjithë gjasave Gàzulli studjoi në Raguzë, e mandej, në vitin 1422 shkon në Padova ky kryen studimet universitare më 1428, kurse më 31 janar 1430 mbron doktoratën në një atmosferë me ngjyra të theksueme atdhetare, pse aty morën pjesë shumë arbneshë të Italisë, ashtu edhe shqiptarë të tjerë të ardhun kryesisht nga Raguza (përmendin pjesëmarrjen e tyne në këte datë të shënueme Gjergj Gaspri, Andrea Durrsaku etj.). 

Mbas doktoratës Gàzulli niset «me mision» në Itali e Francë (do të ishin misione të natyrës diplomatike pse mbi Ballkan po bante gjamën gjysëhana) e mandej kalon disa vite në Raguzë, deri më 1439 kur mori Katedrën e Matematikës po në Padova. 

Në Raguzë ai thellon kërkimet e tij në lamë të astronomisë. Sot e kësaj dite në Bibliotekën e Raguzës (Dubrovnikut) ruhen disa shënime kritike mbi veprën ma të shqueme të asaj kohe “Theorica novae planetaruum” të astronomit vjenez G. Purbah. 

Pa dyshim që përmasat e Gàzullit astronom, sadoqë përsëri tërthoras, dalin në lidhjet e vlerësimin e tij në oborrin e mbretit hungarez Matia Korvini. 

Shumë studjuesë kroatë, marëdhanjet aq të mira në mes Raguzës dhe mbretnisë ma të fuqishme e ma të lulzueme të kohës, Hungarisë, i shohin të kushtëzueme edhe nga personaliteti i Gàzullit e te fama e tij në atë kohë.

Siç thamë, një pjesë të mirë të jetës ai e kaloi në Raguzë, qoftë në mes viteve 1433-1439 (pra se të shkonte rishtas në Padova), ashtu edhe në vitet e moshës së shtyeme. Këtu ai u emnue nga Këshilli i të Urtëve (kujtojmë se Raguza ishte Republikë e pavarun) Rektor i Shkollave të Raguzës. Këtu edhe u ba astronom në za në mbarë Europën, sa, mbreti i Hungarisë, nëpërmjet një letre dërgue Këshillit të të Urtëve të Republikës, i lutet atij që Gàzulli të shkonte në oborrin e tij e të udhëhiqte studimet astronomike. Në një letër të dytë datë 26.06.1459 Këshilli i Republikës njoftonte rishtas Nalmadhninë e tij Korvini se po përpiqeshin me i mbushë mendjen Gàzullit të shkonte atje, po ky gjente si shkak kundërshtimi moshën. 

Teoria e tij e “yjësive qiellore” tashma ishte ba mbizotnuese në botën shkencore që do të paraprinte Kopernikun. Ja një fragment nga letra e Çesmiçkit, edhe ky shkencëtar i shquem kroat e ishnxanës i Gazullit, tashti në oborrin e Matia Korvinit, drejtue pikërisht Gjonit tonë:

“Ju jo vetëm keni plotësue shpresën tonë, por keni ba edhe  ma shumë. Libri, të cilin na keni dhurue, na pelqen pa masë. Ai asht aq i mbushun me dijeni e risi, sa që leximi i tij na ka sjellë kënaqësi sikur edhe studimi me interes të jashtëzakonshëm. Pranojmë se aty kemi gjetë sqarime për disa thanje të ngatrrueme të astronomëve të lashtë, që prej moti kemi dashtë me i kuptue. Për këte arësye Ju porosisim me gjithë shpirt që të mos përtoni të vazhdoni me shkrue e t’i jepni fund veprës së fillueme, e cila do të ketë randësi të madhe për shkenctarët dhe për famën Tuej …… “  

Mbas vdekjes së Gàzullit më 1465, këte vend, pra të astronomit në Oborrin Mbretnor të Hungarisë, e zuni Johan Myler, ma i famshmi i astronomëve të kohës, që, në veprën e tij ma të randësishme botue pikërisht aty (Budapest) përmend shpesh Gàzullin, edhe tue iu kundërvue atij mbi disa trajtesa mbi yllësitë qiellore, çka dëshmon se Myler në Hungari u përball jo vetëm me famën e Gàzullit, por padyshim edhe me librin e tij, që na sot nuk e kemi në dorë.  Asht pikërisht kjo kundërshti – më një anë fama e tij, më anë tjetër mungesa e librave të tij – që na kthen gjithçka në një enigmë që sot nuk jemi në gjendje ta zgjidhim. Kjo nuk ulë aspak vlerat e tij mbarëeuropiane, siç e dëshmon një bibliografi e pafund që gjendet anë e kand Europës: në Krakovë (Poloni), në Karlsrue (Gjermani), në Bibliotekën e Vatikanit ku Johan Fisher na sjell tabelat astronomike të Gàzullit, e referimet e shumë e shumë astronomëve të famshëm edhe në shekujt vijues (Jo që teoria mbizotnuese e ndamjes së yllësive të qiellit për ma se një shekull mbas vdekjes së tij mbeti ajo e qujtun e Campanum dhe Gàzulli, kurse emni i tij vazhdoi të përmendet në shumë studime të shekujve XVI-XVII. Vetëm në shekullin XVII, kur astronomia gjet mjete të reja studimi e ishte shtye shumë përpara drejt asaj që njohim sot, Gàzulli fillon e përmendet ma rrallë, edhe pse autorë të shquem si Musanti ende i referohen atij si fillesë e një kandvështrimi të ri astronomik (dmth shkëputja nga astrologjia e mesjetës së herëshme). 

Në Arkivin e Raguzës ruhen 11 faqe dorëshkrim të Gjon Gàzullit, por ato nuk janë një vepër e mirëfilltë, por thjeshtë udhëzues për përdorimin e astrolabit. Edhe pse vetëm një udhëzues, autori shfaq aty një kthjelltësi të tillë, që ka ba t’u kthehen studimit të atyne faqeve të pakta shumë e shumë studius të ditëve tona. 

Me që jemi ende në lamë të shkencës, simbas dokumentave arkivore të kohës, del se Gjon Gàzulli kishte një prej bibliotekave ma të pasuna për kohën, jo vetëm në Raguzë, por edhe ma gjanë.  

D I P L O M A T I 

Aftësitë e rralla të Gjon Gàzullit janë shpalosë jo vetëm në lamë të shkencave të përpikta, por edhe si një prej diplomatëve ma të shquem të kohës. 

Siç dihet, popujt ballkanikë po përpiqeshin me i ba ballë pushtimit osman. Ishin kohë të vështira jo vetëm për Gadishullin, por rrezikoheshin edhe pjesë të tjera të Europës, e këta, ma shumë se me mbështetë luftën e popujve ballkanikë, për interesa të veta, u banë aktivë në mbështetjen e këtyne përpjekjeve. Qendrat kryesore të një diplomacie aktive ishin aso kohe Roma e Budapesti. 

Mision i parë diplomatik i dokumentuem i Gàzullit  asht udhëtimi i tij për në Romë, që të takonte mbretin e Hungarisë Sigmundin (parardhësin e Korvinit) me rastin e kunorzimit të tij mbret prej Papës. Ky mision, simbas vetë dokumentave raguziane, i ishte besue ma të shquemit të asaj Republike e me autoritet edhe ndër hungarezë. 

Misioni i tij i dytë asht ai i vitit 1435 në Italinë e Jugut e fill mbas pak në Slloveni. 

Në ato vite bashkpunimi në mes princave shqiptarë e Sigmundit të Hungarisë ishin dendësue shumë. Ka qenë pikërisht Gàzulli ai që lehtësoi rikthimin e shumë shqiptarëve në Atdhe me qellim forcimin e rezistencës antiosmane, e kjo veprimtari vazhdoi me udhëtime të shpeshta në Romë, Firence, Sienë, Lubjanë etj. 

Tue qenë i përpimë në këto veprimtari të denduna diplomatike,  Republika e Raguzës e liron atë nga detyra e Rektorit dhe emnon në vend të tij Pal Gàzullin të vëllajn, që cilësohet ndër dokumenta “magister, prudens et literatus vir”, çka do të thotë se kishte krye edhe ai studime universitare, sidhe identifikohet si vëlla i “magister Johannis Gaxuli”. (Kujtojmë se, si Pali, ashtu edhe vëllaj tjetër Andrea, do të përmenden  ma vonë si bashkëpunëtorë të afërt  të Kastriotit). 

Po afrohej “Stina e madhe e Kastriotit” e vëllaznit Gàzulli, Pali, Andrea, Dhimitri, e mbi të gjithë Gjoni, do të kishin një vend të randësishëm në atë “stinë”. 

Nga viti 1443 Raguza shërbeu si qendër informacioni për Europën e krishtenë mbi sa po ndodhte në Shqipni, ku kishin fillue në masë kryengritjet antiosmane me në krye Gjergj Kastriotin. Gàzulli, si diplomat i sprovuem, u angazhue pothuej tanësisht në çashtjen shqiptare. Në vitet e para ai bani sa askush tjetër për tërheqjen e vëmendjes për çka po ndoshte në Shqipni tue shfrytëzue udhëtimet e tij të shumta diplomatike për llogari të Raguzës. 

I gjendun nën trysninë e rrethimeve të njëmbasnjëshme turke, Kastrioti u kërkoi ndihmë si Raguzës, ashtu edhe Venedikut, Romës, Napolit e Hungarisë. Me përjashtim të kësaj të fundit, të parët u mjaftuen me ndihma financiare apo edhe me ndonjë armatim, por jo me një bashkpunim konkret, pse nuk donin të hynin në luftë të drejtpërdrejtë me Turqinë. 

Në gjithë këte veprimtari diplomatike, dy ishin “ambasadorët” shëtitës ma të randësishëm të Kastriotit, vëllaznit Gjon e Pal Gàzulli, ky i fundit sidomos me përfaqësimin e Kryezotit të Shqipnisë pranë Papatit, por edhe si “këshilltar” i Gjergjit tonë, aq sa qé quejtë “mendja e Kastriotit”. 

Por Gjoni, si do ta tregonte fundi jo i largët e jetës së tij, pak e nga pak u tërhoq nga diplomacia për arësye shëndetësore e moshe, por shumë historianë janë të mandjes se u tërhoq edhe nga dëshira e zjarrtë t’i çonte deri në fund studimet e tij shkencore. 

Ishte pikërisht në këte periudhë që doli ma në dukje roli i Pal Gàzullit si diplomat. 

Duhet thanë se aty nga fillimi i viteve ’50 e deri sa u shue Fatosi i Kombit tonë, Pal Gàzulli ishte ai që mbajti lidhjet e Shqipnisë me Hungarinë, Raguzën, e me mbarë Gadishullin Apenin. Për këte ka dokumenta të pafund, por nuk asht rasti me i sjellë këtu. Po kujtoj vertëm një frazë të Barletit ”.. e ishte ky Pal Gàzulli mendja e Gjergjit tonë e që ia mbushte zemren me guxim me vazhdue luftën kundër të pafeve ..”.  

De Rada, miti arbëresh pas Skënderbeut

MAGDALENA ALLA


Vizitë në muzeun kushtuar poetit të madh arbëresh, Jeronim De Rada, në shkollën ku ai studoi dhe më pas dha mësim dhe në insitutin me të njëjtin emër. Në kulturën arbëreshe të djeshme dhe të sotshme De Rada duket se mbetet idhulli i numër dy i pazëvendësueshëm pas Skënderbeut. 


Pallati De Rada, Lice Klasik me bustin e De Radës, Insituti De Rada, muze për De Radën, çmime De Rada, qendër ndërkombëtare studimesh deradiane, programe deradiane, bursa deradiane...

Të gjitha këto ia kushtojnë atij dhe vetëm atij. Jeronim De Radës (1814-1903), poetit dhe shkrimtarit më të rëndësishëm italo-shqiptar të periudhës romantike. "Siç ai iu kushtoi poezitë e shpirtit, duke u folur në gjuhën mëmë, edhe arbëreshët pas Skënderbeut atë ruajnë ende në shpirt si legjendë, e cila zë hapësirat parësore në gjithçka arbërore.", analizon drejtori i Muzeut të Kostumografisë në San Cosmos Albanese, prof. Francesco Perri.


Nëse Skënderbeut i mbetën eshtrat larg syve të arbërshëve të mërguar dhe u bë ëngjëlli shpirtëror i paprekshëm, De Rada jetoi pranë tyre në ato shtëpi, në ato shkolla, në ato rrugë që mbetën edhe pas vdekjes së tij po aty. "Skënderbeu është miti i lartësuar dhe i paarritshëm, por fill pas tij, De Rada, me veçoritë e frymëzimit të lartësuar shpirtëror artistik në popull, mbetet ende më i prekshmi dhe i pranishmi në gjithë universin atdhetar dhe kulturor që frymëzon arbëreshët.", shton sërish prof. Francesco Perri.

Liceu Klasik i De Radës


Studioi që fëmijë aty. Por më pas dha edhe mësim aty. Dhe fotoja e De Radës tanimë gjendet mu në krye të këndit. E varur ballore në mur, sapo hyn tek porta kryesore.
I madhi De Rada ka qenë dy herë bujtës në 'Liceo Classico di San Adriano', më pas i transferuar në San Demetrio Corone, e dikur një nga kolegjet më të rëndësishëm të Kalabrisë.


Ky lice i moçëm me zanafillë vitin 1732 u ngrit me 12 mijë dukate, të dhëna si dhuratë nga vetë Mbreti Vittorio Emanuele dhe G. Garibaldi për t'ua shpërblyer në njëfarë mënyre arbëreshëve ndihmesën e madhe që ata dhanë për bashkimin e Italisë nën udhëheqjen e Garibaldit. Edhe sot mbi muret e këtij Liceu Klasik, tashmë gati 300-vjeçar, gjendet një pllakat ku renditen të gjitha këto dedikime nga vetë mbreti dhe Garibaldi për ndihmesën e arbëreshëve.


"Në fillim u përdor për formimin e priftërinjve, pastaj edhe të laikëve. Aty mësohej filozofi greke, latine, humaniste nga ku nisën të dilnin figura të shquara në historinë e komunitetit arbëresh. Dhe në 1900 nisën të mbërrijnë edhe studentët e parë nga Shqipëria", shpjegon studiuesja e gjuhës shqipe, arbëreshja 33-vjeçare, Adriana Ponte. Një nga këta nxënës nga Shqipëria ka qenë edhe Luigj Gurakuqi, i cili u bë direkt nxënës i De Radës së madh. "Ky kolegj është një gur i çmuar, i cili ka nxjerrë elitën e kulturës arbëreshe dhe Kalabrisë. Këtu lexoheshin libra që në pjesën tjetër të Italisë ishin të ndaluar. Ngjizeshin ide përparimtare të cilat u bënë nxitëse të zhvillimit. Dhe pararojë ishin gjithmonë arbëreshët, falë edhe kësaj shkolle", thotë kryetari i bashkisë së Vacarizzo Albanese, Aldo Morina.
Dhe kush studionte aty, mund edhe të flinte në konviktin brenda kolegjit. Edhe pse pas 1912-ës kolegji u shndërrua në lice dhe konviktet u hoqën, Sposato Gennaro, roja prej 20 vjetësh i liceut, tregon me pasion, krenari dhe keqardhje tjetërsimin e dhomave të gjumit, mensës, teatrit. "Ja dhe korridoret ku kalonte De Rada", thotë Gennaro. "Por këtu ende mësohet gjuha shqipe, duke e ballafaquar me arbërishten apo edhe historia e Shqipërisë, falë një stafi mësuesish arbëreshë, bibliotekës së pasur që kemi edhe me libra shqip. Plus kësaj, merren edhe dije të përgjithshme mbi kulturën italiane, si në çdo lice tjetër klasik", shpjegon mësuesi arbëresh i këtij liceu, Pino Liguori.


E nëse hidhesh një hop anash godinës, nga oborri i gjelbëruar, duke ndjekur rojen e zellshëm që dëshiron të zbulojë gjithë 'thesaret' e kësaj shkolle, gjen në qendër bustin e De Radës. E përkarshi bustit, edhe një pllakatë kushtuar nxënësit të tij, Luigj Gurakuqit.
De Rada nisi të japë mësimin e gjuhës shqipe në këtë lice saktësisht në 1891, por nuk mundi për shumë vite, pasi vdiq në 1903. Ishte me origjinë nga nga Makia, por shumë e identifikojnë edhe sot me San Demetrio Corone, meqë studioi aty dhe u kthye për të jetuar pas ikjes në Napoli, i zhgënjyer nga revolucioni i 1848-ës.

Pallati De Rada 


Ndryshe në italisht: 'Palazzo De Rada' gjendet çuditërisht fare pranë shtëpisë së Zef Serembes në San Cosmos Albanese. Mu në kryqëzimin mes dy udhëve, ku çdonjëra mban emrin e njërit dhe tjetrit poet. Aty si për të plotësuar edhe më paq frymëzimin hyjnor, edhe kisha e San Pietro e San Paolo me mbishkrimin arbërisht "Ka dera Qish's".
Në katin e parë të këtij pallati të shndërruar në muze është vendosur 'artileria e rëndë'; karroca që përdorte familja për daljet e saj, një instalacion artistik në qeramikë e që vjen duke u ngushtuar e lartësuar nga dyshemeja drejt tavanit. Por qeramikë edhe me përzierje dylli i shkrirë në pika dhe ngrirë, e kësisoj sikur mbart edhe simbolikën e shpirtit të De Radës. Por edhe krevat, dollapë, karrige, gjithçka që nipi i De Radës ka pasur në shtëpi, e ka dorëzuar aty.


Në katin e dytë, në njërin kënd janë grumbulluar fotot e familjes dhe mobiljet. Jeronim De Rada (Girolamo De Rada), por edhe djali i tij Giuseppe De Rada dhe nipi, Girolamo De Rada Junior. Ky i fundit, ish-kryetar bashkie i San Cosmos Albanese, është edhe ai që ka dhuruar gjithçka kishte në shtëpinë e tij për këtë muze. Nuk mungon varur në mur edhe një dekoratë 'Medalje e Artë' nga Komiteti i Kryetarëve të Bashkive në Romë, 'për klas të veçantë me karakter atdhetar" dhënë pikërisht nipit 'De Rada Junior'. Por edhe i biri i Jeronim De Radës, Giuseppe, e vijoi traditën e të atit, si në poezi, ashtu edhe në studimin e gjuhës shqipe.


Më pas vijon pikërisht nipi, De Rada Junior, i cili bashkë me poetin italian Vincenzo Selvaggi në vitet '60-'70 botojnë gjithë veprën e De Radës. Një seri e plotë e saj gjendet pikërisht në raftet e bibliotekës në katin e dytë të muzeut, ku është përqendruar gjithçka e dokumentuar e poetit.


"Por na vjen keq që nuk kemi fonde për të studiuar gjithë dokumentacionin, letërkëmbimin, arkivin e plotë që na ka dhuruar nipi i tij në këtë muze, por i lëmë në rafte nën pluhur e në kuti përtokë", thotë studiuesja arbëreshe, Annunziata Bua.
Dhe përveç pjesës së sistemuar mirë të librave, ekziston edhe kaosi i plotë, sidomos tek letërkëmbimet. Ato janë gjithashtu të pahapura fare. Nëse mundesh të hapësh tek-tuk ndonjë prej tyre, zbulon gazeta në shqip, të dërguara nga diaspora shqiptare. Gazeta të kohës kur në Shqipërinë komuniste përbënin herezi. Por që, me sa duket, nipi i De Radës i kishte si dërgime shumë të shpeshta. "Por duhet shumë kohë dhe studime të vërteta që të deshifrohen gjithë këto kuti të mbushura plot. Ende nuk e dimë se çfarë ka aty", thotë Annunziata. Duke bërë të fantazosh ndoshta dhe shumë zbulime ende të panjohura deradiane si në rrafsh artistik, ashtu dhe privat.


Ndër librat më të vjetër e ndoshta dhe nga antologjitë më të vjetra të letërsisë shqipe që gjen aty të mbyllur me çelës, por të dukshëm nga xhamat, është: "Antologji shqiptare" e vitit 1896, e përkthyer në italisht pikërisht nga vetë poeti i madh Jeronim De Rada. Të tjerë libra të vjetër të kyçur mirë janë edhe: 'Poezi shqiptare' (1880), 'Komiteti politik shqiptar në Napoli', 'Kolonitë italo-shqiptare në Kalabri', 'Poezi shqiptare të Giuseppe De Rada' (1880), revista 'Albania' (1920), 'Gramatika e gjuhës shqipe' ( 1871). Dihet që De Rada është nga të parët studiues të strukturës gramatikore të shqipes. Dhe në të dy veprat gramatikore që hartoi (1871, 1894) vuri në dukje aspekte të patheksuara më parë nga dijetarë shqiptarë dhe albanologë. Bëri përpjekje të vijueshme për një alfabet të përbashkët të shqipes, që të jepte një sistem sa më të plotë dhe të përshtatshëm për shqipen me karaktere latine, të plotësuara me shenja diakritike. Në veprimtarinë gjuhësore të De Radës ekziston edhe organizimi i dy kongreseve gjuhësore të shqipes, i pari (1895) në Koriliano Kalabro, i dyti (1897) në Lungro (Kongreset gjuhësore arbëreshe).
Në rafte gjen po ashtu të kyçur edhe një botim të vjetër të 'Këngët e Milosaos', por pa datë në kopertinë. Botuar nga Insituti i Studimeve Shqiptare në Romë nën drejtimin e prof. Ernest Koliqit. Ndërkohë që dorëshkrimi origjinal i "Këngët e Milosaos" gjendet në Arkivin Qendror të Shtetit në Tiranë.


Dhe veç relikeve deradiane, "Palazzo De Rada' shërben edhe si një muze i ikonografisë bizantine, që kanë ruajtur arbëreshët në këto zona. Në këtë muze, në një rresht të gjatë janë ekspozuar edhe ikonostaset.


Instituti De Rada 

Kurse verore gjuhe, kulturore mesdhetare, festivale filmi,fashion, biznes,histori arti, letërsie etj. Të gjitha ideohen nga një instutut dhe qendër kombëtare me emrin De Rada. Shpesh të emërtuara si; 'De Rada Summer Institute in Calabria', 'The De Rada Scholarships', 'Girolamo De Rada Grant' etj.

Ka rreth dhjetë vjet që vijojnë të tilla veprimtari me qendër San Demetrio Corone, por që aty me përhapje edhe ndërkombëtare. Saktësisht në këtë periudhë Instituti Deradian nuk është operativ sikurse gjatë verës. Drejtuesi i saj, prof. Michelangelo La Luna shpjegon se këto kohë gjendet në SHBA, në Universitetin e Rhode Island ku jep edhe leksione apo ndërmjetëson mes tij dhe De Rada Insitute.


Ndërsa të tjerë anëtarë gjenden jashtë për motive pune ose shëndeti. Por Adriano Mazziotti, një nga anëtarët e bordit drejtues dhe gazetar për gazetën 'Il Quotidiano'në Kalabri shpjegon se janë të shumtë projektet që kjo qendër zhvillon sidomos në verë, por edhe gjatë gjithë vitit në bashkëpunim edhe me institucione ndërkombëtare. Ndërsa shtëpia e De Radës prej vitesh është shndërruar në qendër private të familjes, e cila nuk mund të vizitohet më, por vetëm mund të këqyret nga jashtë. Ndërsa dikur shërbente si qendër studimesh, pikërisht për Insitutin De Rada.

Për Luigj Gurakuqin

Në Liceun Klasik të San Cosmos Albanese ku ka dhënë mësim Jeronim De Rada e ku ka qenë nxënës i tij edhe Luigj Gurakuqi, gjendet edhe një pllakat përbri bustit të De Radës, të cilët sikur shohin njëri-tjetrin. Me këtë mbishkrim:

Patriotit të madh shqiptar, Luigj Gurakuqi 

(1879-1925)

Heroi dhe mësuesi i popullit

Që këtu studioi nxënësi i De Radës. Luftoi për lirinë dhe pavarësinë e Shqipërisë , për zhvillimin e arsimit dhe kulturës shqiptare, i vrarë në Bari nga reaksioni zogist.
Komuna e Shën Mitrit në 100-vjetorin e lindjes. 

1879-1979

Nga GËZIM LLOJDIA : Si u harrua Petro Marko 20 vjet nga ditikja

1. Heshtja për Petro Markon 

Lindi në fshatin Dhërmi. Petro Marko ka lindur më 25 nëntor 1915 dhe ka vdekur më 27 dhjetor 1991. I ati quhej Marko, kurse e ëma Zoica. Kaloi 25 nëntori dhe për shkrimtarin nuk u kujtua askush. As atje në vendlindje dhe as në qytetin e Vlorës, as në kryeqendër, ku gëlon jeta e krijuesve shqiptarë. Bashkëshortja është në një gjendje të rëndë shëndetësore. Familja e mbetur e poetit po ashtu është në një gjendje të dhimbshme. Si nuk iu ndanë një herë kësaj familje vuajtjet në të gjitha regjimet dhe në të gjitha kohërat?! Heshtja në ditëlindjen e tij është e rëndë.

2. Kush ishte Petro Marko? 


(Nga Wikipedia) Që kur ishte nxënës i shkollës tregtare nVlorë, që e nisi më 1924 dhe e kreu nvitin 1932, filloi të shkruajë poezi dhe proza të shkurtra. Natë shkollë pati si drejtor edhe arsimtarin e studiuesin Kolë Kamsi dhe si mësues Ernest Koliqin; shkollë në të cilën jepnin mësim dhe shumë mësues italianë. Një nga këto i prezantoi "Manifestin" e Marksit. Pasi kreu shkollën, sorollatet nëpër Tiranën e zymtë të asaj kohe në kërkim të ndonjë pune, derisa i bien në dorë një ditë Hilë Mosit, asokohe ministër Arsimi, i cili e caktoi mësues nDhërmi. Më pas transferohet për nDhuvian të Dropullit. Qëndron nkontakt të vazhdueshëm me shtypin komunist nëpërmjet gazetave greke, të cilat ia jepte Asim Vokshi. Nga një ngatërresë që pati, u gjet preteksti se Petroja u jepte nxënësve literaturë komuniste (akuzë e pavërtetë). Kështu që u detyrua të largohej për herë të parë nGreqi. Qëndron nKorfuz, ku bie nkontakt me emigrantët politikë të atjeshëm, me nkrye dr. Omer Nishanin. Pastaj niset për nAthinë, ku kishte të vëllanë, Dhimitrin (Mimon), që ishte larguar që fëmijë nga Bregu. Atje hyn nfakultetin e letërsisë, por përjashtohet pas një debati me rektorin, të cilit Petroja i thoshte: "Turp për ju që ende jetoni nkohë të Bizantit!...", ngaqë ai e shikonte si turp që një himarjot të ishte mësues i shqipes. Nëpërmjet punëdhënësit të të vëllait krijohet mundësia të hyjë në një shkollë joshtetërore, në Fakultetin Ekonomiko-Politik. Shqyrton mundësinë të shkojë nBashkimin Sovjetik, ku natë kohë ishte dhe Sejfulla Malëshova, Ali Kelmendi e Tajar Zavalani, por bie poshtë si mundësi. Kthehet nShqipëri, por ikën fill pas dështimit të kryengritjes së Fierit. Kthehet pas vendosjes të qeverisë liberale të Mehdi Frashërit (verë 1935). Planifikohet kryengritja e Fieri, që dështon që nzanafillë, dhe ikën nga Vlora për nKorfuz. Kthehet në nëntor, pasi Branko Merxhani e Ismet Totoja e thërrasin, ngaqë do të hapej një gazetë ("Koha e re") si organ i qeverisë. Gazeta mbyllet pas një artikulli bombastik mbi punëtorët e Kuçovës, që Ethem Totoja, asokohe ministër i Brendshëm, e pa si reaksionar e komunist. Shëtit nga një gazetë në tjetrën ("Illyria" etj.) dhe më 1936 boton revistën “ABC” bashkë me Branko Merxhanin, Dhimitër Godellin, Zavalanin, Migjenin, e cila u mbyll pas numrit të dytë. E internojnë në Porto-Palermo (2 javë) e pastaj në Llogora. Lirohet me interesimin e Merxhanit e Totos. Bashkëpunon në "Përpjekja shqiptare" të B. Merxhanit, që donte ta vinte si antipod i "Hyllit të Dritës". Por largohet mbasi u shkrua një artikull se sishte gazetë komuniste nga Brankoja. Pasi në një gazetë tjetër del haptas me idetë e tij proproletariatit, i bie halë në sy Musa Jukës, i cili për ta pajtuar i propozon postin e zëvendësprefektit të Himarës. Petroja i jep fjalën se do ta pranojë pasi të shkojë në Athinë e të japë ca provime. Takohet me Migjenin para se të niset (1937) dhe pastaj me të mbërritur në Athinë merr anijen për në Francë, Marsejë. Anija i ra përreth Mesdheut (Izmir, Xhafa, Aleksandri, Tripoli). Mbërrin në Marsejë dhe gjen nParis Llazar Fundon e Ali Kelmendin. Merr direktivat nga një "shok" serb që mbante nofkën "Roberti". Dhe caktohet kryetari i grupit prej 113 vetash që u nis për nAlbacete, ku ishte qendra e brigadave internacionale. Bashkohet me vullnetarët e brigadës “Garibaldi” në Spanjë, shkon për në “Kuintanar de la Republica”. Merr pjesë në mbledhjen e shkrimtarëve antifashistë nValencia, ku ishin dhe Ernest Heminguei, Pablo Neruda etj. Lëviz nga Estremadura, Aragona, Gondez e mandej prapë në Francë, ku herë në Paris e herë në Grenoble i financuar nga Ndihma e Kuqe Internacionale, i veshur me petkun dhe karizmën e interbrigadistit (vullnetar me brigadat internacionale), u ngarkue me agjitacionin në rininë universitare të Grenoble. Hyn nItali nga fundi i 39. Pas 1 mijë e ca ditësh kthehet natdhe, sepse KOMINTERN-i kishte porositë me i çue legalisht ose jo të gjithë komunistët në vendet e tyne. Kthehet në Dhërmi dhe mendon pajtimin me Dukatin - hasmëri të vjetra. Në Vlonë nis e harton trakte, shqip e italisht, kundra fashizmit. E burgosin në Vlonë, në Tiranë (maj 1940)... Mbas marsit 1942 e nisin për Itali, Palermo e Ustikë. Shkruan "Një natë e dy agime", poemat "Nase labi", "Horizonti në kuletë", "Parada e të uriturve", romanet "Kodashi", "Rrugëve të luftës"; "Nisja pa mbarim", "Bija e kapitenit"... Pas çlirimit të Jugut tItalisë nga forcat aleate anglo-amerikane çan burgun së bashku me të burgosur tjerë dhe kalon në zonat e çliruara italiane. 1944 arrestohet nga gjermanët dhe po atë vit kthehet në Shqipëri. Në përfundim të Luftës Antifashiste në vitin 1944 kthehet ne Shqipëri, duke organizuar edhe ardhjen e gati 300 shqiptarëve të tjerë në kohën kur shqiptarët kishin mbetur pa kurrfarë organizimi. Është në Shkodër në shtëpinë e Nush Topallit kur Shkodra bastiset nga trupat serbe. Te "Retë dhe gurët" citon N. Spirun, që i thoshte se Shqipëria kishte material të mjaftueshëm jo vetëm për të dhe për kushedi sa vjet - bollëk ky që bënë të mundur tregtarët shqiptarë nën okupacionin italian e pastaj gjerman, ngaqë pushtuesit kishin nevojë për material. Kur kthehet në Shqipërinë e çliruar, ftohet që të qëndrojë në krye të gazetës "Bashkimi" në Tiranë nga 1945-1947. Nga një kontroll i befasishëm i gjejnë shkrime jashtë vijës së partisë (shkruan se Hysni Kapo e shpëton nga pushkatimi), lirohet më 15 maj 1950. 1957 mësues në teknikumin “8 Nëntori”. Boton "Hasta la vista" (1959). 1973 i hiqet e drejta për botim. Më 1975 i fusin në burg të birin. Romani "Çuka e shtegtarit" (1980) si direktivë për autokritikë nga Partia, por sia pranuen e nuk u botue. Kjo për të vetmin shkak se nuk mund të pajtohej që në ditët e para të pushtetit me fillimin e diktaturës, e sidomos kur provoi ti rezistojë diktatit që i vinte Shqipërisë asokohe nga jashtë, kryesisht nga Beogradi. 27 dhjetor 1991 vdes dhe varroset sipas amanetit pa ceremoni.

3. I paharueshmi Petro Marko 

Në Dhërmi ne të klubit “Petro Marko” duam të takojmë Petro Markon. Kemi planifikuar një dokumentar. Do ta xhiroj tv “Apolon”. Do të bëjë një bust për ta vendosur në klubin tonë. Kurse busti që është planifikuar në vendlindjen e tij ende nuk po vendoset.

Në ka zë më të bukur në poezinë dhe letrat tona, poeti Petro i kësaj ane është i paarritshëm. Petroja ka pasur frymëzimin e detit, d.m.th., kur mbushej me atë gjënë hyjnore, fryhej e kërkonte ta derdhte nëpër fletëzat e vogla njëfarsoji si velëzat e këtij deti harbut, që në dimër kaq kokëfortë shkon e përplaset te bregu. Mirëpo poeti Petro ishte një valë e bukur e ëmbël, e bardhë, hyjnore e këtij deti dhe e kësaj toke. Ku mund ta takojmë sot poetin Petro Marko? Është një pyetje që nuk di ku ta bësh. Poeti dhe shkrimtari Petro nuk është ndër xhinët e kësaj bote. Është në kohëtretjen e madhe, por të paharrueshmen. Është në mendjet dhe në fjalët e të gjithëve në këto anë, është në kopertinat e librave, është në derën e një teatri në qytetin e Aulonës, është në koperturën e një shoqate shkrimtarësh, është kudo i gjithëgjendur, është dhe nuk është. Por koha nuk e ka harruar poetin tonë Petro Marko. Dhe pse të harrojë? Kam kaluar kohëra të mira dhe të këqija, që kanë bashkëshoqëruar edhe banorët e këtyre viseve jugore, por emri “Petro” nuk besoj se është bërë i harrueshëm. Nuk e kam njohur dhe dua ti çoj një lule atje ku prehet paqësisht, mirëpo ku ti gjej këtu lulet dhe në këtë stinë? Mirëpo mendimi im është se më mirë të vemi ta vizitojnë. Ka një veçori, që dua ta përmend. Përgjithësisht për njerëzit që janë marrë me religjionet fetare e dinë se për shenjtorët, kur ikin, thuhet: “Nuk vdiq, por iku se kishte ndoca punë.” – “Ku?” – “Atje sipër, o burrë i këtij dheu.” Dhe varrin-maozeulum të tij e vizitojnë kohë pas kohe njerëzia. Madje, ka edhe një poet atje në Turqi që ka nja 8 tyrbe dhe nuk dihet se në cilën është, që quhet Emre. Edhe për Petron një vizitë në këtë kohë dimri është një mirësi. A e kanë bërë vallë këtë poetët e rinj? Petro ishte një shenjtor i fjalës së shkruar shqipe, ishte një soj qiriu që u shkri me një jetë në luftë me regjimet dhe diktatorët e diktaturat, që e qëlloni sa majtas, djathtas, para e mbrapa, se ishte krijues, ishte poet dhe si poet ndihej ngushtë në kohëra dhe përpara regjimtarëve të të gjitha kohërave. Prandaj dua të them se poetët e rinj duhet të bëjnë një lloj poeteke aty ku ka lindur dhe sot ku fle pikërisht i miri poet, i biri i Markos dhe nënë Zoicës.

Banoret e fshatrave të Lumit të Vlorës me zonën e Himarës ishin të lidhur jo vetëm siç përpiqet të thuhet në ndonjë libër, vetëm shtatë fshatrat e tij dhe kënga e shpreh: “Që në Gumenicë e lartë/ Himarë është çdo fshatë… Ose Himarë, Kaninë, Drashovicë/ Tepelenë, Kardhiq, Nivicë/ nga një farë e nga një fis/që me ardhjen e Turqisë i ndau i bëri dysh/ në xhami edhe në qishë…” Pra, atje në Kuç dhe në të gjithë fshatrat tona këtej vargmalit, me himarjotët në çdo kohë bëhej tregti e krushqi, jepej misër, fasule e merrej vaj, ullinj e agrume, madje diku sipër në Qarrishtë është një lis që i thonë “te lisat e qishës”, ku ka qenë kisha dikur… që do të thoshin se i përkisnin një fare dhe një feje. Ne, kur vinin himarjotët këtej në kohën e atij regjimi, i pyesnim se cilin kishin më të zgjuarin. Ata përmendin poetin: “E keni dëgjuar Petron, por edhe Neçon”, që kishte zë gurgullimë si ujërat që rrjedhin e vërshojnë në Dhërmi kishte zërin e veçantë, ëmbëlsor, poetik, bukurisht të bukur, që i këndonte vajzës së valave… Por historia me poetin dhe shkrimtarin Petron për ne që e lexonim nëpër këndime ishte si me Lasgushin. Përmende fare pak, aspak madje dhe nuk dihej ishte i gjallë apo i vdekur, vetëm kur vdiste e mbulonte nuri i bukurisë, që ia kishin fshehur, ia kishin marrë ose ia kishin ndryshuar qëllimisht. Sidoqoftë, unë e dija se nga fshati Progonat në Himarë kishte plot, por besohet edhe historikisht nga një fis i Kaonisë rridhnin, madje në shek 15 “”Himarë” quheshin jo vetëm trevat e sotme, por edhe Lumi i Vlorës dhe Kurveleshi dhe diku aty nga shek 17-18 në letrat që himarjotët u shkruanin fuqive të mëdha se lidhja himarjote shkonte deri në Tepelenë, Butrint, Sarandë, bregu i Jonit dhe përfshinte rreth 53 katunde, ndërsa në një akt zyrtar të M. Argiroit shënoheshin 38 katunde deri para myslimanizmit në Lumin e Vlorës e Kurvelesh kanë qenë të krishterë, të traditës iliro-arbëreshe. Një pjesë e madhe e fiseve të Himarës (sotme) kanë ardhur aty nga Kurveleshi e Lumi i Vlorës. Në Himarën e madhe në shumë dokumente dalin emrat e fshatrave: Piliureus, Drimades (Dhërmi), Nivicë Pallasa, Pikern (Piqeras), Llukova, Vunoi, Dukat Radhim, Gjonboqari (Tragjas), Gumenica, Durbag (Terbaq), Kudesi (Kudhes), Liopes (Lopesi), Mavrove Vranishta, Smokthina, Kallazherates (Kallarat Zgugliati, Vermiki, Lepenica, Progonates, Tepelena, shprehet pikërisht pak a shumë kështu një studiues dhe në mos gaboj është Sh. Delvina tek “Epiri”... Mbi kurrizet e Çikës godiste me... vetëtima Zeus (mitologji, të vjetrit)... “Nëse Homeri do të kishte zgjedhur malet e Himarës për skenën e Iliadës, gjërat do të kishin marrë rrjedhë tjetër gjatë periudhës 3000-vjeçare shprehet Pukëvil.” Kaonia (Himara), vendi ku circet porositën Odiseun të ruhej prej sirenave... malet mbi Himarë quhen "të Vetëtimave"? Zeusi lëshonte ato nga qielli sipër saj... (Emri “Himarë” (Himera, edhe Kimera)... përfytyrohej si qenie mitologjike me trup dhie e kokë luani, me bisht dragoi... që villte zjarr nga goja (zjarri nga flakët e vullkani, tashmë të shuar, në Llogora...) Deti Jon. Legjenda thotë se Jonin, birin e Dyrrahut, pas vrasjes së tij në luftë e hodhën në det, i dha emrin (varianti tjetër) “deti Jon” (deti ynë).

Fiset epirote kanë banuar që në lashtësi: Kaone Himara, Thesprotet, çamët, mollosët - Janina, amantët - Lumi i Vlorës... Kaonia (ka hone) shtrihej nga lumi Aos, Aosta (Vjosë deri në lumin Thyamis (Kallamas) në Jug. Straboni dhe Tukididi thonë se "Pellazget e Ankandës quheshin kaonë. Variant i emrit kaon (ka hone) dhe varianti tjetër “Kaoni”, biri i Priamit... Kaonet zinin pjesën më të madhe të Epirit. Nga Himara pellazgjike shkuan në Itali etruskët, japigët, mesapët… shprehet një studiues i këtyre anëve te gazeta “Demokracia” e vitit 95… Mirëpo vetë poeti dhe shkrimtari Petro çthotë për origjinën e tij dhe të fisit?

Me sa kam dëgjuar, me sa di unë, rrjedh nga një familje që në fshatin Dhërmi quhet Bua. Shekuj më parë në fshatin tonë erdhi për tu strehuar Gjin Bue Shpata. Nipi i luftëtarit Gjin Bue Shpata. Ai, nipi, siç, thonë pleqtë, banoi ne një vend midis Shenapremtes dhe Shën Theodhorit, aty ku kishte nomenë Zhupa dhe që quhet Paloshpita... Pastaj erdhi dhe ndërtoi një konak, nën Qëndushen, aty ku ende i themi Konaku i Gjinit. Aty i lindën dy djem: Markoja dhe Gjoni. Pak metra poshtë ngriti një kishë të vogël, Shën Janin, që është ende.

Djemtë e tij u rriten dhe ndërtuan shtëpi të tjera të vogla nën shpellën e Pano Gjinit. Markoja dhe Gjoni i bënë pranë e pranë. Aty në atë vend Markajt Gjanët bënë shtëpi të tjera, se u shtuan. Edhe Buajt shtëpi pranë Konakut të Gjinit. Kështu që shekuj me radhë Markajt, Gjonët, Buajt ishin një bark, një fis gjer vonë, sa isha unë i ri, nuk martoheshin me tjetrin. Kishin të drejtën e gjakut për njëri-tjetrin…

Mirëpo Petron unë sot nuk kam ku ta gjejë, ndritë veçse shpirti te varrezat. Aty paqësisht ai fle, në ditë të mira dhe të këqija, në dimër, në verë, në stërbima, llohëra e zheg, pra ka kohën e prehjes së madhe. Petroja ishte një shqiptar i mirë, që shprehte vetë dhe mburrej me këtë, kishte edhe një ideal, por Petroja ishte me gjak e kockë të vërtetët shqiptari. Në të vërtetë figura e tij është një lloj ndriçimi yllësor dhe ylli i tij tashmë ndriçon në planetin tonë të letrave. Ai është udhërrëfyesi i poetëve dhe shkrimtarëve, është njeriu që sakrifikoi kur regjimet i kërkuan gjithçka deri në zhdukjen fizike, por poetët mbesin, sepse pavdekësia tek ata është lexuar qartësisht që ditën kur vijnë. Mirëpo a kishte pranga për të burgosur Petron, a kishte kurthim për zemrën e poetit, a kishte hekura për ti lidhur duart, ndonëse dhimbshëm e lanë të presë, ku poeti i robëruar nga ai realitet më mirë thotë “të vdesë”? Edhe deti i gjorë sot fle si Petroja. Në tablonë e portretit të tij anija petrojane ecte në detin e gjerë të letrave. Deri në palcë i futën hekurin dhe deri në kockë e ndjeu thikën. Viktimë e këtij shekulli, që kurrë se humbi muzën edhe nga gjumi zgjohej, në detin pa rërë e guaska, në natën pa hënë e yje, në atë botë thashethemesh, ku ishte Petroja, perverse lundronte në dallgët e regjimit që e shtynin andej, këtej lart, para dhe gjithë kohës. Për jetën e këtij poeti mund të thuhet se e mbuloi një oqean vuajtjesh, kur regjimi e shtrëngonte çdo ditë drejt vdekjes, kush do ta shpëtonte këtë vend kur fytyra nxinte nga kroma e socializmit mashtrues. Kështu, ai priti gjallërimin e kohardhjes pranverë, sepse kishte vite e vite që nuk e ndiente mungesën e reve, të shiut dhe mungesën e vrapit të erës së re. Në kishën e sipërme nuk gjetëm njeri dhe zbritëm te centrali që dikur kishte bërë dritë. Edhe një herë folëm për Petron, dritësimi që ai kishte sjellë dhe ikëm. Lamtumirë poet, hasta la vista Petro!

* Sekretar i klubit të shkrimtarëve “Petro Marko” 

DANIEL GÀZULLI: NGA POEZIA BOTËNORE

RABINDRANATH TAGORE                                                       

MOS U LIGSHTO                                                                   Daniel Gazulli

Mos u ligshto, mbaju fort,

e do të fitosh.

Nata po iken:

guxim, mos u ligshto.

Shiko, në ball të lindjes,

përmes pëlhurës së pyllit

nalt

asht ngritë ylli i mëngjesit.

Guxim, mos u ligshto.

Janë bijë të natës, që në errsinë shtegtojnë

dëshprimi, dembelia, dyshimi:

ata, të pasigurtë, nuk janë

bijë të agimit.

Vrapo, nga errsina dil;

shiko, tej hidh vështrimin,

qielli po çelet.

Guxim, mos u ligshto.

GIUSEPPE UNGARETTI

Poezitë e luftës

ROJË

Maja Katër, me 23 dhjetor 1915

Gjithë natën

shtri pranë

një shoku

të masakruem,

me gojën

që skërmitej

kthye hanës së plotë,

duert

të përgjakuna,

që përshkonin

heshtjen time,

kam shkrue

letra plot dashuni.

Kurrë ma parë

si sonte

me jeten s’kam qenë

i dashunuem.

                       

PABLO NERUDA

VDES PËRDITË

Vdes përditë

ai që bahet skllav i rutinës,

e përditë përsëritë të njejtën udhë,

ai që ritmin s’ndrron,

ai që s’rrezikon as t’ndrrojë ngjyrën e veshjes,

ai që nuk flet e njohje të reja s’kërkon.

Vdes përditë kush pasionit i shmanget,

ai që pëlqen të zezën mbi të bardhë,

e pikën mbi “ì”

ai që u shmanget emocioneve,

që bajnë të të shndrisin sytë,

ata që

përgjumjen kthejnë në buzëqeshje,

e që bajnë t’na rrahi zemra

prej një gabimi e prej ndjenje.

Vdes përditë

ai që tryzën s’përmbysë,

ai që i trishtë në punë jetën shkon,

ai që nuk rrezikon të sigurtën

për pasigurinë tue ndjekë një andërr,

ai që të paktën një herë në jetë

s’u shmanget këshillave të urta.

Vdes përditë  ai që  s’udhëton,

ai që s’lexon a s’dëgjon muzikë,

ai që s’sheh hiret e veta.

Vdes përditë

ai që rrënon personalitetin e tij,

ai që ndihmë s’kërkon;

ai që ankohet çdo ditë

për fatin e vet a shiun që s’pushon.

Vdes përditë

ai që braktisë një projekt para se ta nisë,

ai që pyetje s’ban

për sa mistere të panjohun,

ai që nuk i përgjigjet

pyetjes që i bajnë.

T’i themi “jo”! vdekjes së përditëshme,

sepse të jetosh

nuk do të thotë

thjeshtë frymë të marrish.

Vetëm guximi

na sjell

lumtuninë e vërtetë.

JOSEPH RUDYARD KIPLING 

NËSE …

Qetësinë në ruejtsh, kur bota e humbet,

e ty të fajsojnë ata që ke përrreth,

besimin të patundun në vete ti ta kesh,

Peshoj ti dyshimet, përçmues të mos jesh.

Përmbahu ti sa mundesh, nxitimi asht i huej

Nëse ata gënjejnë, ti t’vërtetën thuej,  

Mos urre ata që ty të kanë mëri,

I mirë ti të jesh, urtia me kufi.

Andërrat ti përkundi, por mos flijë mbi to

Shtjello ti ide, pa i kthye n’qellin ato;

Ngadhnjim edhe humbje priti me qetesi,

Asnjenes mos bjer pré me lot as krenari.

Nëse t’vërtetën tande e kthejnë në mashtrime,

Ata që në jetë kanë t’mbrapshta qellime,

Nëse andërrat tueja t’i bajnë thërrime,

Ti prap rindërtoi t’vërteta e synime.

Gjithë sa ke fitue ti veni në lojë

Guximi vlen ma shumë se një fitojë

Në humbsh, fillo rishtas me guxim,

Për humbjen pa shprehë as ndje ankim.

Mos lejo që zemra një çast të të lëshojë,

Kur guxon zemra, dhe trupi do t’guxojë,

Forcat nëse t’lanë, vehten mos e lësho,

Nëse ke Vullnetin, ti mos u ligshto.

Ruej virtytet tueja, as turmën mos përçmo,

Pranë rrij edhe Mbretit, po njerëzit mos harro,

Mos u plagos prej anmikut, as mikut ma të shtrejtë,

Të gjitha kanë randësi, asnjë sa ke ti vetë,

Kurrë të t’shkojë kot, as minutin mos e len,

I vlertë ai që kaloi, dhe ai që mbas tij vjen,

E jotja asht e gjitha ç’gjendet përmbi dhé,

Por mbi të gjitha, Njeri, bir, ti je.

HEINRICH HEINE 

HELENA

Më je betue në përjetësi,

Me fjalë të zjarrta gjithë magji, 

Se do më duesh me afsh e zjarr,

Po s’më shuen etjen e jotja fjalë.

Buzët ti ven mbi timen gojë,

Der sa frymë t’na mbarojë. 

Unë shpirtin tand ta pi due n’ gotë

Dhe etja prap s’shuhet, asht e kotë.

MOS U BETO

 Mos u beto, po ti puthje me jep;

betimin e grues nuk besoj; hesht!

E ambel fjala jote, po s'ka krahasim

me puthjen ne buze me rrembim.

Puthjes i besoj, puthjes qe me dhe;

fjala fluturon e nuk na nxeh.

Betohu, e dashun sa te duesh,

s'u besoj atyne kur t'm'i thuesh,

po kur koken ve ne gjinin tand,

atehere po, besoj e i lumtun jam.

Atehere besoj ne ty, e dashun, une,

se m'do perjetesisht e ndoshta dhe ma shume.

Dr. Riza Sadiku: Mërgata shqiptaro – amerikane për Kosovën, Prishtinë 2011

RECENSION

 LIBËR QË PASQYRON NDËRKOMBËTARIZIMIN DHE SENSIBILIZIMIN E ÇËSHTJES SË KOSOVËS NGA MËRGATA SHQIPTARE NË AMERIKË

(Dr. Riza Sadiku: Mërgata shqiptaro – amerikane për Kosovën, Prishtinë 2011).

Mikel GOJANI

Historiani dhe studiuesi i mirënjohur , dr. Riza Sadiku, autor i shumë veprave studimore historike, po ashtu edhe i shumë publikimeve shkencore,  këto ditë ka  botuar librin mjaft voluminoz të titulluar, “Mërgata shqiptaro-amerikane për Kosovën”.

Thelbi kryesor që përvijohet në librin e studiuesit Sadiku është pikërisht lidhja shpirtërore e  mërgatës sonë  të cilët jetojnë dhe veprojnë në Amerikë, me atdheun/kombin e tyre, e cila lidhje  që më tepër që një shekull  pa u ndalë veproi si një  trung i vetëm  dhe gjithnjë  duke i dalë zot atdheut/vendit të të parëve.

Libri është i shkruar në gjuhën shqipe dhe atë angleze. Librit i paraprin një  parathënie e autorit, i cili jep disa të dhëna rreth rrugëtimit historik të  shqiptarëve, përkatësisht mërgimit të këtij komuniteti  nëpër dallgët e kohërave  për në “tokën e ëndërrimeve të mëdha”.

Autori Sadiku, po ashtu në libër ngërthen  veprimtaritë dhe angazhimet e kësaj “dege të ndarë nga trungu amë”, tejoqeanit.  Duke gjurmuar të kaluarën shqiptare në Amerikë që nga thellësitë e dekadave të veprimit të tyre, gjejmë kontributin e  shumë misionarëve të shquar, qysh në kohërat e hershme dhe deri në ditët tona.  Po ashtu, në libër gjejmë edhe rolin dhe kontributin e  çmueshëm  që kanë dhënë në ruajtjen e identitetit dhe të përhapjes së  dijes dhe kulturës shoqatat  dhe gazetat e kohës, që nga “Vatra”, “Besa Besën, “Dielli” etj.  edhe sot këto shoqata dhe gazeta  luajnë një rol tejet të rëndësishëm  në jetën kulturore, politike dhe shoqërore në Amerikë. Një argument i rëndësishëm të cilin nuk duhet harruar për asnjë çast këtij komuniteti është edhe  kontributi dhe angazhimi i tyre në ndërkombëtarizimin dhe sensibilizimin e çështjes së Kosovës dhe të asaj shqiptare në përgjithësi  tek qarqet me relevante politike në Amerikë, por edhe në  vendet të tjera  të botës demokratike, deri më çlirimin e  tokës së Kosovës, në qershorin e vitit 1999.

Në vijim autori  prezanton edhe emrat (me biografi të shkurtra), të të gjithë kryetarëve  të Amerikës, që nga Xhorxh Uashingtoni (kryetar i parë i SHBA-ve) dhe deri të Barak Obama, president i fundit, i cili gjendet edhe aktualisht  në krye të Shtetit Amerikan.

Cilitdo lexues që lexon këtë libër monografik, në fillim të  tij i bie në sy, po ashtu edhe mesazhi i mikut dhe  ish-kryetarit të SHBA-ve, T. Ruzvelt, për popullin shqiptar, dhënë  Nolit më 25 korrik 1918, gjatë një interviste, të cilën më 26 korrik 1918 e boton gazeta “Dielli”. Në të, veç tjerash thuhet: “Shqiptarët i dua dhe i admiroj, se janë  një racë e vjetër dhe trime, që meriton të shpëtohet dhe të vetëqeveriset. Di që në shumë raste turqit, grekët dhe serbët bashkoheshin dhe lidheshin me tyre për t’u bënin ballë shqiptarëve. Di pastaj se shqiptarët janë besnikë dhe të ndershëm dhe kur japin fjalën e mbajnë si burrat...” Në vazhdim të intervistës, kryetari i atëhershëm, T. Ruzvelt, shqiptarëve po ashtu u jep këtë porosi: “Thuaju shqiptarëve që dëshiroj ta shoh Shqipërinë  intependente, dhe që independenca e tyre duhet të sigurohet nën mbrojtjen  dhe garancinë e Fuqive Aleate, të Amerikës, Inglizit dhe Francës. Nga ana ime  do të bëj ç’të më vijë  dorës për të drejtat e racës shqiptare”, thuhet në mesazhin e kryetarit Ruzvelt.

Sipas autorit Sadiku, me rritjen e numrit të mërgimtarëve  shqiptarë,  në fillim të shekullit XX në Amerikë filluan të themeloheshin shoqëritë  kulturore, po ashtu edhe  botimi i gazetave. Në këtë drejtim, në këtë kohë në themelimin e këtyre shoqërive dhe hapjen e këtyre gazetave kontributin më të madh kanë dhënë  intelektualët  dhe personalitetet të kohës, si Fan Noli, Faik Konica, Kristo Dako, Kristo Floqi, Paskal Aleksi  e shumë të tjerë. Në fokus të këtij angazhimi dhe aktiviteti autori pasqyron  Federatën Panshqiptare “Vatra”, e cila prej themelimit më 1912, e deri më sot ka luajtur një rol shumë të rëndësishëm  në kultivimin e traditave kombëtare dhe ndërgjegjësimin kombëtar. Edhe gazeta “Dielli”, organ i kësaj shoqate gjatë gjitha periudhave ka luajtur një rol shumë të rëndësishëm në  fushën e  informimit dhe të publicistikës.

Libri i studiuesit Sadiku, është i konceptuar në disa kapituj, që janë renditur kronologjikisht, pra kapituj këta, që paraqesin një kontinuitet të  rrugëtimit historik të  këtij komuniteti  dhe të veprimtarive të tij gjatë  këtij rrugëtimi.

Në kapitullin “Shpërngulja e shqiptarëve në SHBA pas mbarimit të Luftës së Dytë Botërore dhe veprimtaria e tyre kombëtare”, autori pasqyron migrimin e shqiptarëve në Amerikë gjatë kësaj periudhe, po ashtu edhe kontributin dhe angazhimin e tyre në të mirë të çështjes kombëtare. Në këtë kapitull autori vë në pah  themelimin  dhe organizimin e  disa shoqatave  dhe komiteteve shqiptare të cilat funksionin e tyre e kanë zhvilluar krejt në shërbim të kauzës. Këtu potencohet roli dhe kontributi i  Komitetit “Shqipëria e Lirë”, në krye të  Mid’hat Frashërit më 1948, që ishte themeluar më 1948, mirëpo ky Komitet kishte paraparë  që selinë ta ketë në Nju Jork,  mirëpo për shkak të vdekjes së hershme të kryetarit të këtij komiteti, Mid’hat Frashëri, ajo mbetet në Paris.

Në vijim të kapitullit “Lidhja kosovare”,  autori trajton  themelimin dhe kontributin politik të “Lidhjes kosovare”, që lindi si kërkesë e kohës më 1949, për t’i përfaqësuar drejtpërdrejt, në mënyrë legjitime dhe institucionale  interesat e popullit shqiptar të Kosovës, prej Manastirit deri në Tivar, në organizatën e bashkimit Federal të Grupeve Etnike të Evropës, në administratën amerikane dhe tek organizatat të tjera  ndërkombëtare. Në themelimin dhe veprimin e kësaj lidhjeje kontribut të veçantë kanë dhënë  Mid’hat Frashëri, i cili njëherësh ishte edhe ideator i këtij komiteti, pastaj, personalitetet e kohës, si Ing. Nexhat Mitrovica, Prof. Luan Gashi, Hafëz Jusuf Azemi, Ing. Adem Gllavica, prof. Ibrahim Kelmendi, Prof. Hysni Hoxha, Ing. Ejup Binaku dhe Avdyl Henci. Kurse, si organ i kësaj Lidhjeje ka qenë gazeta “Përpjekja kosovare”, kontributi i secilës është e jashtëzakonshme.

Kapitujt në vijim, “Shënimi i javës së Kombeve të Robëruara në SHBA dhe rëndësia  politike  në afirmimin e çështjes  kombëtare – Kosovës”, po ashtu edhe “Rëndësia politike  e shënimit të Ditës së Flamurit Kombëtar në SHBA”, paraqesin ngjarje të rëndësishme të aktivitetit dhe angazhimit të komunitetin shqiptar në Amerikë. 

Po ashtu, interes të veçantë në këtë libër paraqet edhe kapitulli “Kontributi i mërgatës shqiptare  në ndërkombëtarizimin e çështjes së Kosovës  përmes demonstratave në SHBA”, ku autori pasqyron  rolin e mërgatës shqiptare  në Amerikë gjatë gjitha periudhave të veçanta historike, që përmes organizimit të protestave dhe demonstratave  të bëjë afirmimin dhe sensibilizimin e çështjes shqiptare. Sipas autorit organizimi i këtyre demonstratave dhe protestave të shqiptarëve nëpër të gjitha  vendet të Amerikës janë zhvilluar gjatë zhvilluar gjatë gjitha periudhave kohore, mirëpo, ato intensifikohen  në vitin 1968, dhe sidomos pas vitit 1981, për shkak të masave represive, vrasjeve  dhe dënimeve drakonike  që kanë ushtruar  pushtetmbajtësit e regjimit  serbollav ndaj organizatorëve dhe  pjesëmarrësve  shqiptarë të demonstratave  në Prishtinë dhe në Tetovë, dhe të atyre në tërë Kosovën më 1981. Kulmin e demonstratave mërgata shqiptare në Amerikë e arrin gjatë viteve 1989-1999, kur regjimi shovinist i Milosheviqit e ndryshon me dhunë Kushtetutën e Kosovës dhe e shkallëzon  edhe më shumë shtypjen e popullit shqiptar, nga e cila dhunë shpërtheu lufta e armatosur ndërmjet regjimit serb  të Beogradit dhe UÇK-së. Kjo mërgatë përmes  demonstratave, jo vetëm që  sensibilizoi opinionin amerikan dhe botëror, për dhunën që ushtronte regjimi komunist i Serbisë ndaj populli shqiptar, në veçanti ndaj atij të Kosovës, pro përmes peticioneve dhe  memorandumeve  të ndryshme arriti ta aktualizonte çështjen shqiptare te organizatat ndërkombëtare, në administratën amerikane dhe te përfaqësuesit  e shteteve të ndryshme demokratike. “Demonstratat  e mërgatës shqiptare në Amerikë, shprehet autori, ndikuan  edhe në ndërgjegjësimin  e një pjese të mërgimtarëve  dhe të shqiptarëve  të vendeve të ndryshme të trojeve etnike, të cilat patën ndikim në kontributin e përgjithshëm që dha populli shqiptar si në aspektin  humanitar, ashtu edhe në atë financiar gjatë kohës së segregacionit të regjimit  gjenocidial të Beogradit kundër popullit shqiptar të  Kosovës, si dhe gjatë periudhës së luftërave çlirimtare, të cilat shpërthyen në territoret shqiptare të ish-Jugosllavisë gjatë viteve 1999-2001”, shprehet autori Sadiku dhe sqaron se demonstrata të tilla janë mbajtur në shumë  shtete dhe qytete të Amerikës, si në Uashington, Nju Jork, Detroit, Bonston etj.

Kapitull, i cili në vete ngërthen  shumë çështje të rëndësishme për mërgatën  shqiptare në Amerikë, paraqet  shënimi i jubileve kombëtare në  funksion të afirmimit të çështjes shqiptare,  me ç’rast, në këtë aspektin rol dhe kontributin e vet shumë të  çmuar e ka luajtur  Lëvizja kombëtare “Lidhja Shqiptare e Prizrenit në Mërgim”, e cila funksionin e vet me mjaft sukses  për shumë dekada e ka luajtur dhe akoma e luan në Amerikë, përkatësisht në Nju Jork, me kryetarin e saj, Ismet Berisha dhe sekretarin e përgjithshëm, studiuesin Tomë Mirjaj. Kjo lëvizje nacionaliste dhe kombëtare, gjatë rrugëtimit të vet historik,   në vazhdën e shumë aktiviteteve ka zhvilluar shumë veprimtari politike, kulturore dhe kombëtare, krejt me qëllim të  sensibilizimit  dhe internacionalizimit të çështjes së Kosovës dhe të asaj shqiptare në përgjithësi.  Në veprimtaritë që ka zhvilluar kjo Lidhje  kanë marrë pjesë personalitete  shumë të çmuara të jetës  politike, shkencore dhe kulturore, të mërgatës shqiptare, mirëpo edhe personalitete të tjera nga këto fusha edhe të  jetës politike, shkencore dhe kulturore amerikane. Në këto organizime, me qëllim të propagandimit, të sensibilizimit dhe të mbajtjes  gjallë  të jetës politike, shkencore, kulturore dhe kombëtare, veprimtarët të kësaj organizate nacionaliste pjesëmarrësve dhe mjeteve të informimit publik  u kanë shpërndarë materiale të ndryshme propagandistike, botime të veçanta ekskluzive, broshura, buletine informative, harta të Shqipërisë etnike, rezoluta dhe dokumente të tjera të miratuara  nga organizatat të ndryshme  ndërkombëtare.  Janë të shumta veprimtaritë  kulturore, politike dhe shkencore që  gjatë viteve të funksionimit të saj që ka zhvilluar kjo Lidhje. Me angazhimin e kësaj Lidhjeje janë shënuar shumë veprimtari  kombëtare, si shënimi i datave dhe ngjarjeve të rëndësishme kombëtare, shënimi i jubileve të personaliteteve të shquara të jetës  historike, kulturore e kombëtare të kombit tonë, si përvjetorët e  kryeheroit të kombit tonë, Gjergj Kastriotit- Skënderbeut, të  Lidhjes Shqiptare, etj. Janë të shumta  faksimilet e  këtyre aktiviteteve që figurojnë nëpër gazetat e shtypin e kohës,  të organizuara nga Lidhja Shqiptare  e Prizrenit në Mërgim”, që pa një aktivitet të këtillë propaganda jonë në mërgim, përkatësisht në Amerikë, do të kishte qenë e varfër. Janë të shumta edhe fotografitë  që janë  prezantuar në këtë brendi të këtij kapitulli, që dëshmojnë aktivitetin dhe veprimtaritë të kësaj  Lidhjeje. Kjo Lidhje po ashtu ka ndihmuar shumë edhe lëvizjen e fundit  të UÇK-së, që është  sublimim i lëvizjeve të mëparshme ushtarake dhe kombëtare.

Me qëllim të pasyqrimit të këtyre aktiviteteve dhe veprimtarive të mërgantës në Amerikë, nën organizimin e Muzeut të Kosovës, përkatësisht të  organizatorit të saj, prof. dr. Riza Sadikut, që është  mbajtur në vitin 2009 në Prishtinë, e cila ekspozitë  ka zgjuar interesim të jashtëzakonshëm në  Kosovë. Kjo ekspozitë ka qenë e hapur edhe në Tiranë. Kjo ekspozitë, duke filluar nga fundi i nëntorit  pritet të hapet edhe  në disa qytete të Amerikës, si Washington,Yonkers New York, Detroit e Chikago. Edhe Lidhja Shqiptare e Prizrenit në mërgim, edhe sot,  me mjaft sukses e zhvillon veprimtarinë e saj kulturore, shkencore dhe kombëtare, krejt në interes të kombit dhe të kauzës sonë në përgjithësi. Platforma politike dhe filozofike e kësaj Lëvizjeje ka për synim bashkimin e trojeve etnike. 

Në këtë aspekt, në vazhdim të librit rëndësi të veçantë paraqet kapitulli “Roli i mërgatës shqiptare në sensibilizimin e çështjes  së Kosovës në administratën amerikane”, me ç’rast autori  përmes faksimileve të  gazetave  dhe revistave të kohës argumenton kontributin e mërgatës shqiptare në Amerikë për punën dhe angazhimin e tyre që kanë zhvilluar në  sensibilizimin e çështjes së Kosovës  tek administratat amerikane, krejt me qëllim të njohjes së kësaj administrate me të vërtetën e  Kosovës dhe të popullit të saj nën okupimin serb. Janë të shumta letra, mesazhe dhe kërkesa legjitime të kësaj mërgate që i drejtohen  kësaj administrate  me qëllim të kërkimit të ndihmës këtij populli të robëruar dhe të nëpërkëmbur, me mungesë të lirisë dhe demokracisë. Pastaj, në vazhdim kemi kapitullin tjetër tejet të rëndësishëm, “Liga qytetare shqiptaro – amerikane, e udhëhequr nga  kryetari i saj veprimtari i palodhshëm i çështjes kombëtare, Jozef  DioGuardi,  ligë kjo e cila gjatë kësaj periudhe ka luajtur rol të rëndësishëm në përforcimin e lobit shqiptar dhe në sensibilizimin dhe ndërkombëtarizimin e çështjes mbarëkombëtare, në veçanti të Kosovës, si në administratën e Kosovës, ashtu edhe në  organizatat tjera ndërkombëtare.  

Në vijim të librit autori Sadiku flet edhe  për themelimin dhe rolin politik të Këshillit Kombëtar Shqiptaro-Amerikan, ku sipas tij ky këshill është organizata më e re  politike e themeluar në mërgim  më 1996 me seli në Uashington. Në kuadër të këtij këshilli, shpjegon autori, vepronin edhe disa kongresistë dhe senatorë dhe personalitete të shquara të jetës politike dhe publike amerikane. Sipas autorit,  ky këshill  është organizata më aktive në mërgatën  shqiptare, e cila ka luajtur  rol tejet të rëndësishëm, jo vetëm në afirmimin dhe ndërkombëtarizimin  e çështjes mbarëkombëtare, gjatë periudhave   të krizave më të thella  për popullin shqiptar, po ashtu rol të rëndësishëm është duke luajtur edhe sot , si në pranimin e pavarësisë së Kosovës, po ashtu edhe  në respektimin e marrëveshjes politike, të arritura përmes faktorit ndërkombëtar.

Hapësirë e rëndësishme brenda kopertinave të këtij libri  zë kapitulli shumë i rëndësishëm  “Batalioni i Atlantikut”, që  është  sublimin i lëvizjeve të mëparshme të formuara në  diasporë, përkatësisht në Amerikë. I madh është numri i ushtarëve vullnetarë që në kuadër të këtij batalioni iu bashkëngjitën  radhëve të UÇK-së për çlirimin e Kosovës. Sipas autorit, ky batalion pati jehonë të madhe jo vetëm në mesin e ushtarëve të UÇK-së, mirëpo njëherësh edhe tek i gjithë  populli shqiptar. Është rasti i parë, nënvizon autori, që në historinë e mërgatës, kur mërgimtarët e një populli organizohen, uniformohen, armatosen  dhe nga një shtet tjetër  vijnë dhe marrin pjesë  në çlirimin e bashkëvendësve të tyre. “Me këtë rast mundet të mburret  vetëm populli shqiptar në mërgim”, shprehet autori Sadiku. Disa nga këta çlirimtarë të luftës së fundit edhe ranë  për lirinë e  vendlindjes/atdheut të tyre, për lirinë e Kosovës.

Përveç këtyre veprimtarëve dhe atdhetarëve të shquar të kombit tonë që jetojnë dhe veprojnë në Amerikë dhe që  u angazhuan në çlirimin e Kosovës, si kontribuues më të çmueshëm  për  mbërritjen e lirisë së këtij populli, padyshim është edhe presidenti i atëhershëm i SHBA-ve, Bill Klinton, i cili pas përfundimit të luftës  vizitoi shtetin e Kosovës dhe u mirëprit  me admirim nga kjo popullatë. Për kontributin  e këtij personaliteti  të dhënë për lirinë e Kosovës, nga populli i Kosovës  Klinton  mori shumë falënderime dhe mirënjohje. Me këtë rast, Klinton nga  Universiteti i Kosovës u shpall Doktor Nderi i këtij Universiteti. Në përfundim autori Sadiku flet edhe për disa takime  me personalitete të dalluara të mërgatës shqiptare dhe të administratës amerikane, të cilët dhanë kontribute të veçanta gjatë hulumtimeve të autorit në SHBA.

Fakti çfarë e bën edhe më të kompletuar dhe më përmbajtjesor  këtë libër monografik të autorit Sadiku, është edhe përfshirja e shumë fotografive ekskluzive, po ashtu edhe i shumë  faksimileve dhe publikimeve  të këtyre aktiviteteve nëpër shumë mediume shqipe dhe ato të jashtme, kryesisht atyre amerikane. Po ashtu, çështje më rëndësi për librin paraqet edhe literatura e shfrytëzuar, shtypi, dokumentet etj.

Kështu, në përfundim mund të konstatojmë se libri monografik i autorit dr. Riza Sadiku, “Mërgata shqiptaro-amerikane për Kosovën”, është një libër tejet i rëndësishëm që e pasuron  fondin e librave që  dëshmojnë  fakte historike të periudhave të caktuara të  angazhimit dhe veprimit të mërgatës sonë në diasporë, përkatësisht në Amerikë. Puna dhe veprimtaria e mërgatës sonë në Amerikë është e shumëfishtë dhe shumëdimensionale, andaj çdo gjurmë që lihet në këtë drejtim është  i një rëndësie të veçantë. 

Pse po shteron fuqia edukative e familjes?

  

Nuk ka dyshim që autoriteti edukativ i familjes shqiptare, për shumë arsye të natyrës historike dhe aktuale, është tronditur rëndë. Në këtë aspekt duket se ka një amulli sociale të vërtetë, mungesë konceptesh të qarta, qëndrime ambiguide evidente.
 Ka një tërheqje të dukshme jo vetëm nga tradita jonë edukative e së kaluarës, e cila për hir të së vërtetës as nuk ka qenë e tëra e shkëlqyer, por as e tëra e deformuar. Ndërkaq, me çfarëdo mjeti sociologjik, mediatik dhe publik të testosh situatën aktuale edukative të familjes, do të konstatosh se ka një nënvlerësim të pafalshëm, madje përmasat e neglizhencës social-edukative, deri në dimensionin më kritik të braktisjes së detyrës edukative, që është edhe në kushtet e shoqërisë moderne, një nga misionet e pandryshuara e më fondamentale të familjes. Duke menduar seriozisht për këtë situatë anormale, kam përshtypjen se në shoqërinë shqiptare, të dhënë tërësisht pas realizimit të ëndrrës së vjetër të plotësimit sa më të mirë të standardeve të jetës materiale të familjes, të fëmijëve dhe pjesëtarëve të tjerë të saj, po nulifikohet detyra e formimit dhe edukimit qytetar, sidomos të fëmijëve. Në shumë biseda me prindër, fëmijë, adoleshentë e të rinj, duket se ka aq shumë module të paqarta për këtë problem, saqë të duket se për këtë rol të rëndësishëm të familjes në shoqërinë tonë ka një kaos të vërtetë dhe të përgjithshëm konceptual, i cili nuk po e lejon familjen shqiptare që të rifitojë kuotat e qytetëruara të “drejtpeshimit edukativ”. Një pozitë shumë delikate e familjes shqiptare, e cila sapo është larguar nga modelet e vjetra të “edukatës së mbyllur”, por që nuk po orientohet me parimet e “edukatës së hapur” të familjes moderne. Kam përshtypjen se në këtë drejtim disa familje “kanë marrë kot”, dhe po bëjnë “suicid ekukativ” me veten e tyre. Në këtë pikë duhet të jemi realistë, sepse mesa duket, edhe në këtë distancë prej dy dekadash të jetës demokratike, duket se nuk na shpëton nga përgjegjësia “reagimi modern” në formën e nihilizmit të traditës sonë edukative. Ndoshta duhet të bindemi se disa vlera të traditës edukative e familjes shqiptare janë me konsistencë dhe rezistente ndaj turbulencave të modernitetit. Ka ca gjëra që duhen parë me më shumë kujdes dhe seriozitet, duke i parë vlerat më pozitive të traditës së edukimit familjar, përtej ambalazheve deformuese të ideologjisë së vjetër të “paternalizmit edukativ”. Sepse edukata dhe edukimi në familjen tonë të së kaluarës nuk ka qenë e tëra konservatore, pa asnjë vlerë, dhe që sot me mendjelehtësi të nihilohet totalisht. Mesa duket, liberalizimi i shpejtë i jetës ekonomike dhe politike në Shqipëri, krahas përmbysjeve pozitive që ndikuan në ndërtimin e shoqërisë së re me dimension modern dhe vlera epokale, ka sjellë edhe disa kundërefekte edukative, që shoqëria jonë po i ndjen si “termite” dhe “pandemi edukative” që shfaqen me dimension të gjerë dhe përmasa sociale shqetësuese. Në këto kushte, duket se institucioni që ndihet më keq, më në vështirësi, madje ndonjëherë i “shpartalluar” nga goditjet e forta sociale, morale, kulturore dhe edukative me natyrë liberale, është familja. Koha moderne padrejtësisht e ka tronditur fondamentin edukativ, e ka stepur familjen shqiptare, e ka detyruar atë të tërhiqet, në shumë raste “e kapitulluar” nga detyra organike e fondamentale e edukimit të të rinjve dhe pjesëtarëve të tjerë, që nuk ka kush mundësi që ta bëjë më mirë se ajo. Prandaj duket qartë se jemi në një moment social-edukativ vërtet delikat. Sepse ndërsa në shoqëri në këtë aspekt pothuaj nuk bëhet më asgjë e organizuar, në të njëjtën kohë ka filluar që edhe në familjen shqiptare të krijohen “zona edukative bosh”, hapësira dhe enklava të zbrazura nga edukata dhe edukimi. Por ajo që është shqetësuese, nuk është largimi i modeleve dhe moduleve të edukimit të vjetër familjar, të cilat sot realisht janë pa ndikim, sepse u ka ikur koha e “përdorimit”, por zgjerimi i hapësirave të paplotësuara nga funksionimi i deformuar edukativ të familjes së shqiptare. Duke e parë situatën, duke u nisur nga këto dukuri sociale të përgjithshme të sjelljes së familjes, më duket se kanë të drejtë sociologët e shoqërisë dhe familjes moderne, që kanë filluar të bëjnë parashikime ogurzeza e të frikshme. Edhe unë bashkohem me shqetësimin e tyre, sepse edhe në shoqërinë tonë, të modernizuar tash së fundi, ka tregues të qartë që të vënë në mëdyshje, të bëjnë skeptik, lidhur me faktin nëse familja shqiptare do të mbesë apo jo në të ardhmen  strukturë sociale e organizuar edukativisht, e cila siç thotë filozofi politik amerikan i kohës sonë, J. Rols, do të jetë strukturë sociale pa vlerë apo strukturë që “do të imponojë detyrime”. Nuk është e drejtë dhe nuk mund të mohohet vlera edukative e familjes, veçanërisht pozicioni social dhe roli edukativ i autoritetit prindëror, sidomos ndaj fëmijëve të vegjël dhe adoleshentëve. Pavarësisht vështirësive të kohës, pengesave të mëdha të komunikimit të suksesshëm edukativ me fëmijët tanë, përsëri asnjë familje nuk mund të ketë “status civil”, “emër moral”, apo të mund të zhvillohet normalisht nëse në të nuk funksionon si duhet “aparati edukativ”. Familja nuk mund të funksionojë, struktura e saj edukative nuk mund të konsolidohet normalisht pa praninë e një mase të caktuar të “autoritetit” moral dhe social, jo në përmasa paternaliste e patriarkale, por mbi principe demokratike dhe jo autoritariste të prindërve. Derisa familja shqiptare është strukturë sociale me role, hierarki dhe organizim të brendshëm, patjetër që ka nevojë edhe për një proces dinamik, të zhdërvjellët të ndërmjetësimit social-edukativ midis pjesëtarëve të saj. Sepse familja është strukturë sociale, në të cilën jetojnë njerëz që kanë jo vetëm lidhje gjaku midis tyre, por kanë “pozicione” dhe luajnë “role” sociale, të cilat nuk bëhen arbitrarisht apo nuk caktohen me zgjedhje. Në çdo familje ka patjetër një “hierarki biologjike” dhe “role sociale” të determinuara, prandaj në të ka ca rregulla të sjelljes, dhe doemos edhe një masë humane të hierarkisë moshore. Familja shqiptare ndërkaq, ka ca vlera konstante të traditës, që nuk janë lëkundur as nga moderniteti, as nga liberalizimi i jetës demokratike të shoqërisë shqiptare. Këto role dhe pozicione janë të kristalizuara, që në fazën e formimin dhe që vazhdojnë organikisht dhe normalisht edhe në rrugën e konsolidimit të familjes. Nga ana tjetër, nuk ka pse të jemi konservatorë dhe të mbajmë qëndrim tabu, të shënjtërojmë pa kushte vlerat e familjes shqiptare, të gjithë arsenalin e saj të traditave, zakoneve, tipologjinë e ndërlikuar të marrëdhënieve midis pjesëtarëve të saj. Qëndrimet konservatore që idolatrizojnë tipologjinë e vjetër të familjes shqiptare, mekanizmin dhe teknologjinë e raporteve dhe marrëdhënieve midis brezave, ndërtimin piramidal të pozicioneve dhe roleve të pjesëtarëve të saj, si dhe “artin e vjetër” të prindërimit autoritarist, nuk u shërbejnë fare nevojave dhe kërkesave edukative të kohës. Ca më pak kërkesave imperative të ridimensionimit demokratik të situatës dhe marrëdhënieve të pjesëtarëve të familjes, modernizimit funksional të lidhjeve edukative të prindërve dhe fëmijëve. Ato duhen ndërtuar dhe ridimensionuar mbi një bazë të re sociale, mbi një platformë moderne komunikimi dhe komportimi edukativ. Duke e parë në këtë kontekst, familja shqiptare në shumë drejtime dhe sot, për shkaqe që varen dhe nuk varen vetëm prej saj, nuk është krejt strukturë demokratike klasike, as ambient që i ka të gjitha kushtet për drejtësi dhe barazi sociale në marrëdhëniet që ndërtohen midis pjesëtarëve të saj, sidomos midis prindërve dhe fëmijëve të tyre të rritur (adoleshentë dhe të rinj). Sepse çështjet e trajtimit të fëmijëve të rritur, problemet e shumta me të cilat ndeshet ky proces social në familje, konfliktet e shumta dhe deformimet që ajo sjell shpesh në formimin e karakterit, personalitetit dhe zhvillimit të fëmijës, ende nuk trajtohen sipas vlerës që meriton kjo çështje, apo në përputhje me shkallën e mprehtësisë me të cilën shfaqen marrëdhëniet konfliktuale, jo qytetare, defektoze, të deformuara, të shpërpjesëtuara midis prindërve dhe fëmijëve. Kur flasim për këtë problem të madh social të shoqërisë dhe familjes shqiptare, nisemi nga e vërteta se çfarëdo që të ndodhë në shoqërinë tonë, sado i madh të jetë zhvillimi i mundësive social-edukative të përgjithshme të shoqërisë, asnjëherë nuk mund të mohohet roli edukativ prioritar, madje vendimtar i familjes, e cila pavarësisht defekteve të mundshme, ka qenë dhe është institucioni më organik, më specifik për edukimin e fëmijëve dhe adoleshentëve. është e vërtetë që, për shkak të shumë zhvillimeve të vrullshme e dinamike të shoqërisë demokratike, por edhe të demokratizmit të hierarkisë dhe të marrëdhënieve prind-fëmijë, duket sikur jetojmë në një situatë paqartësish dhe vështirësish të shumta, që kanë të bëjnë me ridimensionimin e rolit edukativ të familjes moderne, në përputhje me kërkesat dhe imperativat e kohës. Madje si dihet koha ka sjellë në shoqërinë dhe vecanërisht në gjirin e familjes shqiptare, shumë probleme e vështirësi të natyrës edukative. Sidomos kur është fjala për problemet e shumta që ndesh familja jonë në komportimin social dhe edukativ të prindërve me fëmijët e tyre. Ka shumë paqartësi konceptuale, ka shumë konfuzion edukativ, që shpesh është shoqëruar edhe me konflikte prind-fëmijë, që nga ato që janë të zakonshme, të natyrshme, e deri te konfliktet me natyrë të acaruar, madje edhe me pasoja dhe dimension tragjik. Tani as ne prindërit e as fëmijët tanë nuk jetojmë në gjirin e familjes tradicionale, autoritariste, hierarkike, me autoritet paternalist të pacenuar. Kaloi përfundimisht koha kur jetonim në një familje, në të cilën vetëm prindi kishte të drejta dhe prerogativa të pakufizuara mbi fëmijët dhe adoleshentët. Tani jetojmë në një kohë të re, kur mesa duket, afeksionet e familjes së vjetër dhe çiltërsia naive në marrëdhëniet prind-fëmijë është dënuar radikalisht në themelin e saj. çështja është që familja shqiptare të funksionojë edukativisht, ajo ka nevojë për të vënë në jetë parime të reja në marrëdhëniet edukative brenda familjes, sidomos në relacionet edukative prind-fëmijë. Në familjen shqiptare të ridimensionuar demokratikisht nuk ka më hapësirë për pushtet edukativ totalitar, për diktim paternalist dhe zbatim automatik të çdo kërkese verbale prindërore. Në vend të tyre shoqëria moderne ka krijuar instrumente të reja, që kanë forcë dhe ndikim në punën edukative. Në sociologjinë dhe pedagogjinë moderne thuhet shpesh, se ndershmëria reciproke dhe arsyetimi i hapur, marrëdhëniet kamerateske pa hierarki mekanike dhe paternalizëm ofendues janë parime themelore edukative familjare, të nënkuptuara dhe të pranuara në çdo shoqëri qytetare, të cilat duhet që të ndikojnë fort në substratin e punës edukative dhe sidomos në normalitetin e duhur të marrëdhënieve prind fëmijë. Padyshim, në kushtet e jetës dhe shoqërisë shqiptare është e vështirë të funksionojë edukata si imponim edukativ i prindërve mbi fëmijët e tyre. Koha jonë kërkon, që në kushtet kur distanca klasike e autoritetit prindëror në raport me fëmijët dhe adoleshentët është ngushtuar shumë, i vetmi mjet dhe instrument i ndikimit edukativ në marrëdhëniet prind fëmijë është vendosja e parimit të “durimit prindëror”. Nuk është normale për situatën edukative familjare, nivelin jo i kënaqshëm i marrëdhënieve prind-fëmijë, që në mënyrë të gabuar, në kundërsens me kohën dhe parimet moderne edukative të qytetërimit bashkëkohor, të kërkojmë që në edukatën familjare me fëmijët të zbatohen parimet e përgjithshme të mënyrës së vjetër të politizuar (jo në kuptimin nominal të politikës). Edukata e politizuar, edukata e frikës kultivuan konformizmin dhe dyfytyrësinë qytetare te njerëzit tanë të së kaluarës, tani ka marrë fund si një eksperiment edukativ kundërproduktiv dhe jashtëzakonisht i dëmshëm. Natyrisht, koha kërkon që ne duhet të flasim për një interferim të dobishëm të politikës moderne demokratike në punën edukative familjare, sidomos në ndërtimin e drejtë, human dhe qytetar të marrëdhënieve midis prindërve dhe fëmijëve. Kjo do të kërkonte me patjetër, që të përmirësojmë disa tregues të dobët në politikat tona të edukimit familjar (me të cilin pothuaj nuk merret askush) dhe natyrisht duke e shoqëruar edhe me disa ndryshime të tjera, që i duhen bërë në këtë aspekt legjislacionit kombëtar. Kjo do të thotë se është koha e duhur që të garantojmë jo vetëm edukativisht, por edhe me ligj, ndëshkimin e kujtdo që në pozicionin e vet si prind, nuk di ose nuk do të luajë rolin si duhet, duke shkelur të drejtat e fëmijëve, apo që nuk tregon kujdes, ca më keq abuzon me të fizikisht, psikologjikisht, emocionalisht dhe seksualisht. Të rinjtë mund të edukohen në familje, por vetëm kur ato bëhen mjedise ku fëmijët dhe prindërit e duan dhe e respektojnë njëri-tjetrin. Në familjen që bëhet sundues detyrimi me forcë, minimalisht edukimi mungon. Në këtë rast vlera edukative e familjes shqiptare do të vazhdojë të jetë në “rënie të lirë”, duke e bërë atë thjesht një mjedis familjar biologjik, por pa funksionin dhe rolin e rëndësishëm edukativ.
Gëzim TUSHI