"Më lehtë është me mbledhë një thes pleshta se ti bashkosh dy shqiptarë"(Gjergj Fishta)

Marin Barleti në “Historinë e Skënderbeut” ka shkruar, se: “Shqiptarët i gjeta në arë duke punuar me parmendë dhe me armën e varur në supe” (Botim: Tiranë, 1960, f. 227)

Natyra e njeriu janë të lidhur si trupi me shpirtin. Në pellgun e Mesdheut lartësinë më të madhe mbi nivelin e detit e kanë trojet iliro-shqiptare, që arrin mesataren 750 m mbi nivelin e detit, dy herë më e lartë, se mesatarja e platformës së kontinentit të Evropës, që vërtitet nga 330 deri në 350 m. Një veçori e trojeve iliro-shqiptare është edhe drejtimi i derdhjes së lumenjve nga Lindja në Perëndim dhe aty, ku derdhen edhe “vdesin” të përjetuar, avullojnë, humbasin, përzihen me ujërat e tjera. Drejtimi i lumenjve si rrjedhje, luginat e tyre kanë shërbyer si busull për shtegtim, për lëvizjen e iliro-shqiptarëve drejt Perëndimit.

Eposi i Homerit e ka fjalën udhë (Odhise=udhës), sepse pellazgët dhe iliro-shqiptarët kanë qenë në lëvizje dhe mbetën si Uliksi në udhëtim. Ky tipar ka të bëjë me forcën e madhe, dëshirën për hapësirë jetike, dëshirën për të zotëruar dhe për të parë e shkelur sa më larg, ashtu si lumenjtë, që ecin me dy shtretër, në të tokës dhe në atë të kohës. Perënditë me emra pellazgjikë kanë në bazë adhurimin e natyrës, se feja e pellazgëve ishte hyjnizimi i dukurive të natyrës. Prof. Spiro N.Konda në veprër e tij “Shqiptarët dhe problemi pellazgjik”, nënvizon, duke iu referuar Herodotit, se grekët i kanë perënditë nga pellazgët. Ai zbërthen kuptimin e emrave Zeus = ati i perëndive; Afërditë = Ylli i Mëngjesit (Ylli i Sabahut, perëndeshë e bukurisë); Mars = Perëndia e Luftës (nga fjala shqipe i marrë); Tetis = Perëndia e Detit (nga fjala shqipe deti).

Edhe për të nderuar e kujtuar hyjnitë, pellazgët secilit i kishin ngjitur emrin e një dite të javës. Në gjuhën shqipe: e diel = dita e diellit; e hënë = dita e hënës; e martë = e marsit, e mërkurë = e mërkurit, etj. 7). Pa u thelluar në arkeologji për vazhdimësinë e shtrirjen e kulturës iliro=shqiptare, po përmendim, se kështjellat e shekujve të mesjetës, si në Shqipëri, në Kosovë, në trojet shqiptare në Maqedoni janë ngritur mbi mure antike. Kultura arbërore dhe e hershme mesjetare e Komanit dhe e Pukës haset në krejt Dardaninë.

Vazhdimësia shikohet edhe në mënyrën e ritit të varrimit në Shqipërinë e Jugut apo të Dardanisë – Kosovës: varri ndërtohej në formën e një arkëze, e cila mbulohej me rasa guri. Vendosja e kokës së kufomës nga perëndimi me shikim nga dielli, është koncepti i riteve pagane, që kanë të bëjnë me adhurimin e diellit. Poemat e Homerit Iliada dhe Odisea bazohen te epika pellazgjike, siç e trajton Uiljamsi, ish-ambasadori i SHBA në vitet `30 të shek. të kaluar për Greqinë dhe për Malin e Zi. Në fund të librit të tij të titulluar “Shqiptarët”, ai ka vendosur edhe një fjalor me 150 fjalë me rrënjë pellazgjiko–iliro–shqiptare. Sipas trajtesave dhe hulumtimeve të albanologëve të shquar, që gjejnë dëshmi pellazgjike të shumta edhe në poemat homerike, kemi arsye të deklarojmë, që këto dëshmi flasin në favor të tezës së trashëgimisë iliro-shqiptare nga pellazgjishtja.

Nga studimet e mbishkrimeve (epitafeve) mbi gurët e varreve të lashtësisë, të monedhave, helmetave e të vazove gjejmë një numër të madh emrash ilirë, si Bardhyl, Bardhi, Genti, Teuta, Pinnes, etj. Qazim Lleshi në librin e tij “Emrat vetjakë ilirë” ka dokumentuar mbi 1300 emra ilirë, pa përmendur emra malesh, lumenjsh e të tjera emërtime. Argument gjuhësor janë edhe vargu i emrave, që shpjegohen vetëm me dukuri të ligjeve fonetikore, si: Dalmaci=dele; Dardani=dardhë; Shkup=skopje; Ulpjana=Lipjani; Ulcinium=Ulqini; Durrachion=Durrësi; Buenë=Bunë; Mathis=Mati; Scodra=Shkodra; Drinus=Drini, e kësisoj mund të radhiten qindra shembuj të tjerë.

Gjuha e perëndive është cilësuar gjuha shqipe, çelësi i dëshifrimit të gjurmëve pellazgjike e hyjnive. Lulëzimi i pellazgëve, siç nënvizon Jeronim De Rada, ka qenë 7-8 shekuj para Homerit. Gjuha shqipe është po aq e vjetër, sa raca “e bardhë njerëzore”8), ka nënvizuar Robert D`Anzheli. Iliro-shqiptarët kanë qenë paganë, ata kanë qenë edhe janë tolerantë në aspektin fetar. Asnjëherë nuk kanë pasur parësore çështjen e fesë, se valët e pushtimeve kanë ndjekur njëra-tjetrën dhe për këtë arsye iliro-shqiptarët themelore në jetën e tyre kanë pasur dhe kanë çështjen e lirisë, sepse luftën e kanë zhvilluar për të mbijetuar, për të qenë të lirë në trojet e tyre.

Alfons La Martin në veprën “Histoire de la Turquie”, 1854, midis të tjerave tërheq vëmendjen të mos u bien në qafë shqiptarëve, se: “E vetmja gjë që ka mbetur e pandryshuar te shqiptarët, është pasioni i pavarësisë dhe i fitores. Kjo është toka e heronjve të të gjitha kohëve... Ne e pranojmë, se Homeri aty e gjeti Akilin e pamposhtur, Greqia Aleksandrin e Madh, Turqia Skënderbeun, njerëz këta të së njëjtës racë, të të njëjtit gjak, të së njëjtës gjini”.9) Orientimet e iliro-shqiptarëve janë përcaktuar nga faktorë të jashtëm. E kanë kthyer fytyrën të diktuar nga pushtuesit shekullorë në periudha të ndryshme edhe nga Lindja, por kjo gjithmonë në funksion të lirisë.
Perandoritë, administratat e tyre e kanë ndier aftësinë dhe mendjemprehtësinë e iliro-shqiptarëve. Me dhjetëra e qindra kanë qenë kryeministra, gjeneralë, shkencëtarë e burra që themelonin e drejtonin shtete, si në Egjipt, apo themelues të Institutit të Turkologjisë apo edhe hartues të së parës Enciklopedi të Turqisë. Arkitekti Kasem dhe Mehmeti, poeti Dukagjin Zade, piktori Onufri i Neokastrës, Sami Frashëri, etj. janë me origjinë shqiptare. Është më se e kuptueshme, se perandoritë, kryeqytetet e tyre kishin thithur e grumbulluar vlerat e popujve të tjerë dhe vetë mendjet e ndritura të tyre.

Për Kanunin e Lekë Dukagjinit me 1263 nene, një visar i rrallë, M.E.Durham ka pohuar, se “është kodi më i vjetër, që ekzistonte në Evropë”.10)

Zaptimet perandorake janë si valët, si vetë stuhitë, si ciklonet, si tornadot, që arrijnë shpejtësinë deri në 270-300 km në orë e që përmbysin e shkatërrojnë në mënyrë të llahtarshme. Këto tornado të papërmbajtshme janë dukuri të bashkimit të shumë tornadove të vogla. Struktura e uraganit është e ndërlikuar si dukuri e natyrës, që zhvendoset në mënyrë të vetvetishme, por të diktuar nga raporti i forcave të ndryshme, që i shkaktojnë ato. Kjo dialektikë e natyrës ka ngjashmërinë e vet me atë të njerëzve.

Pozicioni gjeografik i iliro-shqiptarëve është në syrin e “cikloneve”, në zonën më nevralgjike, më të ndjeshme, në atë të kufijve midis Perëndimit dhe Lindjes.

Kur bashkimet apo sistemet shoqërore formohen me shpejtësi, ato shpejt përplasen, ndeshen e shkarkohen gjithashtu shpejt, njashtu si retë e ngarkuara deri në atë gradë, sa s`mbajnë më. Zaptimi i parë i Shqipërisë, i Ilirisë ka ardhur nga Perandoria Romake, që zgjati jo pak, por mbi shtatë shekuj. Dihet shtrirja e kësaj perandorie dhe sa popuj ajo asimiloi. Vetëkuptohet, se gjurma ndikimi në gjuhë, në tradita dhe si përzierje edhe ka pasur, por ajo që duhet theksuar është, se ilirët i qëndruan këtij “cikloni”, sepse ruajtën gjuhën, vlerat, veçoritë, e mbi të gjitha, lirinë aq të çmuar për ta. Humbjet në këto ciklone luftërash shekullore kanë qenë shumë të mëdha, mjafton të kujtojmë, se konsulli romak Pal Emili në vitin 168 para e. së re me ekspeditat e tij ka shkatërruar apo rrafshuar mbi 70 qytete të Ilirisë së Jugut.11). Qytetet e Ilirisë, si Shkodra, Durrësi, Berati, Peja, Shkupi, Vlora, Butrinti, Apolonia, Lezha, Bylisi, etj., janë të shek. VI-VII para e. së re.

Fan.S.Noli, eruditi i madh, ka shkruar, se kur shkatërroheshin qytetet e Ilirisë, atëherë fillonin lulëzimin e tyre qytetet e Evropës. Luftërat iliro-romake vazhduan nga viti 231-168 pas e. së re. Shumë popuj qenë të detyruar ta pranonin Romën si perandori universale. Roma shpiku të drejtën e qytetarisë. Të gjithë popujt nën sundimin e romakëve ishin nënshtetas të saj dhe i gëzonin të drejtat e qytetarisë deri në ato të hierarkisë së lartë. Ilirët me këtë të drejtë qytetarie funksionuan maksimalisht brenda perandorisë. Nga Iliria dolën 12 perandorë.

Po sjell disa emra të perandorëve me origjinë ilire: Deci, Klaudi, Aureliani, Probi, etj., ndërsa figura më e spikatur midis perandorëve ishte ajo e Dioklecianit. Kur Perandoria Romake ndryshoi kryeqytetin nga Roma në Bizant, ajo nuk ishte ndarë në realitet. Dihet fakti, se kur u bë perandor Kostandini (306-337 pas e. së re), parapëlqeu të bëjë kryeqytet Bizantin, që më vonë mori emrin Kostandinopojë dhe vetë Kostandini u cilësua i Madh, se shpalli tolerancën fetare dhe ishte një reformator në zë.

Perandorit Kostandini i Madh iu desh të kontrollonte gjithë perandorinë me atë shtrirje aq të madhe të saj. Ai mendoi, se si qendër më strategjike për të zotëruar perandorinë në Perëndim dhe në Lindje duhej të ishte Kostandinopoli në Dardanele, në Egje. Ky ndryshim mund të quhet themelim gjeopolitik qysh në lashtësi. Për këtë ndryshim mund të ketë ndihmuar edhe fakti, se Kostandini ishte nga Dardania. Në fillim quhej Perandoria Romake e Lindjes, ndërsa nga fundi i shek. IV pas e. së re u quajt Perandoria e Bizantit. Në Romë s`kishte më perandorë. Ata u vendosën në Kostandinopol. Në Romë mbeti papa. Në vitin 395 pas e. së re trevat iliro-shqiptare hynë në përbërje të Perandorisë Bizantine. Perandori Kostandini i Madh ishte ng Dardania, Anastasi I ishte nga Durrësi, ndërsa Justiniani I nga Shkupi.

Iliria ishte një nga katër prefekturat e perandorisë dhe tri nga 12 diocezat e saj dhe disa provinca i përkisnin Ilirisë me kryeqendër Shkupin për Dardaninë, Shkodrën për Shqipërinë e Veriut dhe trojet e sotme të Malit të Zi e të Dalmacisë, ndërsa Dyrrahu përfshinte Epirin deri në Vaje dhe qendra e Nikopolit përfshinte Epirin e Vjetër deri në Prevezë. Ilirikumi mbeti në Lindje në kuptimin administrativ dhe politik. Në kuptimin gjeostrategjik Ilirikumi funksiononte nga Perëndimi. 12).

Natyralisti romak Plini i Ati (13-79 pas e. së re) i ka cilësuar malet e Shqipërisë si të skalitura, ku si në skenë janë zhvilluar beteja tragjike gjatë shekujve, beteja epokale, si ajo midis Çezarit dhe Pompeut; vërshimi shkatërrues sllav; ekspeditat normane të Robert Guiskavalit; dyndjet e ushtrive perandorake të Aleks Komnenit; ekspeditat e kryqtarëve të Bujemualit të Normandisë dhe të Rajmondit të Tulzës; sulmet e ushtrive kalorësiake anadollake të Mehmetit II Fatiut.13).

Këto situata tragjike e strategjike të pushtuesve të pamëshirshëm, iliro-shqiptarët i përballonin, siç e ka përcaktuar në mënyrë të figurshme M.E.Durhan: “Zotnimet e huaja kanë kalue mbi kombin shqiptar, pa lënë më të kurrfarë gjurme, si ujtë që kalon mbi shpinë të rosës”.14) Këtë përcaktim Gjergj Fishta e ka përdorur në pamfletin politik “Shqiptarët dhe të drejtat e tyne”, lexuar në Vatikan, para se të zhvilloheshin punimet e Konferencës së Paqes në Paris, në janar të vitit 1919.

Për të mos mbetur vetëm te lashtësia, po i referohemi Faik Konicës, i cili citon një historian e studiues rumun, që u strehua te Karli i Madh Anzhu, mbreti i Sicilisë e që në dimër të vitit 1272 u bë edhe mbret i Arbërisë, d.m.th. e nënshtroi atë. Konica vazhdon: “dihet, që rumunët, sllavët e Ballkanit dhe grekët i përkasin kishës lindore ortodokse dhe kishin qendër tërheqëse Stambollin, por nuk duhet të harrojmë një fakt të thjeshtë e themelor, atë, që shqiptarët ishin katolikë, të vetmit katolikë në Perandorinë Bizantine.

Shqiptarët kanë ushqyer gjithmonë ndjenja antipatie kundrejt Bizantit, ndërsa Karl Anzhunë, ashtu si më parë edhe Bohemundin, të birin e Robert Guiskavalit, shqiptarët nuk e pritën si pushtues, por e brohoritën si çlirimtar. 15). Në këtë kohë shfaqet Arbëria që filloi t`i largohet Lindjes. Karl Anzhu qysh në vitin 1272 krijoi administratën parashtetërore dhe duhet pohuar, se shteti i Arbërit krijoi një traditë shtetërore, modelin e së cilës e mori nga Perëndimi, nga Anzhuinët e që ndryshonte krejtësisht nga tradita bizantine. Perandori i Bizantit Herakliu lejoi për herë të parë sllavët të shtrihen në gadishullin tonë “si bujq e si rezervë ushtarake kundër hunëve, fis ky tataro-mongol”.

Lufta midis katolicizmit, ortodoksisë, protestantizmit ka qenë tepër e ashpër. Më shumë se një shekull vazhduan dallgë-dallgë tetë kryqëzatat, që filluan në vitin 1096 dhe përfunduan në vitin 1270. Kryqtarët e kryqëzatës IV në vitin 1204 pushtuan Stambollin. Kryqëzatat kishin frymë perëndimore dhe nëpërmjet Shqipërisë ato kaluan nëpër Ballkan.

Venediku ndikoi në Iliri dhe në trojet e Ilirisë mbizotëroi katolicizmi. Po të mos ishin ekspansionet ekonomike të Venedikut, ndihma e Selisë së Shenjtë, vrulli i kalorësve normanë, sundimi i Anzhuinëve, shqiptarët, thotë Nikolla Iorga, do të ishin sllavë ose grekë. Këta sollën dhe i lidhën iliro-shqiptarët me perëndimorët.16). Katolicizmi u dha ilirëve orientim properëndimor, por ata i lidhte edhe deti Adriatik, tregtia, jeta, marrëdhëniet dhe interesat. Veprimtaria tregtare e patricëve venetikas në Arbëri është një kapitull i veçantë, një sistem lidhjesh me Evropën, një dritare e hapur për disa shekuj.

Nuk ka qenë e rastit, që shumica e voskopojarëve, vithkuqarëve dhe e banorëve të qyteteve të tjera iliro-shqiptare, kur shkatërroheshin nga ekspeditat e pushtuesve, shkonin në Venedik, në Vjenë e Napoli, Romë e Budapest dhe vetëm një pakicë në brendësi të gadishullit e deri në provincat e Danubit, në Vllahi e Moldavi. Dua të pohoj, se për efekt kohe këto tema të madhërishme të historisë iliro-shqiptare vetëm sapo i çekim, sepse nuk duhet të harrojmë, që në fushën e kulturës popujt kanë dhënë e kanë marrë me njëri-tjetrin vlerat e tyre. Kjo është kaq e vërtetë, sa që në epoka e kohë të ndryshme popuj e vende në botë kanë pasur kufijt, madhështinë e vet, madje disa kanë mundur të ndërtojnë perandori e metropole të fuqishme. Mund të përmendim edhe një të vërtetë tjetër të pamohueshme, që e kanë theksuar shumë studiues e personalitete të Evropës e të Amerikës, që ilirët jo vetëm e ruajtën autoktoninë e tyre, por i kanë dhënë kulturës evropiane dhe asaj botërore figura të shquara e vepra të mëdha, si perandorisë romake e bizantine, ashtu edhe asaj osmane e të tjera, çka dëshmon edhe për genin vital të kësaj race të lashtë.

Njihen papa Klementi XI, Lekë Dukagjini, Pal Engjëlli, Shën-Jeronimi, që solli Biblën në latinisht. Shumë iliro-shqiptarë kanë shkruar në latinisht e kuptohet, se në atë kohë njiheshin si banorë të Perandorisë Romake. Dua të përsëris, se kulturat, që vërshuan nëpërmjet pushtuesve të huaj në trevat iliro-shqiptare nëpërmjet besimeve fetare dhe ideologjive të ndryshme, nuk kanë ndikuar në ndryshimin e thelbit properëndimor, në përkatësinë e qytetërimit perëndimor të iliro-shqiptarëve. Qytetet e Ilirisë kanë qenë të lidhura me qytetet e Evropës, me Venedikun, Raguzën, Napolin, Romën, Vjenën, Budapestin e qytetet gjermane. Krijimi i shtetit shqiptar me në krye një peshkop katolik në vitin 1190 dhe pastaj krijimi i “Regnum Albaniae” me në krye Karlin Anzhu, faktojnë lidhjet e Shqipërisë me Evropën Perëndimore.17).

Autori bizantin i shek. XI Mihail Ataliates është i pari, që i përmend shqiptarët me emrin e tyre etnik “albanoi” e “Arbanitas” në vitin 1038-1043 e 1078 si kundërshtarë të Perandorisë Bizantine. Sipas kronistit Enveru, në vitin 1336 shqiptarët janë ngritur kundër perandorit bizantin Andronikut III, që thirri si forcë mercenare turqit selxhukë.18)

Edhe beteja e Fushë-Kosovës e 15 qershorit 1389 ishte një koalicion, një luftë e popujve të Evropës kundër hordhive osmane, ku pjesëmarrësit shqiptarë përbënin një të katërtën e gjithë efektivit të betejës me Gjergj Strazmir Balshën, sundimtarin e Shkodrës, Teodor Muzakën e Shqipërisë së Jugut me qendër në Berat e Dhimtër Joninën e zonës Lezhë-Kurbin.19). Heroi i Betejës ishte Millosh Kopiliqi, bujar shqiptar nga një fshat midis Pejës dhe Mitrovicës, kryetrimi, që u ngrit si Anteu nga toka dhe i nguli një heshtë në zemër sulltan Bajazitit. Historiografia serbe këtë betejë e ka deformuar dhe e ka trajtuar si fitore, kur atë e fituan osmanët. Kronikani grek nga Kostanfinopoja Jerark pohon, se “në betejën në fjalë morën pjesë edhe luftëtarë nga Dardania e Shqipërisë.20)

Betejën e Fushë-Kosovës serbët e kanë kthyer në një mit për të përligjur mashtrimin, se Kosova na qenkesh djepi i Serbisë. Nga revista “Bota Shqiptare”, ku kanë shkruar pena të arta të kombit shqiptar, si Faik Konica, Mit`hat Frashëri, Gjergj Fishta etj., po shkëpusim pasazhin e mëposhtëm: Kur një mjek nga familja Zyma e Tiranës shkoi në Vjenë rreth vitit 1860 te një koleg i tij antropolog i dëgjuar austriak, i cili ishte specializuar në degën e kafkologjisë, u ftua nga miku në laboratorin e tij, i cili si për surprizë e pyeti: - A mund të më thuash, se cila nga kafkat e ekspozuara në vitrinën e këtij laboratori, të tërheqin më shumë vëmendjen, cilat janë ato më të bukurat? Antropologu shqiptar pa mëdyshje tregoi me gisht tri kafka. – A e dini se të kujt janë? - vazhdoi të pyesë austriaku dhe po vetë u përgjigj: - Të dardanëve, luftëtarëve të Betejës së Fushë-Kosovës të vitit 1389.

Pushtimi sllav, që ka ndodhur para pushtimit osman, nuk mundi të diktonte thelbin etnik të iliro-shqiptarëve dhe nuk ka pasur asnjë bigëzim, shartim të kulturës iliro-shqiptare me atë sllave. Kisha serbe e kishte kthyer fenë baras me kombësinë. Pushtimi sllav zgjati 300 vjet dhe gradualisht u shtri në trojet e Ilirisë. Gjithçka zhvillohej në luftë: shtrirja dhe tërheqja. Po të mos ktheheshin vendësit në fenë e tyre ortodokse i konfiskonin gjithë pasuritë dhe tokën, i dënonin me vdekje e me dëbime të dhunshme; në treva të tëra bënë pastrim etnik.

Car Stefan Dushani në kodin e tij kishte disa nene, ku parashikonte masa ndëshkimore për ata, që nuk ktheheshin në fenë e tyre dhe ata që ktheheshin, cilësoheshin si serbë. Çdo njeri që martohej do ta bënte ceremoninë e kurorëzimit te prifti i tij e që nga ky çast quhej serb. Një apostolik i shek. XIV në një relacion që i ka dërguar Vatikanit, përshkruan me hollësi mënyrën e dhunshme, sesi shtetasit josllavë detyroheshin të ndërronin fenë dhe besimin.21). Serbët e kishin kodin e Stefan Dushanit si kodin e tyre jetik, deri sa u vendos pushtimi osman. Dushani sundoi nga viti 1331 deri në vitin 1335.

Sllavizmi filloi, së pari, duke ngritur shumë manastire sllave, si në Deçan, në Pejë duke i shpronësuar shqiptarët e duke ua dhënë tokat e tyre manastireve. Së dyti, sollën shumë feudalë serbë. Së treti, Pejën e bënë kryeqendrën e kishës serbe. Së katërti, duke ndërruar me forcë fenë dhe krejt emërtimet. Dihet nga historia, që princat shqiptarë kanë vepruar të organizuar sipas modelit perëndomor: Pogoni, Gjin Muzaka, Dhimitri i Arbërisë, Skurra, Blinishti, Zenepishti, Andrea Muzaka, Balshët, Gropajt, Matrengët, Bua Shpatat, që po përpiqeshin për një zhvillim të pavarur të trojeve shqiptare dhe po hidhnin hapa drejt një shteti, e në këtë drejtim u shqua sidomos konti Karl Topia, që mund të quhet edhe shtetari i parë i shqiptarëve.


Këtu fillon tradita shtetërore që i përket shek.XIV. Kuptohet qartë, sesa e pavlerë dhe sa politike është akuza e ngritur, që shqiptarët s`kanë traditë shtetformuese. Topiasit ishin të lidhur me krushqi me francezë. Kjo situatë perëndimore shpjegon edhe qëndrimin e Gj.K.Skënderbeut, që në ndryshim me shumë prijës të tjerë ballkanikë iu kundërvu osmanëve, s`pranoi organizimin e administratës osmane; nuk pranoi t`i nënshtrohej Stambollit, sikurse edhe paraardhësit e tij, që ishin distancuar nga Kostandinopoja. E përsëris, jo si grekët, serbët, bullgarët, rumunët, që siç kishin bashkëjetuar me Kostandinopolin si kryeqendër, e pranuan lehtë të qëndronin edhe nën Stambollin, kur perandorët u zëvendësuan me sulltanët. Proceset historike nuk duhet të trajtohen, të merren apo të pranohen siç janë shkruar në vitet e mëparshme, sepse shqiptarëve u ka munguar historiografia.

Maksimilian Labretz ka arritur në përfundimin, se “Historia e vërtetë e njerëzimit do të shkruhet atëherë, kur në të të marrin pjesë shqiptarët”.22). Shkenca kërkon, që të shkriftohen e të davariten problemet e jo të jepen si të dhëna një herë e përgjithmonë. Po e ilustrojmë këtë ide. Lashtësia e qytetërimi i gjuhës shqipe zanafillën e vet e ka qysh në thellësitë e shekujve, nga shek. II pas e. së re. Ekziston një pohim, që gjuha e shkruar e shqipes e ka fillesën e saj qysh në kohën e Karlit të Madh Anzhu, rreth vitit 1272. 23). Shek. XV i ngriti shqiptarët në piedestalin që meritonin. Evropa i ktheu sytë nga Gjergj Kastrioti Skënderbeu, fitoret e të cilit ishin njëra më e larmishme se tjetra. Kryetrimi shqiptar shënoi epokë për kombin e tij, e lidhi dhe e bëri atë të njohur, e mbuloi plot lavdi e dinjitet jo vetëm në Evropë, por në mbarë botën. Papa Kalisti III e ka përgëzuar Skënderbeun me fjalët: “Ah sikur të kishim ca më shumë princa të krishterë kaq trima, sa ti”.24). Volteri në veprën e tij të vëllimshme ka guxuar, - shkruan Konica, - të shprehet:”Sikur ta kishte mbrojtur Skënderbeu Kostandinopolin, turqit nuk do të kishin mundur ta merrnin atë në maj të vitit 1453”.25).

Sulltan Mehmeti II, pushtues i Stambollit ka thënë për Skënderbeun, se “Kurrë s`ka për të dalë në tokë një luan i tillë”.26). Sër Uiljam Templi e ka klasifikuar Skënderbeun midis “të shtatëve më të mëdhenj burra të pakurorëzuar të historisë”.27). Autoritetit të Gjergj Kastrioti Skënderbeut, për qëndresën e fitoret, si edhe për peshën që mbajti me shtetin e tij për 35 vjet, mendimtari i madh francez Volteri qysh në vitin 1756 i kushtoi dy faqe, ku midis të tjerave thekson: “Ç`farë grekë e bizantë, shqiptarët janë ata, që nxorën Skënderbeun dhe këta dinë të bëjnë histori”.28). Qëndresa e Gj.K. Skënderbeut në thelb ka pasur mbrojtjen e trojeve. Ai arriti të bëjë aleancë me të gjithë feudalët për të mbrojtur trojet shqiptare.

Në ato shekuj atdheu ishte baras me trojet. Për të realizuar këtë Gj.K.Skënderbeu u detyrua të hyjë në aleanca me fuqi të mëdha të Evropës, me mbretin e Poloni-Hungarisë Vladislav e komandant Janosh Huniadin. Krijoi lidhje me qytetin e Raguzës, me Republikën e Venedikut, me mbretin e Napolit dhe të të dyja Sicilive, me Dukatin e Milanos dhe sidomos me shtetin e papave, që ishte shteti më i fuqishëm në arenën ndërkombëtare të asaj kohe, sepse komandonte shtete të tjera, si edhe shteti më i madh dhe më autoritar në kontinentin evropian. Pas kësaj periudhe disa shekuj vjen shkëputja, rënia apo ndërprerja e lidhjeve me Evropën Perëndimore. Osmanët u shtruan këmbëkryq mbi trojet shqiptare dhe ngritën administratën e tyre.

Edhe në mesjetë shumica e shqiptarëve pas vdekjes së Skënderbeut shkoi në Perëndim. Aleatët e shqiptarëve ishin perëndimorët, kurse serbët orientoheshin dhe orientohen nga Lindja, nga Rusia. Çështja më e rëndësishme në Perandorinë Osmane ishte ndërrimi i fesë në trojet shqiptare. Të huajt nuk e kuptojnë këtë, sepse nuk janë venë në provë. Ky kthim ka shumë arsye, ndër të cilat më e rëndësishmja ka qenë lidhja me pronën e tokës.

Po të mos konvertoheshin shqiptarët rrezikoheshin të shpronësoheshin nga toka e të ktheheshin në varfanjakë, rrjedhimisht të eliminoheshin. Cila qenie njerëzore në Evropë e kudo nuk do ta kryente një veprim të tillë, sikur përballë t`u vihej deklasimi? Këtu duhet të shtoj, se trysnia për t`i asimiluar shqiptarët nga ana ortodoksisë sllave e helene ishte jo më pak e ashpër, prandaj edhe shumica e shqiptarëve e përqafoi fenë islame që t`i shpëtonte regjimit vandal serb. Pas vdekjes së Gj.K.Skënderbeut dhe të thyerjes së qëndresës, shumë shqiptarë më tepër e ndërruan fenë. Si përfundim, shqiptarët të detyruar u copëzuan në tri fe dhe duhet të theksoj, se feja, për trojet shqiptare që ishin para rrezikut sllavo-grek, luajti një rol pozitiv në mbrojtje të identitetit kombëtar shqiptar.

E shohim të arsyeshme të sjellim plejadën e prelatëve katolikë të Gjon Buzukut, të humanistëve të epokës së Skënderbeut, si Barleti, Matrenga, Budi, Bardhi, Kazazi, Stefan Shtjefni, Jul Variboba e të tjerë të gjysmës së dytë të shek. XVI dhe fillimit të shek. XVII që ishin properëndimorë, lëvrues të gjuhës shqipe. Sa flet e fakton fjalori latinisht-shqip i Frank Bardhit (1635), Pjetër Bogdani me veprën e tij “Çeta e profetëve” (1685). Në librin e tij “Rrethimi i Shkodrës” Barleti përmend të dhëna bashkëkohore si ish-pjesëmarrës në këtë rrethim që në moshën 18-vjeçare. Në këtë vepër ai i përshkruan shqiptarët si një popull homogjen, si një njësi e vetme e bashkuar.

Përmendim gjithashtu veprën madhore të tij “Historia e Skënderbeut”, në të cilën pasqyron jetën e bëmat e Heroit tonë Kombëtar Gj.K.Skënderbeut 1405-1468, lavdinë e tij, heroizmin e shqiptarëve, që 35 vjet me radhë jetuan në liri e në luftë. Marin Barleti në veprën e tij madhore për Gj.K.Skënderbeun, për ngritjen e Flamurit Kombëtar më 28 Nëntor të vitit 1443, shkruan: “Të gjithë kishin në gojë lirinë, kudo oshëtinte zëri i ëmbël i lirisë.”29)Në këtë luftë titanike, në këtë fitore të madhërishme tingëllojnë shumë kuptimplote fjalët e Balzakut: “S`ka gjë që mbin e jep më shumë fryte, se gjaku i derdhur”.30) Veprat e iluministëve dhe të mendimtarëve tanë janë pjesë e pashmangshme e humanizmit perëndimor të Uiljam Shekspirit, Miguel Servantesit dhe e sa e sa personaliteteve të tjera evropiane. Vepra e mendimtarëve shqiptarë është një risi dhe pasurim i humanizmit në përgjithësi. “Është mjaft interesante, që Shekspiri e vendos skenën e njërës nga komeditë e tij më të bukura, - shkruan Konica, - “Nata e dymbëdhjetë”, në Iliri”. 31).

Se ç`rëndësi ka vepra e kësaj plejade kulturore shqiptare, mund ta kuptojmë po të krahasohen ato me vlerën e shpatës së Gj. K. Skënderbeut, ndërsa për shek. XX me shpirtin e mirësisë dhe të urtësisë së Nënë Terezës, që shpëtuan shqiptarët dhe vetë Evropën nga mënxyra, që vunë dorë dhe lehtësuan si pomada plagët e fatkeqësitë njerëzore. Po të mos kishte nxjerrë populli shqiptar nga gjiri i tij këto mendje të ndritura si edhe korifejt e kulturës, të gjuhës e të letrave shqipe, që me largpamësi rrezatuan historinë kombëtare, do të ishte rrezik, që ne sot të flisnim në greqisht apo serbisht dhe jo “në gjuhën e perëndive”, që siç e përcakton edhe Fishta ynë i madhërishëm: “Asht si njaja kanga e zogut të verës, që këndon jo për me e ndie të tjerët, por vetëm pse s`i rrihet pa këndue ndër blerime e hije të rijta të lugjeve mbi ato stome (bregore) gurrash të arxhanda”. Këtë kontribut qytetërimi nuk duhet në asnjë mënyrë ta nënvlerësojmë apo ta përmendim të cunguar në shkolla ose në fushën e botimeve, por t`i vendosim në vendin e merituar këta korifej të kulturës shqiptare.


* * *

Ky kuadër i rrjedhës historike është një fakt, një provë, një argument i origjinës pellazgjike dhe ilirike të shqiptarëve. Ne e përsërisim dhe këmbëngulim në këtë logjikë historike, sepse gjuha shqipe, origjina e saj ilire, rrënja e saj pellazgjike shkakton agresivitet te ata, që e kanë agresivitetin mjet për të mohuar, që në vend të argumentit shkencor sjellin asgjësimin e së vërtetës historike e shkencore, sepse vetëm në këtë mënyrë përligjin qëndrimin e tyre pseudoshkencor, manipulimet e platformës pseudoakademike të egra, të errëta për t`u mbajtur në këmbë jo me të vërtetën shkencore, por me synimin e shtypësit, që s`është në gjendje të mbajë nën zaptim hapësirat gjuhësore, ku flitej ilirishtja dhe sot shqipja jonë.

Të trondit një fakt nga më monstruozët, pavarësisht nga banditi që e servir helmim shoven, një sharlatan që e njohëm nga gazeta “Tema”32), si edhe përgjigjen dinjitoze që i jep Kapllan Resulit gazetari, por mua më shqetëson fakti, pse Akademia e Shkencave të Shqipërisë hesht, bën gjumë letargjik apo ka vdekur fare!Se kur nuk shkundet me shkrime të tilla, çfarë pret, të ngjallet Çubrilloviçi, se helbete duan të maten me “akademikë”! Ky monstër, i njohur në Shqipëri si agjent i Beogradit, që tashmë kjo dihet nga të gjithë, ka marrë vulën e atyre armiqve të shqipes, të autoktonisë së popullit tonë, duke u rishfaqur me tiparet e një bastardi, që nuk është gjë tjetër, vetëm se një mjet, një instrument i verbër në duart e armiqve shovenë shekullorë të gjuhës shqipe, të kulturës sonë, të korifejve tanë e që ka emrin e një përbindshi Kapllan, dhe ja pse shkrimi i tij duhet djegur thjesht për faktin, se nuk ka vend për polemikë shkencore. Ky është një gjarpër që zvarritet për të pickuar e që s`duhet lënë të derdhë helmin shoven?!

Tjetër epokë e lavdishme për kombin shqiptar është ajo e Rilindjes Kombëtare, për të cilën detyrohemi të themi, se nuk do ta trajtojmë dot plotësisht për efekt kohe e për të mos u shkëputur nga problematika e këtij simpoziumi dhe të vetë temës që kemi zgjedhur si objekt kumtimi. Trojet e popullit shqiptar prapë u vunë para një sprove të madhe historike. Pushtimi osman i rëndoi mbi 500 vjet. Historia është mësuesja e jetës, siç e ka përcaktuar Ciceroni, dhe e vërteta historike duhet të jetë kryefjala, alfa e ndërgjegjësimit dhe e veprimit për çdo shqiptar. Nikolla Iorga për shqiptarët ka shkruar në veprën e tij: “Historia e shkurtër e Shqipërisë dhe e shqiptarëve”, se “Shqiptarët, gjallëria dhe energjia e mrekullueshme për të mbajtur veten si komb dhe qëndresa e çuditshme, shpjegojnë ekzistencën e tyre si komb... Shqiptarët prejardhjen e tyre e kanë nga ilirët dhe kurrë nuk ka pasur përzierje të shqiptarëve me sllavët”.33). Rilindësit si iluministë që ishin, u kapën te kultura, arsimi , shkolla, alfabeti, letërsia, historia, e në veçanti, u morën me lartësimin e Epokës së Gj.K.Skënderbeut, me veprën e tij historike, që vuri në vendin e vet historinë e të parëve e që fuqizoi rrënjën iliro-shqiptare, që bashkë me shqiptarët u dha forcë e krenari edhe breznive të ardhshme.

Rilindësit përgatitën të parën platformë kombëtare politike, me ide e pikësynime që ta shpinin kombin shqiptar drejt pavarësisë e formimit të shtetit të tyre. Ata i qëndruan logjikës, se pa çlirim kulturor nuk mund të arrihej çlirimi politik. Idetë e reja të Revolucionit Francez të vitit 1789 erdhën nga Perëndimi. Ato u shërbyen si një rreze drite, si një rizgjim i çështjes kombëtare, sepse në trojet shqiptare populli po përjetonte një shtypje e abskurantizëm, një mpirje letargjike. Tri parrullat e mëdha: “Liri – Barazi – Vllazërim” u jetësuan me dinjitet. Thelbi i kuvendit të madh të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit ishte paprekshmëria e viseve shqiptare dhe bashkimi i tyre në një njësi të vetme, për të cilën Sami Frashëri ka nënvizuar në këtë kohë finalen e këtij kuvendi: “synimin për të siguruar të sotmen dhe të ardhmen e Shqipërisë”.34).

Pushtimi 500-vjeçar osman u përpoq që t`i jepte orientalizëm kulturës shqiptare dhe pati pasoja në kulturë, ekonomi, në jetën sociale e në atë fetare. Vetë kryengritjet, rezistenca ishte e pandërprerë. Kryengritjet nxiteshin edhe nga Perëndimi, që shqiptarët të ngriheshin kundër Perandorisë Osmane, të ruanim gjuhën, traditën. Në kryengritjen e viteve 1625-1718 ndihmoi edhe Venediku. Në të mori pjesë populli, pavarësisht nga feja. Popullsia e trojeve shqiptare nuk u shkëput dhe nuk i ndërpreu lidhjet me Perëndimin. Pas vdekjes së Skënderbeut, shqiptarët zhvilluan për liri e pavarësi 54 kryengritje të mëdha.

Shqiptarët kanë një gen të pashtershëm dhe trimëror. Nuk mund të mos veçojmë në këtë mori kryengritjesh shpërthimin e Ali Pashë Tepelenës, çka rizgjoi qëndresën e Gj.K.Skënderbeut dhe që së bashku me Bushatllinjtë e Shkodrës u përpoqën të krijonin një shtet të fuqishëm e të pavarur. Ai kishte marrëdhënie të mira me botën perëndimore dhe siç thekson edhe Nikolla Iorga i bindur, se ishte “një reformator i madh në kuptimin evropian në provincat e tij: ai ngjante me Skënderbeun, i cili dëshironte ta lidhte vendin e vet me botën perëndimore”.35). Në këtë kohë popujt fqinj, në veçanti serbët e grekët, nën rrogoz hartonin plane djallëzore. Siç del edhe nga një dokument, kryeministri grek në bisedë me ambasadorin austriak në vitet e “Lidhjes së Prizrenit” është shprehur kështu: “Greqia ngul këmbë për “Epirin”, jo aq shumë për arsye etnografike, sesa për synime politike, që të pengojë bashkimin e Shqipërisë së Veriut me atë të Jugut”.36).

E mira do të ishte sikur të ndaleshim te solidariteti i popujve të Ballkanit për bashkëpunim luftarak dhe në këtë drejtim populli shqiptar ka një vend nderi. Sakrifikimi është nga më të lartët në luftën kundër hordhive osmane. Edhe në revolucionin e vitit 1821 në provincat e Vllahisë e të Moldavisë, shqiptarët shkëlqyen në sheshin e betejave jo vetëm me pjesëmarrjen e tyre, por edhe me guximin dhe prijësat e tyre. Në revolucionin grek të vitit 1821 për vendin që kanë zënë, po sjellim sintezën e Gjergj Fishtës: “Edhe pavarësia e Greqisë asht një lule e rritun me gjak shqiptar”.37)

Megjithëkëtë sakrificë dhe ndihmesë të shqiptarëve, intriga sllave e greke prapëseprapë vazhdoi avazin e vjetër. Nikolla Iorga shkruan: “Nuk është e rëndësishme që patjetër të kesh fqinj, por çfarë fqinj dhe ç`lidhje historike ke me ta”.38). Në gazetën “Interpreti i Lindjes”, Sami Frashëri më 7 qershor 1878, në prag të Kuvendit të madh shqiptar, shkruan: “Grekët kishin dendësuar veprimtaritë e tyre shoviniste në Selanik, në Manastir, në Korçë e Grebenë dhe zona të tjera. Para Kongresit të Berlinit qarqet greke lëshonin klithma e nota në gazetat e Athinës me fjalët:”Në qoftë se përfaqësuesit e Evropës, të cilët po shkojnë në Kongres, do të mendojnë, se mund të siguronin paqen në Lindje pa zmadhimin e Greqisë, do të ishin të gabuar”.39). Peterburgu u kishte lënë dorë të lirë Serbisë e Malit të Zi, që të shpërngulnin shqiptarët nga trevat e Nishit e Gllokovskit. Princi Nikolla i Malit të Zi deklaronte, që:”Nuk do të pushonte luftën, po të mos merrte viset e premtuara nga territoret shqiptare”.40) Princi Millan i Serbisë u kërkonte ushtarakëve të vet:”Sa më shumë shqiptarë të shpërngulni, aq më të mëdha do të jenë meritat tuaja para atdheut.” 41).

Tre kolosë të kulturës e të botës shpirtërore të shqiptarëve, ortodoksi Jeronim De Rada, myslimani bektashi Naim Frashëri dhe katoliku i Shkodrës Gjergj Fishta, tre engjëj mbrojtës të ndërgjegjësimit të çështjes kombëtare, gjinuan madhështinë e të parëve tanë dhe frymëzuan Lëvizjen Kombëtare. Jeronim De Rada kur fuqitë e mëdha kishin vendosur të sakrifikonin tokat shqiptare nëpërmjet Traktatit të Berlinit më 13 qershor –13 korrik 1878 për t`i plotësuar pansllavizmit rus synimet e tij në Ballkan e në Mesdhe, në artikullin “Shqipëria dhe të përkohshmet italiane”, shkruan, “Në çdo rast Shqipëria e strukur në vetvete dhe e mbledhur në degët e saj të shpërndara do të jetë shkëmb, në të cilin do të thyhen tallazet sllave”.42). Për orientimin properëndimor flet edhe fakton Kongresi i alfabetit të gjuhës shqipe, që u mbajt në Manastir, ku u vendos në shkallë kombëtare alfabeti latin. Për platformën e këtij Kongresi kanë meritë të veçantë Gjergj Fishta, Mit`hat Frashëri, Nikollë Kaçori, Shahin Kolonja, Ndre Mjeda, Luigj Gurakuqi, Sotir Peci, Hilë Mosi, Mati Logoreci, Thoma Avrami, Gjergj Qiriazi, Adam Shkaba, e përfaqësues të tjerë të mbarë trojeve shqiptare.

Sllavët, grekët e osmanët nuk lanë mjet pa përdorur për të ndikuar, për të penguar apo për të realizuar synimet e tyre. Dihet çfarë tinëzie, por edhe çfarë peshe kishte Greqia. Dihet, që Bizanti u njësua me Greqinë, sepse e mposhti me kulturën, me figurat e shkallës botërore, që e lartësuan Greqinë, e kthyen në një djep kulture të Bizantit, por edhe me klerin grek, që sundoi në Patriarkën e Stambollit dhe që ka shfrytëzuar në maksimum ambiciet e veta primitive. Duhet të themi, që kultura e grekëve pati lulëzimin e vet dhe u përhap në Mesdhe dhe në brigjet e Adriatikut, atje,ku ata ishin ngulitur, në disa qytete ilire dhe kishin vendosur kolonët e tyre. Tradita, kultura dhe vetë forca e klerit bëri që Greqia të fitojë e para pavarësinë. Për çështjen e pavarësisë dhe të ngritjes së Flamurit të Gj.K.Skënderbeut më 28 Nëntor 1912, ka shumë faktorë të brendshëm e të jashtëm që e favorizuan. Duhet kujtuar, se nga 27 deputetë shqiptarë në Parlamentin Xhonturk, 14 ishin për shkronjat, për alfabetin arab dhe deri në vitin 1910 shpresonin ta ndryshonin atë.43).

Në realizimin e pavarësisë dhe lënia jashtë kufijve e më shumë se gjysmës së trojeve e të popullsisë shqiptare, nuk mund të mos ndikonin. Traktati famëkeq i Londrës, që e copëtonte Shqipërinë midis disa shteteve, e fshinte atë nga harta politike. Por ja që u ngrit Presidenti i madh i SHBA, burri i shquar Udrou Uillson (1856-1924), i cili midis 14 pikave, trajtoi edhe atë të vetëvendosjes së popujve dhe nuk e njohu Traktatin e Londrës. Shtrohet pyetja: Kush e shpuri Presidentin Uillson në atë qëndrim të prerë? Së pari dhe më kryesorja, vepra e Gj.K.Skënderbeut, që e kishte njohur nëpërmjet poetit amerikan Longfellou (të përkthyer nga Noli i madh). Së dyti, historia e këtij populli e kaluar në luftë, karakteri i pamposhtur i tij dhe gjithë kjo krijoi te ai bindjen, që Shqipëria është komb dhe di të bëjë shtet. Siç dihet, nga fundi i shek. XIX e gjatë shek. XX u hap një dritare tjetër nga vinin ide përparimtare e demokratike, të cilat për nga natyra e vet, populli shqiptar i rroku vetëtimthi dhe në këtë drejtim një rol të veçantë luajti Komuniteti shqiptaro-amerikan me Faik Konicën e F.S.Nolin në krye. Vargjet e Nolit e japin angazhimin e tyre:

“Mbaju, nëno, mos ki frikë,
se ke djemtë në Amerikë”.

Dua të hap një parantezë dhe të nënvizoj për sot dy-tri shqetësime: të gjithë flasin e të gjithë kërkojnë histori të vërtetë, që ajo të shkruhet objektivisht e drejtë, por nuk janë të pakët edhe ata, që shkojnë shtrembër! E ligjshme, besoj, është pyetja: Pse nuk e njohin siç duhet historinë e popullit e të vendit të vet shumë nga drejtuesit e sotëm?

Mendimtari dhe atdhetari i madh Sami Frashëri mendoi, se deformimi i historisë e detyroi, që të marrë penën e të shkruaj një libër margaritar; “Shqipëria ç`ka qenë, ç`është e ç`do të bëhet”. Kjo mund të përmblidhej me një fjalë për ata, që s`dinë të nxjerrin mësime: Nani sy o qorra!

U fitua pavarësia, por plasi Lufta e Parë Botërore dhe prapë trojet e Shqipërisë u shkelën nga trupat ushtarake të Italisë, Francës, Austrisë, Greqisë, Serbisë, Bullgarisë.

Në këto rrethana, kur përsëri po vihej në pikëpyetje ekzistenca e kombit, Perëndimi dërgoi Princ Vidin në Shqipëri, duke marrë parasysh që ky personalitet të mos ishte as i vendeve fqinje dhe as i fesë islame, katolike, ortodokse, por të ishte austriak protestant, që të drejtonte me kodin juridik të Perëndimit dhe të kishte parasysh tiparin bazë të protestantëve: që vendi të zhvillohej me punë, me djersën e ballit e jo me idenë që t`i bien të mirat nga qielli dhe, së dyti, me kulturë e arsim, që vendësit të bëhen qytetarë progresistë nën shembullin e vendeve të përparuara. Shqiptarët edhe pse u ndodhën në ato rrethana tepër të ndërlikuara, ditën të merren vesh e të thërrasin Kongresin e Lushnjes, në të cilin i treguan Evropës, që ky popull ka forca të organizohet si shtet.

Për qeverisjen 15-vjeçare të Ahmet Zogut në drejtim të organizimit të shtetit, duhet pohuar, se mbreti u tregua i madh, se e hodhi vështrimin nga Perëndimi. Ahmet Zogu e shkëputi Shqipërinë nga kalifati, shkëputi çdo lidhje me Lindjen, vendosi shkollën shtetërore. Ministri i arsimi t Mirash Ivanaj, (që zotëronte dhjetë gjuhë të huaja) mbylli shkollat private të katolicizmit apo të mejtepeve. Mbreti civilizoi jetën në veshje, duke hequr ferexhenë, vendosi kodin civil e penal të bazuar në kodet më të avancuara të Perëndimit, të Francës, të Zvicrës, të Italisë. Krijoi xhandarmërinë me instruktorë nga Perëndimi. Studentët i dërgoi të shkollohen me arsim të lartë në unversitetet e Evropës Perëndimore. Për afro 50 vjet (1945-1990) në mënyrë përmbledhëse duhet thënë pa mohuar që ka pasur arritje, se Enver Hoxha bëri të kundërtën e Mbretit Ahmet Zogu: e ndau, e izoloi Shqipërinë nga Perëndimi dhe u lidh me serbët, me rusët, e më në fund, edhe me kinezët.

Gabimet nisën qysh në kohën e Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare. Vërtetë, pushtimi i erdhi Shqipërisë nga Perëndimi, nga shteti italian në prill të vitit 1939 dhe pati fatin e keq se u zaptua si vendi i parë në Evropë pas Austrisë e kapitullimit të Çekosllovakisë. Qëndresa, rezistenca dhe lufta çlirimtare e lartësoi Shqipërinë, por nga udhëheqja pati një orientim të njëanshëm. Nuk u pa dhe nuk u vlerësua si duhet koalicioni antifashist me në krye BS, Anglinë e SHBA. Në platformën e luftës u bënë shkelje, që shkaktuan përçarje dhe luftë, iu dha nuanca e një revolucioni, që u shndërrua në akte e qëndrime të një lufte civile. Gabimet u bënë në Pezë, në Mukje, në Përmet, etj., të cilat i ka zbërthyer Plenumi II i KQ të PKSH (tetor 1944). Evropa ka një përgjegjësi të madhe, se në Jaltë të Krimesë e bëri dalje Shqipërinë dhe e la ta kishte nën suazën e vet Jugosllavia e Titos dhe BS, blloku sllav i Lindjes. Gabimi më i rëndë që shpuri në shtrembërime e në rreziqe të vetë Shqipërisë u bë në Plenumin V (shkurt 1945), që vendosi për transformimin e ekonomisë shqiptare në ekonomi socialiste në mënyrë të sforcuar. Sejfulla Malëshova ishte për vazhdimin e revolucionit demokratiko-borgjez.

S.Malëshova dhe shumë intelektualë të tjerë të luftës e të Shqipërisë së çliruar nuk ishin për shkëputjen e lidhjeve me Perëndimin dhe të goditej prona si në qytet, ashtu edhe në fshat. Shtetëzimi dhe kooperimi i varfëroi, i çorientojë njerëzit dhe populli përjetoi çaste të rënda. Reforma agrare e frymëzuar nga S.Malëshova ishte përparimtare, por u shtrembërua, atyre fshatarëve që iu dha toka, përsëri ia morën, sepse u krijuan kooperativat bujqësore qysh në vitin 1946 në Krutje të Lushnjës, në qytete u zbrit deri te lustraxhinjtë. Dalëngadalë Enver Hoxha zhduku ato virtyte e tipare, me të cilat shqiptari mburrej e që çmoheshin nga njerëzimi. Ai i vrau shqiptarit besën, bujarinë, krenarinë.

Enver Hoxha donte të krijonte njeriun e ri, shqiptarin e ri e me këtë i bëri gjëmën më të madhe. Enver Hoxha u fry, ushqente iluzionin, se me këto akte po kryente një vepër epokale. At shpirtëror ai kishte Stalinin. Ai fantazonte, se për çdo gjë vetëm ai dhe vetëm ai kishte të drejtë. Enver Hoxha vuante nga doza të fuqishme megalomanie, kulti dhe ëndërronte të zinte vend në radhët e klasikëve të marksizëm-leninizmit. Me partitë marksiste-leniniste që krijoi ai apo që u lidh, mendonte, se do të transformonte botën e do të shpartallonte imperializmin, që, sipas tij, po jepte shpirt. Ajkën e kombit, shpirtin nacional, intelektualët me dije e me kulturë të fituar në universitetet perëndimore, ai i vrau, kundër tyre përdori “plumbin” e internacionalizmit dhe çdo krimi i jepte karakter klasor me synimin, që të nxirrte nga skena borgjezinë. Goditi idealin kombëtar, që nuk ishte i shkëputur nga Perëndimi.

Pavarësia e përparimi i Shqipërisë nuk mund të kuptohej po t`i vrisje asaj orientimin properëndimor. Jugosllavia e dëmtoi shumë ekonominë e Shqipërisë: i rrëmbeu gjithë mallrat, që kishin hyrë nga Italia e vende të tjera perëndimore nga viti 1928 deri më 1944. Beogradi e izoloi Shqipërinë, i mbylli tregtinë dhe i preu çdo lidhje me Perëndimin. Asgjë nuk vendoste qeveria shqiptare pa lejen e Beogradit, i cilësuar si laborator, por që në fakt po përgatitej ta kthente Shqipërinë në një republikë të shtatë të Jugosllavisë Federative. Gabimi i parë e kryesor ishte në ekonomi. Gabimi i dytë ishte politik, sepse kjo e fundit u vu mbi ekonominë nën parrullën “Politika në plan të parë”. Me Perëndimin u mbyll çdo kanal, u pre çdo lidhje nga libri e deri te media. Për lëvizje as që mund të mendohej. Familjet shqiptare s`kishin kurajë të tregonin, që kishin njerëz në Perëndim. Asnjë pako, asnjë plaçkë nuk merrnin dot, madje edhe kur ndodhte që t`i merrnin, nuk i vishnin sepse shiheshin me sy tjetër, me urrejtje.Me terror dhe arbitraritet po i mbyllnin të gjitha rrugët e perspektivës kombit shqiptar. Perëndimi ishte shumë më i zhvilluar sesa Lindja, si në ekonomi, ashtu edhe në kulturë e në çdo sektor.

Dihet, që Franca, Anglia janë vende të revolucioneve, ndërsa SHBA është në ballë të zhvillimit e të demokracisë si një superfuqi me potencial të jashtëzakonshëm. Orientimi i gabuar shkaktoi Luftën e Ftohtë dhe për rrjedhojë Plani Marshall mbështeti vetëm vendet perëndimore, u rimëkëmb Italia, Franca, Gjermania Perëndimore e shumë vende të tjera. Një akt pa paraprijësi ishte shkatërrimi i çdo institucioni fetar. Feja u cilësua “opium”, klerikët, madje edhe besimtarët e thjeshtë u mbyllën në vetvete. Enver Hoxha ditë e natë sajonte komplote e kurthe dhe nëpërmjet luftës së klasave në popull e në gjirin e partisë eliminoi të gjithë ministrat e brendshëm e deri te kryeministri. Brenda vitit i dekoronte me urdhra të lartë gjeneralët, i quante heronj dhe pastaj i shpallte tradhtarë. Brenda 50 vjetëve tri herë e shiti kombin: në vitin 1945-1948 te Serbia, mandej te BS me Traktatin e Varshavës dhe së fundi u bë urë e tezave të Mao Ce Dunit të kinezëve, aq sa shtypi italian na quajti “kinezët e Adriatikut”. Ironia më e helmët dhe më tragjike e tij ishte, se tezat e veta ia bënte dalje të tjerëve. Disfatat i kthente në fitore. Raketat dhe armët e sofistikuara ia drejtoi Perëndimit.

50 vjet të shkëputur nga Perëndimi, nga vetvetja dhe prona, ai e ktheu njeriun në skllav, i thau shpirtin me dogmat, me enverizmin e tij. 50 vjet despotizëm i ka shkaktuar shqiptarit atë, që të mos e rimarrë veten dhe të kalojë çaste kaosi, anarkie e për pasojë të lulëzojë korrupsioni.Qysh në vitin 1973 Enver Hoxha nuk ishte në të. Mjeku francez dhe ekipi i mjekëve shqiptarë kishin arritur në përfundimin, se së shpejti do të vdiste, por jetoi edhe 12 vjet të tjerë dhe shpalli, se Shqipëria ishte fanar ndriçues për botën, se ishte në gjendje të shpartallonte edhe superfuqitë e koalicionet e tyre.
Nga viti 1955 deri në vitin 1985 vendet socialiste, ku kanë drejtuar partitë komuniste, dështuan. Nuk po ndalem në garën atomike, të satelitëve, të anijeve kozmike, në pushtimin e kozmosit, ku BS dështoi, dështoi Nikita Hrushovi, Brezhnjevi, Gorbaçovi, dështoi i tërë sistemi socialist. Rrezet e shpresës për shqiptarët nuk ishin shuar për t`u lidhur me Perëndimin. Vizita e Shtrausit në vitin 1986 ishte shkëndia reale për fillimin e marrëveshjeve me Perëndimin, por Byroja Politike me Ramiz Alinë në krye në atë kohë nuk vendosi, sepse nuk pati guximin e kërkuar dhe mbajti një qëndrim “tërhiq e mos e këput”. Në të gjitha vendet socialiste dhe në BS po ndodhnin ndryshime. Ramiz Alia hodhi idenë e pluralizmit, por i lëkundur nga vetë ideologjia e pozitat e komunizmit.

Të rinjtë, studentët e mijëra shqiptarë nuk pritën sa Ramiz Alia të gjente kurajën e humbur, por u vërsulën drejt ambasadave të vendeve perëndimore, sidomos në atë italiane, gjermane, franceze, zvicerane, angleze dhe greke, e cila ishte lidhur me Perëndimin si anëtare e Bashkimit Evropian. Nuk u futën në ambasdat jugosllave, egjiptiane e kineze. Nuk dua të dal nga tema, tashmë dihet, që eksodin e nxitën enveristat, me të vetmin pikësynim, që të largonin forcat demokratike dhe mijëra të papunë e kësisoj ta kishin më të lehtë të mbanin në duart e tyre pushtetin politik. Nga të gjitha vendet ish-socialiste Shqipëria ishte vendi më i izoluar, më i varfër, më i terrorizuar.

Në vitin 1992 shteti monist u detyrua të kapitullonte. Ramiz Alia me hir e me pahir pranoi zgjedhjet e 22 marsit 1992, kur me forcën e votës së lirë fitoi demokracia. Enverizmi u egërsua, por s`kishte forcë dhe vetëm i shkaktoi një dhembje e një boshatisje të ndjeshme vendit duke larguar prej tij mbi një milion shqiptarë e duke shkaktuar situata nga më të rëndat. Në vitin 1992 Shqipëria u çlirua nga kthetrat e dogmat lindore. Orientimi i shqiptarëve në atdheun mëmë, i shqiptarëve të Kosovës dhe i trojeve të tjera në Maqedoni e Mal të Zi, pra nga e gjithë hapësira e vet historike, u manifestua me një ndërgjegjësim të lartë e të sinqertë pro vendeve perëndimore, apo evro-atlantike. Bota e qytetëruar dhe organizmat evro-atlantike duhej të tregonin dhe të tregojnë më shumë interesim, kujdes e vendosmëri për të mos krijuar te popujt krizën e mosbesimit, sepse shumë negociata më parë shkriheshin, sesa krijoheshin. Faktori ndërkombëtar është efikas kur vlerëson pavarësinë, tërësinë tokësore dhe çështjen kombëtare të çdo vendi dhe të çdo populli.

Ballkani prapë ka të çara dhe plagë, që po mahisen duke filluar që nga marrëveshjet kufitare Kosovë-Maqedoni dhe ndërsa Shkupi flet për shtet shumetnik, në fakt në Maqedoni vazhdon të mbizotërojë mendësia njëkombëtare e mbi këtë psikozë shtyhet e llokoçitet Marrëveshja e Ohrit. Aleancat e vjetra ende s`kanë vdekur dhe në periudha krizash ato nxjerrin krye. Aleanca të tilla ngjallin vetëm zhgënjime dhe s`kanë as peshë, as besueshmëri, sepse fjalët slogane të Beogradit, Athinës e Shkupit me hile e ngrenë zërin për bashkëpunim e mirëkuptim rajonal.

Beogradi kërkon të gjitha format për organizim shtetëror për të vetmin synim, që të shkëpusë nga Kosova sa të mundë, madje janë gati për ndarjen e Kosovës dhe kanë arritur deri te sugjerimi i fundit i paskrupull “Kosova na qënkesh për Serbinë, si Iraku për SHBA”. Tezë më e pakuptimtë se kjo nuk mund të ketë, sepse nuk ka asnjë bazë, asnjë argument etnik, politik e ushtarak, por vetëm ekonomik, d.m.th. për të shfrytëzuar pasuritë, çka ka qenë dhe është synimi i tyre. Për këtë egoizëm të sinqertë politikanët serbë duhen përgëzuar!Zgjidhjet e pjesshme, të padrejta apo të gabuara nuk kanë taban e siguri. Vetëm po të respektohet vullneti politik i popullit e të gjejë zbatim konventa e të drejtave të njeriut, pavarësisht se kujt etnie i përkasin, mund të realizohen ëndrrat e popujve.

Në Ballkan ka grumbullime të larmishme etnike, fetare, gjuhësore e kulturore. Problemi i zgjidhjes së çështjes kombëtare te shqiptarët, është përcaktues për stabilitetin në Ballkan. Në Kosovë shqiptarët përfaqësojnë 92% të popullsisë. Në shtetin e Maqedonisë, ku popullsia vërtitet në 2 milionë banorë, shqiptarët përbëjnë gjysmën, një milion, ndërsa gjysmën e territorit e përbëjnë trevat shqiptare, përfshirë edhe vetë kryeqytein, Shkupin. Edhe në Serbinë Jugore e në Malin e Zi ka territore e popullsi jo të pakët shqiptare.

Në Greqi treva e Çamërisë shqiptare ka një shtrirje jo të pakët, me Janinën si kryeqendër, një nga katër vilajetet e trojeve shqiptare të Lidhjes së Prizrenit. Përzierje etnike ka edhe në Bosnje-Hercegovinë, në Kroaci e Vojvodinë, pa llogaritur vende të tjera, ku përqindja etnike mund të jetë e vogël. Nuk ka pse të befasohen organizmat ndërkombëtare, e në veçanti Bashkimi Evropian, sepse dihen e njihen mirë nga të gjithë padrejtësitë e Shën-Stefanit, të Kongresit të Berlinit, të Konferencës së Londrës e të takimeve të tjera, që kombit shqiptar i kanë lënë mbi 2/3 e trojeve dhe gjysmën e popullsisë përtej kufijve shtetërorë. Në realitetin e ri politik, do të ishte e udhës që Shqipëria e Kosova fillimisht duhet të integroheshin në NATO, sepse garancia do të jetë më e fuqishme, më e besueshme në qoftë se do të kemi parasysh, se SHBA është e vetmja superfuqi në botë, që ka forcë reale ekzekutive. Në Bashkimin Evropian duhet të këmbëngulet për të hyrë, kur të jenë jetësuar disa reforma demokratike, sepse historia na mëson, që konfliktet e armatosura kanë ndodhur dhe përsëdyten, kur ato kanë lënë vraje e ambicie rudimentare.

Orientimi evro-atlantik duhet vlerësuar në radhë të parë ekonomikisht, por për asnjë çast të mos jetë i diktuar. Për mua, çështjen e kombeve e kanë trajtuar më saktë, më shkencërisht dhe më me guxim rilindësit tanë të shquar. Ata kanë çmuar kombin, pavarësinë e tij, tërësinë tokësore, gjuhën, kulturën, botën shpirtërore e fenë. Nuk është koha, besoj, që të zhduken kombet. Çdo nuancë që të përftojë Bashkimi Evropian, ai priret nga interesi i kombeve e i shteteve të fuqishme të tij nga pikëpamja ekonomike, politike e ushtarake, çka nuk shkakton gjë tjetër veçse shthurrje, armiqësi e kthim prapa në koalicione të vjetra. Çështja nacionale në Ballkan ende nuk ka marrë zgjidhje. Integrimi në rrugë paqësore, demokratike e të qytetëruar në Paktin Evro-atlantik kërkon kohë, jo më pak se 20-30 vjet për shqiptarët, e kjo pasi të krijohen kushtet e përshtatshme dhe të ndihmohen ata për zhvillimin e tyre në të gjithë sektorët e jetës. Po u cenua çështja e një kombi, cenohet edhe gjuha e kultura e tij. Çfarë tronditje ka shkaktur, p.sh., në tërë shqiptarët e ashtuquajtura ide e modernizimit, se BE na kërkoka të shpërfillen disa simbole, disa dallime kombëtare!

Flasin, që Kosova për t`u pranuar në Komunittin Evropian duhet të ketë flamur tjetër, të sajojë himn tjetër kombëtar e jo atë që kemi, e të cenohen simbole të tjera të saj? Shtrohet pyetja: po datat e mëdha historike, po heronjtë kombëtarë, po monumentet historike të patjetërsueshme kurrën e kurrës, a mos vallë duhen revizionuar? Nuk ka nevojë për koment! Mjafton të kujtojmë, se në debatimet për Jugosllavinë, se duhej të shpërbëhej apo jo si një federatë artificiale, apo për Kosovën, Maqedoninë, Afganistanin, Çeçeninë, Palestinën, Irakun, Kubën, Korenë, Iranin nuk kanë një qëndrim të njëjtë as në BE, as në NATO, as në OKB dhe as në Këshillin e Sigurimit.

Por jo vetëm vendet e vogla, të varfra, por edhe ato të zhvilluara e demokratike e dinë, se zëri i kujt dëgjohet më shumë: i SHBA, i BE, i Rusisë, i Kinës, i Indisë, i Japonisë e të ndonjë fuqie tjetër. Për trojet e kombit shqiptar si nga Beogradi, ashtu dhe nga Athina janë shfaqur pikëpamje shoviniste e primitive dhe shumë herë nëpërmjet qarqeve të cilësuara gjoja ekstremiste, por që në realitet përkrahen e mbështeten nga pseudoteori të tipit “Megali idea” apo “Naçertania”, e që vetëm se i veshin dhe i maskojnë synimet antishqiptare me ngjyrosje e lëvozhgë bashkëkohore.

Beogradi kërkon, që Kosova të jetë krahinë autonome me të drejta të kufizuara (kujto teorinë brezhnjeviane ограниченной независимости – të pavarësisë së kufizuar), çfarë serbianizimi banal?! Ai kërkon të kthejë trupat ushtarake në Kosovë, të kthejë 200.000 serbë gjoja të shpërngulur dhe po të arrihej copëtimi i saj (që kurrë s`ka për të ndodhur, sa të jetë këmbë shqiptari mbi dhé) të gllabërojë 60% të sipërfaqes, që gjoja i përkiskërka Serbisë! Çfarë lodrash e frazash nuk gatuhen në guzhinat shovene, që shqiptarët të dorëzojnë armët, kurse ata për vete armatosen deri në dhëmbë! Viti `97 shkaktoi në Shqipëri një dramë të vërtetë, një shkatërrim, një tronditje të paimagjinuar, një batërdi rrëqethëse. Shtrohet pyetja: Kush i nxiti dhe i përkrahu shkaktarët e kësaj katrahure?

Është e qartë si drita e diellit: qarqet antikombëtare, shovinizmi ballkanik, si edhe aleatët e tyre hidhërakë. Shqiptarëve nuk u ka munguar kurrë kredo në botë, e cila tregon shkallën e lartë të emancipimit dhe të qytetërimit, çka edhe flet për shpirtin e tyre të lartë njerëzor e tolerant. Shqiptarët nuk kanë bërë luftëra pushtuese të padrejta, sepse kanë qenë vetë të sunduar dhe më mirë se kushdo e dinë, se çdo të thotë shtypje. Kosova u çlirua, por ajo ka derdhur lumenj gjaku. Nuk do të fitonte kurrë ajo në vitin 1999, po të mos kishte bërë qëndresë të vazhduar të shkallës titanike dhe shekullore, që e bindi botën për drejtësinë e kauzës së saj çlirimtare. Dhe kjo përbën justifikimin më se të ligjëruar të ndërhyrjes së SHBA në marsin e bekuar të vitit 1999. Gjatë një shekulli Beogradi nuk arriti kurrë të krijonte në Kosovë qeveri kuislinge, megjithëse i ka hedhur në tavolinë të gjitha kartat. Kjo e nderon dhe e lartëson Kosovën, këtë trevë të kombit shqiptar, që përbën një rast të rrallë në historinë botërore.

Qëndresa ishte biblike. Krimi serb nuk ishte i panjohur për të dhe gjithashtu në mbarë opinionin botëror. Ata bashibozukë të pararendësve të tyre, të carëve e krajlëve: dushanëve, çubrilloviçëve, rankoviçëve, sllobodanoviçëve e viçëve të tjerë, duke qenë të ndërgjegjshëm, se nuk do t`i gjunjëzonin kurrë shqiptarët e Kosovës, vendosën t`i shpërngulin ata nga vatrat e tyre. Jeronim De Rada i ka shkruar Gustav Majerit qysh në shek.XIX: “Për ne, më i urryer se ai grek, është asimilimi sllav... Panrusët lanë të lidhur në mënyrë të fshehtë me Greqinë plane dhe projekte për të na shuar”.44). Zakoni i mikpritjes, i ndarjes së bukës dhe ujit, i shtëpisë në mes vëllezërve shqiptarë të Kosovës dhe shqiptarëve të tjerë, është tipar i madhërishëm. Në qytetin e Kukësit një gazetare nga Evropa Perëndimore shkroi një skicë, në të cilën tregonte, se kishte parë të zotin e shtëpisë, që shpinte çdo ditë 10-12 bukë për t`i ngrënë bashkë e të mbanin shpirtin gjallë, të vrisnin urinë së toku. Tirana, si në të gjitha trojet shqiptare edhe në ato të Maqedonisë, të Malit të Zi, tregoi fisnikëri, çka u tregoi forcave shoviniste, se e kaluara historike shqiptare jeton dhe është çimentuar akoma më fort, se ishte virtyti i ekzistencës, i krenarisë dhe i madhështisë së këtij kombi.

Planet ugurzeza të Beogradit, që shqiptarët të përlesheshin me njëri-tjetrin e ata të bënin sehir e bota të shihte se ne ishim fise barbare, pa ndërgjegje kombëtare dhe pa aftësi shtetformuese, si gjithmonë, dështuan dhe me këtë shpërngulje tinzare dhe barbare. Ky akt i madh u jep të drejtë rilindësve, të cilët hartuan atë platformë politike për zgjidhjen e problemit numër një, problemit të çështjes së bashkimit kombëtar. Marshimi biblik dhe pritja e ndërgjegjësuar e merituar dhe e guximshme, u shndërrua në një manifest në sytë e botës dhe i diktoi asaj të mendojë, se shqiptarët janë një popull trimëror dhe fisnik. Bota u rrëqeth nga krimet e paimagjinuara të barbarëve serbë në Kosovë, në Bosnje dhe Kroaci. SHBA në radhë të parë, NATO dhe BE ndërhynë me potencialin e tyre ushtarak. Burra shteti dhe organizma, si Xhorxh Bushi, Bill Klintoni, Ollbrajti, Toni Bler, gjenerali Klark, kongresmeni Bob Doll, humanisti Uiliam Uoker, Kongresi i SHBA, NATO do të mbeten për shqiptarët të nderuar brez pas brezi për ndërhyrjen ushtarake, për shkatërrimin e Jugosllavisë artificiale e militariste, për ndihmesën e madhe që dhanë në shpartallimin e makinës ushtarake robëruese të shtetit serb me ambicie si të Stefan Dushanit.

Mbas një kuadri historik vetvetiu lind një pyetje: A do ta lejojë Perëndimi demokratik, rikthimin e gjenocidit dhe të marshimeve biblike të një populli, përsëtitjen e kompromiseve të vjetra që cenojnë sigurinë e stabilitetin në rajon e më gjerë, në se jo pavarësia e Kosovës mbetet alternativa, që garanton këtë stabilitet e siguri dhe realizimin e aspiratave perëndimore të popullit shqiptar. SHBA është kreu i zhvillimit të vlerave perëndimore sot. Presidenti Xhorxh Uashington u pat mësuar amerikanëve, se: Një komb duhet të jetë i virtytshëm, po të dojë të jetë i lirë.”45) Perëndimi politik është i plazmuar në Traktatin Evro-atlantik. SHBA krijuan aleancën e madhe BE. Një imitim apo variant i planit Marshall dhe i NATO- BE nuk ka parësore aspektin gjeopolitik. Qysh nga viti 1200 Perëndimi ka qenë vazhdimisht në lëvizje, në zhvillim ekonomik, kulturor, shoqëror e civilizues. Perëndimi, siç dihet, përjetoi bashkëjetesa të ndryshme: rilindjen, humanizmin, nacionalizmin dhe pluralizmin.

Evropa nuk mund të shihet në mënyrë globale dhe universale, duke e zmadhuar faktin, se qysh në vitin 1989, kur ra Muri i Berlinit dhe vetështrirja në Lindje, të arrihet në përfundimin, që , për mua, është shpejt të thuhet, u sheshuan qëndrimet, mosmarrëveshjet dhe konceptet midis Perëndimit dhe Lindjes apo u zgjidhën të gjitha padrejtësitë historike. Shumë vende të Botës Lindore, ish-vende të kampit socialist për shkak të despotizmit, të amullisë së gjatë në ekonomi, në shtet, në politikë janë detyruar që të shohin garanci më të madhe te SHBA, si një forcë globale, që i ka sheshuar dallimet, që ende shfaqen në BE në një formë ose në një tjetër, qoftë edhe si egoizëm i shtresuar në radhitje e në manifestime kërshërie.

Shqiptarët jetojnë e përparojnë vetëm të bashkuar e gjithmonë në mirëkuptim e marrëdhënie të drejta reciproke, në fqinjësi të mirë me popujt e tjerë të Ballkanit, por gjithmonë pa harruar platformën e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit: “Ne dëshirojmë nxehtësisht të jetojmë në paqe me fqinjët tanë, Malin e Zi, Greqinë, Serbinë, Bullgarinë. Ne nuk kërkojmë, nuk dëshirojmë asgjë prej tyre, por jemi krejtësisht të vendosur të mbrojmë me këmbëngulje çdo gjë, që është e jona. T`u lihet pra shqiptarëve toka shqiptare” .46).

Sot integrimi evro-atlantik arrihet me nivel kulturor, me qytetërim, me baraspeshim e angazhim të përgjithshëm të të gjitha energjive të popullit për të realizuar reformat demokratike, problemet më të mprehta, si çështja e pronës, çështja e shtetit ligjor, çështja e eliminimit të korrupsionit, duke filluar nga pushtetarët e maskuar e deri te rrugaçët kokëkrisur. Në ç`nivel qëndron e vërteta për t`u pranuar Shqipëria në BE? Po sjellim mendimin më të fundit të ekspertëve të BE. Në fund të marsit të viti 2003 nga BE u dërgua në Tiranë një komision verifikimi, se ç`masa e ç`punë kishte realizuar qeveria shqiptare nga detyrat e lëna disa muaj më parë si kushte për t`u pranuar Shqipëria në asocim-stabilizimin.

Kryetari i komisionit të BE Salsman arriti në përfundimin: “Qeveria Shqiptare nuk ka vënë në zbatim asnjë nga detyrat, që i ka lënë BE dhe në këto kushte negociatat po mbeten në nivel teknik, që nuk është spak pozitive për një vend, që kërkon të anëtarësohet në strukturat ndërkombëtare”.47). Duhet pohuar me zë të lartë, se në BE nuk hyhet as me “avokatë e as me premtime e synime koniunkturale”. Në BE hyhet me dinjitet, kur të kemi realizuar platformën, e cila kërkon angazhim total, punë, qëndrim qytetarie, ritëm dhe përkrahje nga vendet e fuqishme demokratike. Përpëlitjet, mashtrimet e bëra nga krerët qeveritarë nuk besohen më nga populli shqiptar, por as edhe nga specialistët e huaj. Klasa politike shqiptare duhet të shkundet, pa qenë ende vonë, sepse zemërimi popullor i shqiptarëve po kthehet në urrejtje. Uitman në veprën e tij “Fije bari” qysh në vitin 1956, nën frymën e demokracisë.

Për hir të ridimensionit historik, dua ta mbyll këtë kumtim, duke i drejtuar një thirrje shqetësuese klasës politike të shqiptarëve në të gjitha trevat e kombit edhe në diasporë, si intelektual historian, si kryetar i Shoqatës Mbarëkombëtare Kulturore “Lidhja e Prizrenit”, nëpërmjet një përcaktimi, që unë e cilësoj sa gjenial, aq edhe aktual për ne shqiptarët, nga personaliteti i madh i kombit tonë, At Anton Arapit: “Të sakrifikojmë pikëpamjet tona dhe jo popullin, as edhe Shqipërinë” dhe në vazhdën e mendimit të tij liberalo-demokratik, largpamësinë qytetare e atdhetare, që ka parashikuar dhe ka tërhequr vëmendjen me plot qortim qysh në vitin 1944: “Shqipnia u fitue me gjak edhe po mbahet e robnueme. Do të vijë dita e me paqe e drejtësi do të fitojë”.49).

“Shqiptarët janë e vetmja racë në Ballkan, që tregon të vërtetën”.

Edith Durham


Në këtë shkrim nuk i kam vënë për detyrë vetes të trajtoj e të dokumentoj, që ilirët kanë rrënjë pellazgjike dhe etnogjeneza e shqiptarëve është vazhdim i ilirëve, tezë kjo tashmë e shkoqitur prej kohësh. Por, do të ndalem shkurtimisht, sepse disa nuk e kuptojnë orientimin e tyre properëndimor dhe për këtë arsye po sjell një kuadër historik, i cili më së miri pohon rrënjën autoktone e prejardhjen iliro-shqiptare. Ne jemi mbirë pellazgo-ilirë në këto troje, si vetë drunjtë e vendosur shumë shekuj më parë se të vinin në këtë gadishull grekët, romakët, barbarët (hunët e gotët), sllavët dhe së fundi në shek. XV osmanët.

Në Gajtan të Shkodrës janë gjetur vendbanime të vjetra 6.000 vjet para e. së re, ndërsa në Xarë të Sarandës 10.000 vjet para e.së re. Ka pasur edhe trajtesa, se çështja pellazgjike është mitologjike, por Homeri dhe Herodoti (485-425 para e.së re), autoritete të Historisë së Lashtësisë kanë thënë, që ilirët janë pasardhës të pellazgëve. Në gadishullin tonë si lashtësi e si qytetërim vetëm tre-katër popuj numërojnë mijëvjeçarët e thellë.

Për dakët, që shtriheshin mbi lumin Danub, Herodoti ka shkruar: “Është popull i lashtë, i madh, por jo më i lashtë dhe jo më i madh se ilirët”.2) Dihet, që popujt e gadishullit tonë janë trazuar gjatë shekujve, gjatë pushtimeve, gjatë lëvizjeve.

Demosteni, Tukiditi, Straboni e kanë thënë qëruar, se ilirët s`kanë pasur lidhje me grekët. Përpëlitjet e mëvonshme të grekëve, se greqishtja ka qenë gjuha e stërgjyshëve të shqiptarëve, tashmë nga studiuesit është hedhur poshtë dhe s`është vështirë të kuptohet, se ky supozim ngrihej për synime politike. Kjo nuk do të thotë, se nuk ka pasur asimilime dhe ndikime, sepse dihet, që sllavët e zbritur në trojet gjermane u asimiluan, galët nga romakët, d.m.th. nga frëngë u bënë latinë. Në këta shekuj s`bëhej fjalë për atdhetarizëm dhe për kombe.

Studiues të shkencave të arkeologjisë, të gjuhësisë, të etnografisë, të antropologjisë, të historisë kanë dhënë shtrirjen e pellazgëve në rajonin e Mesdheut apo, siç nënvizohet, në Mesin e Dheut.

Rrënja ilire e shqiptarëve si gjenezë, është e padiskutueshme. Vetëm shovinistët, pseudoshkencëtarët, armiqtë e kombit shqiptar, kryesisht nga qarqe primitive të vendeve fqinje, e vënë në pikëpyetje dhe hedhin në treg hipoteza të dyshimta për synime politike, sepse duan të ligjësojnë pushtimin e krahinave, të trevave e qyteteve të tëra, që përbëjnë më shumë se dy të tretat e trungut tokësor shqiptar. Raca pellazgjike, sipas shumë autorëve, ka qenë në gadishullin tonë, në Mesdhe, në Egje, në gadishullin Apenin, në gadishullin Iberik e më thellë.

Gjuha jonë është pjesë e trungut të gjuhëve indo-evropiane në cilësinë e degës shqipe, pra e vetme në mbarë botën e që na ka afruar shumë më herët se popujt e tjerë fqinj me Perëndimin. “Nuk ka racë më të vjetër, se shqiptarët në Evropë”,3) ka arritur në përfundimin e tij Albert Dymo. Ilirët, para se të lindte nocioni i Evropës, gjendeshin në qendër të Evropës së atëhershme, se shtriheshin midis romakëve dhe grekëve. Prof. Eqerem Çabej nënvizon, se “Atdheu i shqiptarëve shtrihet deri në kufizimet, ku flitet sot gjuha shqipe”.4) Prejardhjen ilire të shqiptarëve dhe autoktoninë e tyre e kanë theksuar në veprat e tyre gjuhësore L.Majer, N.Jokli. G.Shtatmyler, R.Katiç, G,Vajgnoli, P.Skoku, H.Bariçi e me dhjetëra e me qindra shkencëtarë albanologë, ballkanologë të shekujve të kaluar e të kohëve të sotme.

Prof. Çabej pyetjes: A janë shqiptarët autoktonë? - i përgjigjet, se atë për herë të parë në vitin 1764 e ka sqaruar Thunmaun dhe mandej e ka trajtuar gjerësisht në vitin 1854 George Hahni. Norbert Jokli çështjen e autoktonisë së shqiptarëve e ka cilësuar si problemin themelor të prehistorisë së shqipes.5) Thelbi i gjenezës së shqiptarëve është shprehur në lashtësinë e autoktonisë, të gjuhës dhe të kulturës. Prof. Aleks Buda, duke trajtuar etnogjenezën e popullit shqiptar në dritën e historisë, ka sjellë këtë referim:”Albanologu dhe ballkanologu i njohur kroat Milan Shuflaj ka theksuar, se në historinë, në gjuhën dhe në kulturën e popullit të lashtë shqiptar pasqyrohet si në një monadë më mirë se kurrkund, tërësia e makrokozmit ballkanik në shtresëzimin e tij historik, që nga kohët më të lashta... Etnosin shqiptar në historinë e tij e ka krahasuar si një lis vigan me rrathët e tij vjetorë, si rritjen historike të kësaj bote të lashtë ballkanike”.6)

Iliro-shqiptarët njihen historikisht të ngulitur e të lidhur pas tokës. Fillimet e origjinës ilire janë datuar në mesin e mijëvjeçarit të dytë para e. së re dhe fiset kryesore ishin: taulantët, enkelejdët, ardianët, dardanët, dalmatët, penestët, mollosët, thesprotët, etj.

HISTORIA E SHQIPTAREVE, NGA ILIRET E LASHTE, NE EREN E ISLAMIT

NGA: A. K. BOGDAN

Botuar ne revisten Amerikane ‘THE BARNES REVIEW’,New York, Mars/Prill 2000, Volumi VI, Numri 2.





Shqiptaret i perkasin njerit prej kombeve me te vjeter te Evropes. Nga 1250 B.C. deri ne 168 B.C., Shqiperia eshte banuar nga 14 konfederata te fiseve Pellazge, te udhehequr nga Mbreter qe e shikonin para-ardhjen e tyre nga Akili. Ketu eshte nje rishikim i shkurter i rruges komplekse te Historise Shqiptare qe nga kohet e hershme e deri ne mes te shekullit te 19te.


Mbreteria e Ilireve e arriti zenitin e saj ne shekullin e 4te B.C., nen mbreterine e Bardhylit (Ylli i Bardhe). Me vone mbreteria e tij u mund dhe u aneksua nga Filipi i II-te, babai i Aleksandrit te Madh, ne 358 B.C. Pas vdekjes se Aleksandrit te Madh, Iliret u cuan kunder Maqedonasve dhe Grekeve. Ne 312 B.C. Mbreti Ilir Glaus deboi kolonizatoret Greke nga ishujt e Korfuzit dhe nga Epidamnus (apo Durrachion, apo Durazzi, apo Dyrrahium, apo Durres).

Gjate dy lufterave Ilire te 229 dhe 219-tes B.C., Romaket munden te aneksonin pjesen me te madhe te Ballkanit Perendimor. Megjithe kete Mbreteria Ilire mbijetoi deri me 180 B.C. kur Dalmatet e deklaruan vetveten e tyre te pavarur dhe krijuan republiken e tyre te pavarur, e cila u pushtua nga Perandori Augustus ne 9 A.D., ne te njejtin vit ne te cilin legjionet Romane ne Gjermani u thyen nga Herman Saksoni.

Ne 171 B.C. Mbreti i fundit Ilir, Genti u zu rob ne rrethinat e Skutarit (Shkodres) dhe u dergua si rob ne Rome. Mbreteria e tij u nda ndermjet tre provincave Romane te Dalmacise, Maqedonise dhe Epirit. Gjate historise se Romes, pese Perandore Roman – Diocletiani, Klaudiusi i II, Aureliani, Probus dhe Konstandi i I kishin origjine Ilire.

Shqiptaret e hershem te mesjetes dolen nga kaosi i shkaterrimit te Perandorise Perendimore Romane si pasardhes te fiseve te Dardaneve dhe Feoneve, te cilet jetuan ne Ilirine e siperme dhe ne Trake deri ne kohet e pushtimeve massive te Goteve Gjerman, qe morren pjese ne trojet Shqiptare gjate shekullit te katert A.D.. Ne fund te shekullit te gjashte, Trako – Iliret u c’vendosen nga dyndjet e Avareve, Anteve dhe fiseve Bullgare Turko-Ugrike te sllavizuarva.

Vendi i fundit ku Iliret gjeten strehim ne keto dyndje barbare ishin Malet e Epirit, Thesalise, Maqedonise Perendimore dhe Dalmacise. Ne 535, ushtrite e Perandorit Bizantin Justinian e pushtuan Ilirine dhe Moesine dhe debuan Gotet, Lombardet dhe Gepidet nga trojet Ilire. Por 100 vite me vone, Perandori Heracliu i II-te ftoi fiset gjysem te egra te “Sorbianeve” (Srbi, Serbet) dhe “Khrobates” (Hrvati, Kroatet) nga Kiskarpathia, te cilet te udhehequr nga lideret e tyre pushtuan territoret e Silezise se sotme dhe te Polonise Jugore, vende te braktisur nga Vandalet Gjerman dhe Ostragotet. Perandori Bizantin i vendosi ata (sllavet) ne Ballkanin Perendimor si mbrojtes te Konstandinopojes nga Avaret.[i]

Pas kesaj, Serbet, Kroatet dhe fise te tjera Sllave, shume shpejt dynden Moesine, Traken, Maqedonine dhe Greqine, biles sulmuan edhe Kreten. Megjithate Bizantinet i nenshtruan ata. Por Bullgaret (Bolgars, Volgars), nje rrace me origjine nga Turqit Altaik dhe rraces Urgike te bashkekohesve te tyre Mordovins dhe Çuvasheve ne Rusine Veriore, i nenshtruan Serbet ne fund te shekullit te nente. Cari i tyre, Simoni i Madh (A.D. 893 – 927), i konvertuar ne Kirshterizmin Ortodoks, e zgjeroi mbreterine e tij nga malet Karpate e deri ne detin Adriatik, duke perfshire ketu Shqiperine, Kosoven, Serbine dhe Malin e Zi te sotshem.

Kjo Perandoria e re Bullgare u shkaterrua ne betejen e Kleidonit ne 1014 nga Perandori Bizantin Basili i II, i cili urdheroi masakrimin e 10.000 Bullgareve te zene rober te luftes duke i qerruar nga syte.



Kronikat Islamike te mesjetes i identifikuan te paret e Shqiptareve me fiset Arabet e Krishtere te cilat emigruan ne zemer te Bizantit pas Islamizimit te hershem te Sirise, Palestines, Jordanise dhe Hixhazit. Shkrimtaret e hershem Arab te periudhes klasike Islame i diten mjaft mire ndarjet gjeografike te Ptolemeut te Aleksandrise, i cili fiset Ilire “Albanoi” i pershkroi si banore agresive qe jetonin ndermjet Dyrrahut-Roman e Albanopis-it. Muslimanet e shekullit te nente te Andaluzise (ne Spanjen pas-Vandalike) dhe Sicilise gjithashtu i njohen mjaft mire Sakalibet, apo Sllavet, te cilet si skllever militant dhe aleat te Avareve pushtuan pjesen Ilire te Ballkanit ne shekullin e shtate A.D.

Sllavet nomad dhe fiset e Sllavizuara Kroate sebashku me Serbet, i detyruan barinjte Shqiptar qe te braktisin vendet e tyre antike ne Arbanon, ne veri te Liqenit Oher. Kjo gje coi fiset Shqiptare qe te fortifikojne vetet e tyre ne kodrat e Ilirise Jug-Perendimore. Eshte e mundur qe disa Arab te Krishtere emigrant nga Siria te kene jetuar ne Maqedoni gjate shekullit te shtatet A.D. Ekziston mundesia qe ata tu jene bashkangjitur Shqiptareve ne kete periudhe ne ngujimet e tyre te reja ne Epir, Thesali dhe Shqiperine e siperme. Burimet Bizantine te kesaj kohe, konfirmojne se fisi i Krishterizuar Arab i Banu Ghasaneve i udhehequr nga Xhabal bin Al-Ahyan i mbiquajtur Arnaut, u largua nga Siria gjate marrjes se Sirise nga Muslimanet dhe u prit nga Perandori Kostandin II ne Maqedoni. Disa historiane spekullojne se Perandori Nikoforus i I qe komandoi Kostandinopojen ndermjet A.D. 802 dhe 811, ishte vete pasardhes i Xhabalit, i fundit i fisit te Ghasanideve.

Gjate periudhes se Khalifit te famshem Abasid, Harun al-Rashid ne Bagdad, edhe shkollaret me serioz Arab besonin se Arnautet e Shqiperise ishin Arabet Ghasanid nga Siria apo Berbere nga Afrika Veriore, te cilet “te verbuar nga xhahilieti para-Islamik” u kthyen ne krishtere. Ata kaluan detin Mesdhe dhe u vendosen ne token e Romaneve.[ii]

Pas renies se shtetit Islamik te Sicilise, shume Musliman Arab dhe Berber rrefugjate te luftes, kaluan detin e ngushte te Adriatikut dhe gjeten strehim ne Shqiperi via Raguzes (Dubrovnikut). Sa eshte numri i te shpetuarve nga masakra religjioze kunder Muslimaneve te shperngulur nga qyteti Pulian i Luceres (A.D. 1300) te cilet shpetuan nga shpata Krishtere dhe gjeten strehim ne kodrat e Shqiperise eshte nje subjekt i hapur ndaj debatit historik.[iii]

Padyshim se disa mbijetues Musliman nga “safe heaven-i” (qielli i sigurt) mesjetar i Luceres arriten te vendosen dhe streohen ne republiken e pavarur te Raguzes, e cila ne te kaluaren kishte patur marredhenie mjaft te mira tregtare me Siciline Islamike. Nese gjenerata e trete e ketyre rrefugjateve Muslimane nga Sicilia dhe Pulia mbijetuan si Musliman apo si Kripto-Musliman ne Malet Shqiptare, sigurisht qe ata do te kene qene ndermjet atyre njerezve qe ne menyre entuziaste mirepriten trupat Turke te udhehequra nga Jakut Pasha dhe nga Hoxha Firouz, ne kryeqytetin Shqiptar te Krujes (Aksa Hicar) ne 1396.

Shqiperia e vjeter e Madhe e mesjetes u ka pat ndare ne dy grupe linguistike kryesore: Geget dhe Tosket. Emri i te pareve i shkon Shqiptareve te Veriut te Shqiperise dhe i dyti Jugoreve. Geget jane malesore qe jetojne ne zonat e Shkodres, ne Kosove, gjithashtu ne Diber, dhe ne qytetin e Maqedonise ne Uskub (Shkup). Ata ndoshta jane, pasardhes te fiseve Ilire te Penestit dhe Linkesti.

Disa nga fiset Gege, si Miredita, Grudi, Kelmendi dhe Kastrati qendruan katolike nominal. Megjithate shumica e Gegeve gradualisht pranuan Islamin ne shekullin e 15te. Geget Musliman dhe Krishtere kane nje tradite te gjate hakmarrjesh me rituale te vjetra qe kerkojne gjak per cdo te vrare, rrembim femre apo per fyerje.

Gjakemarrja (mes Gegeve) eshte e sanksionuar nga ligji para-Islamik i Leke Dukagjinit qe quhet “Ligji i Vjeter.” Sipas ligjit te Lekes, burri Shqiptar eshte totalisht i pergjegjshem per sigurine e miqve te tij. Dhe vrasesi ne mbrojtje te nderit sipas Ligjit te Vjeter nuk mund te shihet si vrasesi qe e nis gjakesine. Gjaksori, apo vrasesi, zakonisht penalizohet duke ia vene shtepine ne zjarr.



Ne fillimin e shekullit te 20te me shume se 75% Gegeve Shqiptare ishin Sunni Musliman, dhe rreth 10% e tyre ishin ndjekes te kultit Dervishler te Bektashive.

Tosket Jugore te Shqiperise jetojne ne Janine (Epiri i Vjeter) dhe Preveze, dhe ne zonen e Permetit. Ne shekullin e 14te A.D., mercenaret Shqiptare te zoterinjeve Latin ne Greqi emigruan ne Epir dhe infiltruan ne Thesali, More dhe ne shume ishuj te Egjeut, ku ata u vendosen dhe stabilizuan kolonite e tyre.

Keto koloni Shqiptaresh mjaft te Helenizuar kishin privilegje speciale nga Turqit. Megjithate shume prej tyre migruan ne Pulia, Kalabri dhe Sicili, ku ata iu bashkuan katolikeve te ashper Arberesh, te cilet u larguan nga Shqiperia e Mesme pas renies se rrebelimit te Skenderbeut.[iv]

Shumica e Toskeve, u konvertuan ne Islam heret ne shekullin e 15te. Megjithate shume prej tyre e pranuan Islamin shume kohe perpara pushtimit Turk te Shqiperise se poshtme. Ne Evropen e Krishtere Mesjetare, nderrimi i fese nuk ishte ndonje problem i madh teologjik per shumicen e njerezve te thjeshte, te cilet nuk e trajtonin Islamin dhe Krishterizmin si dy religjione te kunderta ne doktrina. Per masat e Krishterizuara te Evropes, Islami dhe Krishterizmi, ashtu si Ortodoksia dhe Katolicizmi, apo me vone Katolicizmi dhe Protestanizmi, ishin me shume dy sisteme te ndryshme te riteve religjioze. Per me teper popullariteti i para-Manikean dhe “herezive” semi-te Krishtera te cilat linden dhe rrezatuan ne Ballkan inspiruan shume heretike influencal ne Perendim. Katharet [paraardhes te Albigensianeve-ed] dhe Paterenset ishin mjaft te perhapur ne tokat Mesdhetare ndermjet Pireneve dhe Maleve Rodope. Eshte mjaft veshtire qe te besosh se Shqiperia nuk eshte prekur nga keto levizje religjioze. Por ne mundet qe te spekullojme vetem per ekzisten e Bogumileve (Theofilet) dhe Babuneve ne Shqiperi. Ndoshta disa Shqiptare u ndikuan nga disidentet Ballkanik Kishtare te cilet nuk e pranuan autoritetin e Peshkopeve Katolik dhe te Patriarkeve Ortodoks. Malet e Shqiperise ishin nje vend ideal per strehimin e te Krishtereve disidente te denuar nga inkuizitoret e Papes qe i denon ne zjarr. Urdheri shpirteror Franceskan dhe ndjekesit e Joakimit te Flores nga Kalabria-te pabidnur ndaj Papes Xhon XXII-ndertuan komunat e tyre ne malet e Shqiperise. Malet e Shqiperise ishin nje vend ideale per mistiket Krishtere te koherave te hershme.



Perhapja gjeografike e dy kishave antagoniste (Kishes Ortodokse dhe Katolike) ka lene rrenje te thella ne historine e lashte te Shqiperise. Sipas tekstit te Testamentit te Ri (Romanet 15:19), Shen Pali fene e re Krishtere te cilen ai e formoi e predikoi ne Durrachium (Durres). Qytetet e Shkodres (Scodra), Vlores (Aulon, Avlona), dhe Prevezes (Nicopolis) u kthyen ne dioqeza te Peshkopeve Ilire. Por Iliret ne pergjithesi ishin mjaft armiqesor ndaj Krishterimit, dhe Perandoret me origjine Dalmate Decius dhe Dioceletan i persekutuan pameshire ndjekesit e Palit. Ne vitin 311 A.D., “emri Krishterim u zhduk” nga Epiri dhe Dalmacia.

Megjithate, pas deklarimit te Krishterimit si fe shteterore te Romaneve nga Kostandini, Peshkopet Katolik ndertuan kishat e tyre ne Praevlis (Shqiperine e siperme) dhe Maqedoni. Ishte Shen Jeromi (Hieronumus) nga qyteti Dalmat i Stridonit, ai qe perktheu ne Latinisht, shkrimin e Krishtere nga shkrimet Greke.

Ne shekullin e 9te, pas pushtimeve shkaterruese nga Avaret dhe Sllavet, Shqiperia u pushtua nga Bullgaret turq, te cilet ishin Sllavizuar dhe Krishterizuar ne 865. Khani i tyre, Samueli, e pushtoi Shqiperine 26 here, por ne 1018, Perandori Vasilis II, “Bullgar Vrasesi”, i mundi ata dhe e rivitalizoi pushtetin Bizantin mbi Ballkan. Nen pushtimin Bullgar, Shqiptaret katolike u konfuzuan nga lufta teologjike ndermjet Papes, Nikolles se I, dhe Patriarkut Fotius. Kur devijimi Lindor me ne fund e ndau Krishterimin ne kishat Greke dhe Romane (1054), Krishteret Shqiptare te Praevalisit u deklaruan te jene katolike, dhe kusherinjte tyre ne Epir qendruan nen autoritetin religjioz te Patriarkanes Greke.

Islami u perhape ne Evropen Jug-Lindore ne baza te pasioneve gjeniale fetare, te cilat prodhuan nje kulture vibrante dhe te fuqishme te stimuluar nga shpirti pushtues i Osmanllive.

Ne 1330-at feudalet e vegjel Franko – Bizantine te ishujve te Egjeut u kthyhen ne vasale te Emireve Turq, dhe mercenaret Katalan nga Aragona bashkepunuan ngushte me clirimtaret Musliman ne More (Peleponez).[v]



Ne fillim te shekullit te 15te kur mijera varfanjake Bizantine, detare dhe anije ndertues nga Kreta dhe Kostandinopoja (Stambolli) dezertuan ne emiratet Muslimane te Azise se Vogel, ku ata pranuan Islamin, ata te udhehequr nga detaret Turq sulmuan kolonite Veneciane.[vi] Sherbetore dhe bujkerober te shtypur Bizantine migruan ne territoret Muslimane, ne numra kaq te medhenje saqe shume territore te Thesalise dhe Trakes u depopulluan teresisht ne fundet e viteve 1340te. Shume feudale te vegjel dhe lidere feudesh, e pranuan superioritetin e Islamit pa ndonje vaksinim Teologjik. Perandori Bizantin Andronikus i III, i beri homazhe Emirit Umur te Ajdinit dhe e pranoi shtetin e tij Islam si fuqine superiore te rregjionit. Vasilius-i (Perandori-Mbreti) Bizantin qe i pagonte taksa vjetore Emirit Umur, i dha kolonizatorit Musliman ishullin e Kios si dhurate. Me vone, Emiri Umur ishte ai qe u ftua nga Perandori Andronicus III dhe Xhon Cantacuzensi qe te nderhynte ushtarakisht ne tokat e tyre vasale Krishtere, te percara ne lufte civile.[vii]



Shume nga paria Krishtere gjithashtu nuk hezitonin qe te ftonin Muslimanet Turq ne luftrat e tyre me shtetet e tjera Krishtere. Sigimonto Pandolfo Malateste (1417-1468), udheheqes i Riminit, i dergoi nje leter te shkruar nga keshilltari i tij, humanisti Roberto Valturio Sulltanit Muhamed II “Fatihut”, me nje ftese te hapur ndaj tij qe te pushtonte Romen. Ai i bashkoi letres se tij nje harte mjaft te detajuar te Italise. Ne Prill te 1486, Boccolino Guzzoni (Gazonio), qe pushtoi qytetin Papal te Osimos prane Ankones i dergoi nje leter Sultanit me propozim per koalicion kunder shtetit-kishe. Kur marinsat Muslimane nga Durresi pushtuan portin e Otrantos ne Itali, banoret katolike te Pikenos shprehen gadishmerine e tyre qe te pranonin fene dhe mbikqyrjen e “Turkut te Madh” (Grand Turco).[viii]


Historia e Shqiptareve eshte nje nga paradokset me te medha ne kronikat e civilizimit Europian. Mileniumi i kotesise per Shqiptaret, mbaroi me nderhyrjen Turke ne Ballkan. Ne shekullin e 16te, Shqiperia sebashku me Bosnjen dhe Maqedonine, perfaqesonin cepin e Khalifatit Osmanlli qe ishte i zene ne anti-kryqezate kunder Kishes Militante, dhe brigjet e Adriatikut ishin ato qe i ofronin Osmanllive strategjine me te mire te mbrojtjes kunder Papeve dhe Kryqtareve. Megjithate dalja e Shqiperise Muslimane si baza kryesore e Turqve ne strategjine Osmane per supremaci do te ngelet e paqarte nese do te vleresohet objektivisht.

Shqiperia gjithashtu ka qene pjese e civilizimit Islam, ku rezistenca e fiseve Muslimane Shqiptare ndaj autoritetit Osman, krijoi nje administrate autonome (Shqiptare). Evolucioni i Shqiperise Katoliko Romane nga nje shtet klient i Republikes se Venecies ne nje shtet Islam ne menyre radikale ndryshoi eliten Shqiptare dhe popullin Shqiptar.

Bullgaret dhe Serbet pushtues e ndertuan supremacine e tyre ne ish-Ilirine Bizantine me forcen e armeve. Por Shqiptaret e kundershtuan Sllavizmin agresive dhe e kundersulmuan. Ushtrite Serbe dhe Bizantine u nenshtruan nga Bizantinet. Nga shekulli i 11te deri ne te 15tin, tokat Veri-Lindore te Arberesheve Mesjetare qendruan nen pushtimin e Feudaleve Serb te Zetes dhe te Rashes, te cilet papushim e zgjeruan pushtetin e tyre mbi Shqiperi deri ne renien e Mbreterise Serbe ne gjysmen e dyte te shekullit te 14te.

Pushteti Serb mbi feudin e Decanit ne 1330, dhe gjithashtu kapitujt per manastires Ortodokse te Shen Mikhailit dhe Gabrielit ne Prizren (nga 1348 dhe 1353) qartesisht tregojne per prezencen e popullsise se madhe Shqiptare ne te gjithe fshatrat e Maqedonise Perendimore, Kosove dhe Metohi. Ata (Shqiptaret) ne kete kohe ishin barinje, mercenare dhe bujqer.[ix] Nen tiranine Serbe, Shqiptaret Romano – katolik dhe krishtere ortodoks te ritit Grek, u pagezuan me dhune ne kishen Serbe, te themeluar gjate rregjimit shtypes te Stefan Dushanit. Sipas ligjit te tij “drakonian”, vetem kisha Serbe ishte Krishtere “e vertete.” Te gjitha fete e tjera ishin te ndaluara. Ata qe refuzonin qe te vaftiseshin nga Prifterinjte Serbe u damkosnin ne fytyre me hekur te nxehte, u debonin, dhe pasurite e tyre u konfiskonin nga Cari Serb. Shume feudal Shqiptar katolik dhe njerez te tyre te cilet i rezistuan politikes se Serbizimit u ekzekutuan.[x]



Perpara pushtimit te Shqiperise nga Serbet, ushtare aventurier Norman ishin ata dominuan regjionin e Adriatikut. Ata e pushtuan Siciline Muslimane dhe Jugun e Italise duke ndihmuar Papen dhe princat Lombardez te rimarrin Pulian dhe Calabrine. Ne 1078, Peshkopi i Devollit (Diabolis) ne Shqiperine qendrore ishte ai qe, therriti trupat Normane nga Italia qe te mbeshtesnin Romanet katolik lokal kunder Bizantineve. Normanet erdhen ne Shqiperi me mercenare Muslimane nga Sicilia dhe me nje kontingjent te vogel Bullgaresh dhe Grekesh, te udhehequr nga Nikofor Vasilikus. Por kjo ushtri multi-etnike dhe multi-religjioze, u mund nga autokrati Aleksius Comnenus ne 1079.

Gjate kesaj lufte, ushtria Bizantine u mbeshtet nga Muslimanet Selxhuk te Sulltan Sulejmanit dhe nga trupa mercenare Turke. Ushtaret Musliman Maqedonas ishin Turq pengje lufte te burgosur nga Xhon Comnenos gjate luftes Selxhuko-Bizantine ne Azine e Vogel.

Megjithate, pas dy vjetesh Normanet te udhehequr nga Robert Guiskardi (“Robert Dinaku”) dhe biri i tij Boemund, u kthyen ne Shqiperi nga Otrantoja dhe morren Durresin dhe Vloren (Avlona). Disa muaj me vone Normanet lehtesisht pushtuan Shkupin dhe Ohrin.[xi] Perandori Aleksis i shtangur perpara humbjeve ne Shqiperi kerkoi nga Sulltani Selxhuk Sulejmani per ndihme urgjente. Udheheqesi Musliman i Rumit (Konya) i dergoi atij 7.000 luftetare me eksperience, te udhehequr nga Kamir-khani (Kamires). Ushtria e re Bizantine e udhehequr personalisht nga autokrati Aleksis dhe aleatet e tij Musliman sulmuan normanet prane Larises ne Jug te Maqedonise. Por trupat e Beomundit i rezistuan forces se sulmit Bizantine, Turqve Musliman dhe shigjetareve Oguz dhe arriten te mbijetojne.



Pas kolapsit te pushtetit Bizantin ne Shqiperi, Normanet ndertuan mbreterine e tyre ne Shqiperi, e cila shkonte nga Durresi deri ne lumin Vardar, ku fiset nomade Turke te Pechegeneve dhe Oguzet (Ög Öz) kamponin gjate veres. Keta kalores nga Stepat Kipchak-e vazhdimisht e kalonin lumin e Danubit prane Dobrujes dhe grabisnin Ballkanin deri ne perendim te liqenit te Ohrit.

Gjate dy shekujsh, portet Shqiptare te Durresit dhe Vlores u kthyen ne dyert e kryqtareve Perendimor per ne Outremer via Egnatia (per ne rrugen Egnatia). Gjate kryqezates se katert (1202 – 1204), disa nga Militae Christi (militantet e Krishtere) Perendimoret, qe ne shumice ishin Hospitallers (nga urdheri i Shen Xhonit) dhe Templare, pushtuan Shqiperine, perpara fillimit te grabitjeve e rremujrave te tyre ne Kostandinopoje, dhe e futen territorin e Shqiperise nen mbreterine e tyre Latine nen udheheqjen e Baldvinit te Flandersit. Cfare ne dime rreth popullsise Shqiptare te kesaj kohe eshte nje dije e limituar si rrjedhoje e mos pjesemarrjes se Shqiptareve ne luften per pushtet mes Dukeve Franko-Norman dhe atyre Venecian. Gjate kesaj kohe i vetmi entitet i njohur gjysem i pavarur i Shqiperise ishte Kruja, ku feudali i saj i quajtur Progon kishte nen pushtet nje keshtjelle te vogel. Ne 1208, nipi i tij Dimitri e kundershtoi pushtetin Serb te Despotatit te Zetes qe udhehiqej nga “Prinic i Madh” Gjergj, dhe Venecianet te cilet kontrollonin mjaft pjese te Adriatikut.

Kur kryqtaret Perendimore vendosen pushtetin e tyre ne Kostandinopoje, Princi i Komneneve, Mikhali I u terhoq ne Shqiperi, ku forcat e tija besnike ishin ne gjendje qe te debonin Venedikasit nga shume pjese te Adriatikut. Ne Janine ai deklaroi formimin e Despotatit te pavarur te Epirit, qe shkonte deri ne Shkoder. Pas vdekjes se tij ne 1215, Theodore Engjelli dhe me vone djali i Mikhail Komnenusit, Mikhaili II Paleologus (1230 – 1267), restoruan ne Shqiperi supremitetin e kishes Ortodokse. Ne 1258, Mikhaili II ia dha vajzen e tij Helenen, Manfredit Mbretit Hohenstaufen e te dy Sicilive. Paja e saj (Helenes) permbante tokat Shqiptare qe shkonin nga Korfuzi e deri ne Berat. Tete vjet me vone pas vdekjes se dhunshme te Manfredit, Shqiperia kaloi ne duar te Charlit I te d’Anjou-t (Anxhevine) nga Burgundi. Ne 1274, 19 kryetare fisesh Shqiptare nga Shqiperia e mesme e njohen ate si Mbret. Kurse Epiri i kaloi te dy udheheqesve te fundit te Komneneve, Nikoforit (1267-93), dhe me pas te biri i tij Thomais (1293-1318), i cili u vra nga biri i motres se tij, Nikolaus Orsini. Me vone edhe Nikolaus, u vra nga vellai i tij Xhon, i cili me pas u helmua nga gruaja e tij, Anna Paleologus, nena e Nikoforit II (qe u vra gjate pushtimit te fiseve Shqiptare te veriut, ne 1358).

Carli i I i Angjevine u trashegua nga biri i tij invalid, Carlsi II, i cili urdheroi ne 1300en debimin e Muslimaneve Sicilian per ne qytetin e Pulias, ne Lucera. Carli i II, ia dhuroi mbreterine e Shqiperise birit te tij Filipit, Dukes se Tarantos. Pas vdekjes se tij me 1333, Shqiperia u udhehoq nga vellai i Filipit, Xhoni i Gravines, dhe dy vjet me pas nga djali i Xhonit Carli, i cili u var ne Aversa, ne 1347 nga kusheriri i tij Luisi, Mbret i Hungarise. Ne 1368, udheheqesi i ri Angevin, Filipi i II u zevendesua nga klani Shqiptar i Topiave. Despotati i Epirit u morr nga Gjin Bua Shpata, nje feudal Shqiptar nga Delvina. Gjin Shpata gjithashtu pushtoi shtetin Frank te Thesalise. Ne 1380 dhe 1382, Despoti Serb i Janines kerkoi ndihme nga trupat Muslimane Turke qe te shtynin mbrapsh bandat hajdute te Gjin Bua Shpates. Ne 1381 dhe 1384, feudalet Latin te Artes kerkuan mbrojtje nga trupat Turke, ndaj klanit pushtues te Zenebishteve nga Gjirokastra. Mercenaret Turq, qe i thyen kacaket Shqiptare vendosen rregull ne Epir. Por ne Shqiperine e Mesme, vasalet e Angjevineve krijuan tre despotate te vogla Shqiptare te udhehequra nga klanet e Muzakes nga Berati (1280-1389), Topia nga Durresi (1338-1460) dhe Balsha nga Shkodra (1360-1421). Tanush Topia u martua me vajzen e padegjueshme te Robertit, Mbretit Angjevin te Napolit, por me vone mbreti Robert i terbuar e vrau Tanushin sebashku me gruan e tij. Ne 1385, djali i tyre Karlo Topia kerkoi nga Sulltan Murati I per nderhyrje dhe ndihme militare kunder kusheririt te tij Gjorgji Balsha II. Sulltani Osman i dergoi atij 40.000 Jenicere nga Maqedonia, te cilet e mposhten ushtrine e Balshes se II ne betejen e Savra-se, prane lumit Vjose ne 18, shtator te 1385-es. Gjorgji Balsha gjithashtu u vra ne kete beteje gjate perpjekjes se tij per te hikur nga beteja. Analistet Osman e pershkruan kete beteje si “ekspediten ne Karli-ili” (ne tokat e Karlit).

Pas shkaterrimit te Serbise, feudalet Verior te Shqiperise si Balshat, Topiat, Dushmanet, Spanaj dhe Dukagjinet dolen si udheheqes te pavarur te Shqiperise. Vetem Kosovaret qendruan nen tiranine Serbe deri me 1455, kur trupat Turke i cliruan ata nga rregjimi shtypes i Princit Brankovic.

Shqiptaret modern, e quajne veten e tyre Shqiptare qe nenkupton “njerez te tokes se Shqiponjave.” Ata adoptuan emblemen e vjeter Bizantine, Shqiponjen me dy koke – e cila ne syte Bizantine simbolizon unitetin imperial te Perendimit dhe Lindjes Romane – si shenje te rrobave te tyre te luftes. Megjithate, nje Shqiptar nga Tetova i tha shkruesit te ketij artikulli se Shqiponja me dy koke dhe fusha e kuqe ka nje tjeter kuptim per Shqiptaret qe eshte: “Shqiponja Shqiptare eshte vigjilente kundrejt rreziqeve te Lindjes dhe Perendimit.”

Ne gjuhen Shqipe, fjala I-liria nenkupton “liri.” Shumica e Shqiptareve ne Shqiperi, Kosove, Cameri (Janina), Maqedonine perendimore dhe ne jug te Malit te Zi e pranuan Islamin kur krishterizmi hyri ne kohet e Rilindjes (reneissance) dhe Reformimit. Procesi i Islamizimit te Ballkanit, ashtu si procesi i Krishterizimit te Evropes Veriore ishte gradual dhe me shume faza, por padyshim shume me pak i dhunshem sesa konvertimi i Polakeve dhe Hungarezeve ne Katolicizmin Roman apo ai i Bullgareve dhe Serbeve ne Ortodoksine Greke.

Klisheja e dashur per Serbet qe flet per “Turkizim / Islamizim te dhunshem” (te Shqiptareve) eshte aq jo-korrekt historikisht, sa jane edhe pretendimet per dhomat e gazit mbytes nga SS-et dhe furrave te pjekjes ne shkrimet e Elie Wiesels-it. Duke njohur rracizmin ksenofobik dhe shpirtin luftetar te Shqiptarit, krenarine, dhe ne te njejten kohe rezistencen konstante te Shqiptareve kunder pushtuesve nga Perendimi, Jugu, Lindja e Veriu, eshte mjaft e veshtire qe te besohet qe Islami, qe eshte sot pjesa me e rendesishme e nacionalizmit Shqiptar, te jete imponuar mbi kete komb krenar, te lashte te rraces Ariane ne Evrope nga Turqit. Askush nuk i detyron dot Shqiptaret qe te besojne ate qe ata e mohojne. Komunistet fanatike u munduan per 45 vite per kete, e sot Shqiptaret falen serishte ne xhami te rindertuara dhe te reja. Rrebelet Shqiptare shpesh shpesh i rrezistuan rregjimit te korruptuar dhe brutal te feudaleve Turq, por kurre kunder fese se Turqve. Per ironi, ne shekullin e 19te, kur Padishahu dekadent Sultan Mahmud i II deklaroi politiken e tij te “Tanizmatit” (Reformimin), ishin Shqiptaret Musliman dhe Boshniaket ata qe u cuan kunder “Ottomanizmit,” krijuan shtetet e tyre Islamike dhe deklaruan Jihad (lufte vetembrojtese) kunder “Turqve te rrezikshem qe tradhetuan stilin Islamik te jetes”.

Muslimanet Shqiptar jane krenar qe jane Evropian, Arian me origjine Musliman. Si simboli i Shqiponjes se tyre te Zeze, ata shohin ne Orientin Islamik dhe ne Perendimin Evropian me admirim, por ne zemrat e tyre ata kurre nuk iu nenshtruan diktatit Turk apo skemave Perendimore.



Data precise e mas konvertimit ne Islam ne Shqiperi dhe Maqedoni eshte e debatueshme, por reportet e dioqezes te derguara nga Peshkopet Shqiptar te Durresit papeve dhe Congregatio de Propaganda Fide (qendres se propagandas se Fese, ne Vatikan) na lejon ne qe te arrijme ne nje date te perafert te Islamizimit te Shqiptareve. Burimet indikojne qe konvertet me te hershem origjinuan mes kryetareve te fiseve dhe te masave te shtypura te shoqerise Shqiptare qe aspironin qe te permiresonin gjendjen e tyre shpirterore dhe sociale.[xii]

Shumica e Shqiptareve te Tivarit qe nuk emigruan ne Itali dhe ne Austri pranuan Islamin. Kur konvertimi ne Islam u shtua, kishat e braktisura u kthyen ne xhamira. Ne 1610, vetem dy katedrale sherbyen per nje mije katolike roman.[xiii] I derguari i Papes, Marino Bizzi shkruajti ne te njejtin vit se perballe klerit te fjetur dhe te paedukuar katolik, perhapja e Islamit ne Shqiperi “nga hoxhallare te zellshem dhe dervishlere te hijshem” ishte i gjalle dhe entuziaste.[xiv] Vetem klanet e Miredites dhe Klementit ne menyre fanatike iu permbajten Katolicizmit rural Roman, duke marre shans nga avantazhi qe Osmanet i kishin dhene fiseve te tyre si “njerez te mbrojtur’. Disa fise te Toskeve Jugor qendruan ne kishen Ortodokse Greke. Konvertimi masiv i Shqiptareve ne Islam morri pjese ndermjet 1620 dhe 1650. Brenda tre dekadash, 300.000 Shqiptar Katolik Roman pranuan Islamin.[xv]

Pas renies se mbreterise Serbe dhe disintegrimin e Perandorise Bizantine ne mes te shekullit te 14te, malesoret Shqiptare rrimoren tokat e tyre te humbura te Ilirise, Maqedonise dhe Epirit. Ne dekaden e pare te shekullit te 14te, akoma nen presionin Sllav dhe Bullgar, klanet Shqiptare u perhapen ne Boetia, Attika, Thessali dhe Morea (Peleponez) te kontrolluara nga Greket, ku ata u ndeshen me baronet Franko-Norman dhe i pergatiten keto territore per Islamizimin e ardhshem. Pas rrenimit te Kostandinopojes nga kryqtaret ne 1204, fuedalet e vegjel Shqiptar dhe kryepleqte ndane mes tyre tokat e Ilirise Jugore tashme te marra nga “Greket” dhe i tranformuan ato ne zona te lira. Duke luftuar mes njeri tjetrit dhe duke i rezistuar pushtimit Serb, keto mini-shtete feudale Shqiptare furnizuan me mercenare te ashper fuqite regjionale Latine, te cilat luftuan per supremaci ne rruget tregtare te Adriatikut qe conin per ne Afriken Veriore Muslimane (Magrib) dhe ne Levant. Tosket Jugore zakonisht njohen sa per sy e faqe Perandoret Bizantine si sundues te tyre, por Geget katolike favorizuan pushtetin e Dukeve Franko – Norman, Veneciane dhe Papet e Romes. Ne 1417, Sulltan Muhamedi I e shtriu shtetin Islam mbi te gjitha territoret Shqiptare, duke e transformuar Shqiperine e Jugut dhe Epirin ne nje Sanxhak te ri te quajtur Arvanit-ili (toka e Arnauteve) me Argyrokastren (Gjirokastren) si kapitalin e tij.[xvi]

Gjenerata e pare e feudaleve te vegjel Shqiptare mbajten fene Krishtere, por shumica e bijve te tyre u kthyen ne Musliman. Sulltanet Turq, asnjehere nuk i forcuan Shqiptaret qe te kthehen ne Islam. Ne te kundert peshkopet Katolike dhe patriarket Ortodoks morren timare te majme (prona, toke), dhe fiset e armatosura Krishtere sherbyen ne ushtrine Osmane. Ushtaret e krishtere ishin te mbrojture nga taksat dhe u paguanin mire nga autoritetet Muslimane. Fisi luftetar Katolik i Klementeve paguante vetem 1.000 akca taksa te Sanxhak-beu, dhe ata nuk paguanin taksat e ushr-it dhe awarid-i divani (lloj takes shteterore) si mbrojtes te rrugeve strategjike.[xvii]



Gjate periudhes se Muratit te II, Shqiperia u kthye ne nje pjese integrale te shtetit Osman, por disa kryetare fisesh Katolike te Shqiperise Perendimore akoma vazhdonin te bashkepunonin me Republiken e Venecies dhe Mbreterine e Napolit. Ata, ne rastin me te pare grabisnin qytetet Muslimane. Keta kryetare fisesh ishin mjaft te pakenqaur me sistemin e timareve dhe dobesimin e feudeve te tyre. Ne 1431, klanet e fuqishme te Arianiteve dhe Kastrioteve – fuqia e te cileve kishte rene nen ligjet e Sheriatit – u rrebeluan kunder shtetit Islam. Por ata u shtypen serisht, sepse shumica e Shqiptareve Krishtere timar-mbajtes nuk e mbeshteten rremujen e tyre. Vetem nje bande e vogel rrebelesh e udhehequr nga Skenderbeu, qe ishte mjaft mire i armatosur dhe paguar nga mbreti i Napolit, vazhdoi luften deri me 1468. Nena e Skenderbeut ishte nje grua Serbe, por ai (Skenderbeu) studioi ne Stamboll. Pas vdekjes se tij, pax-Ottomanica u rikthye ne Shqiperi.

Disa Shqiptare e pranuan Islamin – si me pare me katolicizmin Roman apo Ortodoksine Greke – per arsye te zakonshme, dhe disa nga fuqia thirrese e doktrines Islame. Padyshim qe ne duhet qe te mbajme ne mend se shoqerite mesjetare te Evropes ishin Katolike, Ortodokse apo Muslimane kjo sepse lideret e tyre mbeshtesnin rregjimet e tyre me ato ide. Por agjenti me i fuqishem i Islamizimit ne tokat e dominuara Osmane te Evropes Lindore nuk ishte as fuqia fitimtare Turke, as dekadenca e Kishave Krishtere, por puna misionare dhe stimuli i dervisheve dhe hoxheve Islam te cilet predikonin pa lodhje fjalet e Kuranit te afermve te tyre.[xviii] Edhe pas renies se rrebelimit te Skenderbeut, autoritetet Turke nuk i detyruan Shqiptaret e Krishtere qe te pranojne Islamin, pasiqe dihet qe Sulltanet Osman nuk Islamizuan dot as grate e tyre Serbe, Bizantine apo Perendimore. Megjithate disa te krishtere Shqiptare, Serb, Greke dhe Bullgare “ua dhane me qera” vajzat e tyre feudaleve Muslimane (derbeys) per nje periudhe te caktuar kohe. Feudalet Musliman paguan nje shume te caktuar parashe ndaj babes qe “jepte me qera” bijen e tij.[xix]

Por ne Britanine e Krishtere, bujkroberit e feudaleve ishin shume here me te degraduar nga tradita e tyre e jus prima noctae, qe i dha feudaleve Britanike te drejten qe te perdhunonin ne naten e pare te marteses grate e bujkroberve te tyre Skoceze. Fisniket aristokrate Angleze nuk paguanin per kete (“te drejte.”)





Gjate pushtetit te Sulltan Bajazidit te I, administratoret Musliman te sanxhakeve te Shqiperise, inaguruan sistem te ri ne timar-mbajtjen. Lufta shkaterruese e Osmanli – Timurid –it ne Anatoli e frenoi ekspansionin rapid te shtetit Islam mbi Evrope, por pas nje stagnimi ndermjet viteve 1402 – 1417, nen udheheqjen e Mehmetit te I, pushteti Osman u shtri ne te gjithe Shqiperine. Procesi i shtrirjes se pushtetit Osman mbi Shqiperi ishte nje process mjaft i veshtire pasiqe ne Shqiperi qe nga renia e pushtetit te mbreterise Serbe, nuk kishte ekzistuar ndonje pushtet qendror. Sultaneve Osman iu desh qe te krijonin lidhje vellazerore me cdo feudal individual apo kryetar fisi Shqiptar. Disa prej tyre u caktuan si kryetar vilajetesh (provincash) dhe te tjeret u caktuan komandant te trupave Krishtere ne ushtrine Osmane. Qendra e Skenderbeut ne Kruje, qe u morr me 1478, u riemerua Akca Hisar (Keshtjella e Bardhe), dhe mbrojtesit e Krishtere te Lesh-it (Lezhes) kapitulluan pa ndonje rrethim. Qyteti i Shkodres iu bashkua shtetit Osman me 1479. Dy vjet me vone porti i Durresit dhe keshtjella te tjera te pushtuara nga Venecianet ne brigjet e Adriatikut iu dorezuan Osmaneve. Ne vitin 1571 e gjithe Shqiperia ishte nen shtetin Osman.[xx]

Gjate fushates se Sulltan Muhamedit te II kunder rrebeleve te Skenderbeut ne Shqiperine qendrore, Turqit ndertuan qytetin e madh te Elbasanit, qe u kthye ne qendren me te fuqishme te Islamizimit ne Shqiperi. Arkitektet Musliman ndertuan qytete krejtesisht te reja ne Shqiperi si Tirana, Peqini, Gjakova. Qindra ura te reja te ndertuara lidhen token qe me pare ishte nje periferi e dominimit Venecian dhe Dukeve Norman me zemren e civilizimit Islamik te Azise. Shume nga muslimanet e rinj Shqiptar ne menyre te vendosur mbeshteten urbanizimin dhe edukimin Islam te inaguruar nga pushtimi Osman mbi vendin e tyre. Hadim Suleiman Effendija, nje fshatar Shqiptar nga nje fshat prane Gjakoves i cili pas pranimit te Islamit u cua ne karriere ne postin e gjeneralit te larte te Sulltanit ne Stamboll, ndertoi nje sistem te tijin edukativ bursar dhe mbeshtetes per Shqiptaret e talentuar. Ai ndertoi ne Gjakove nje Xhami te madhe, nje kolegj Islam, nje shkolle fillore, librari, pazar per publikun, banjo publike dhe nje kulle me sahat.[xxi]

Sipas censusit Osman te 1520es, ne sanxhaket e Shqiperise jetonin 15.000 Musliman, 2500 Hebrenje emigrante te debuar nga Spanja e ri-krishterizuar dhe Portugalia dhe 495.000 te Krishtere. Ndermjet 1506 dhe 1520, ne Shqiperi jetonin 5.850 Turq Musliman, dmth 1,01 perqind e popullsise totale te Shqiperise. Timar mbajtesit Turq ne Shqiperi, nuk ishin me shume se 800 trupa ushtarake, imam, ulema dhe familjet e tyre. Nje numer shume i vogel sǜrgǜnler-esh (Turqish te debuar) nga Konya dhe Juruku nomade nga Koja-ili, Sarukhan dhe Janik mbronin rruget strategjike prane Dibres kunder malesoreve te Shqiperise se veriut.[xxii]

Pothuajse te gjitha 528 familjet Cifute qe u debuan nga Spanja ishin vendosur ne Vlore. Shumica e qytetareve Musliman te kohes jetonin ne Elbasan, Berat (i therritur nga Osmanet: “Arnavud Beograd” apo Velarde) dhe Tirane.[xxiii] Ne vitin 1583, ne Berat kishte 650 familje Muslimane dhe 400 familje Krishtere. Muslimanet dhe te Krishteret jetonin ne zona te ndara. Ne 1520en, ne sanxhakun e Elbasanit, Ohrit, Vlores dhe Shkodres, kishte rreth 3.000 familje fshatare Muslimane. Fshataret Musliman dhe Krishtere ne Shqiperine Osmane ishin mjaft mire te mbrojtur nga ligji Islam kunder abuzimeve feudale.[xxiv]

Me qindra ishin Shqiptaret qe arriten pozita te larta ne shtetin Osman. Ndermjet atyre kishte shume vezire te larte te Portes se Larte si: Gedik Ahmed, Davud-pasha, Ahmed Dukagjin Zade, Kara Ahmed, Koca Sinan Pasha, Lutfi Pasha, Kara Murad, Tarhunku Ahmed Pasha, Ajaz Pasha, dinastia e famshme e Kryeministrave Qyprillinje (Koprulu) dhe te tjere.



Agallaret Jenicere Shqiptare ishin ata qe udhehoqen ushtrine Osmane gjate fushatave te saj ne Hungari, Moldavi dhe Persi. Jahja Bej Dukagjini shkruajti ne Stambollin e shekullit te 16te, poezite me popullore te kohes ne Stamboll. Kontributi kulturor dhe ushtarak i Shqiptareve Musliman ne civilizimin Islam te mesjetes se vonshme nuk mundet te injorohet. Islamizimi u solli Shqiptareve shkrimin me germa Arabe, shkrim me te cilin arti i madh letrare “Aljamiado” (Bejtexhizmi) Shqiptar u shkrua.[xxv]

Jeta e perditshme e Arnautllukut (Shqiperise) nen pushtetin e Portes se Larte u kthye ne nje jete kozmopolitane dhe qytetare. Ne shekullin e 16te fshataret Shqiptare, ashtu si Boshniaket dhe Bullgaret, migruan drejt kasabave (qytete te vogla) te ndertuara nga urbanistet Osman. Urbanizimi Islamik, edukimi dhe mundesite e punesimit i terhoqen Shqiptaret e varfer drejt Islamit, dhe nga fundi i shekullit te 17te shumica e tyre i braktisen kishat e Krishtera. Ne kohet e renies militare dhe politike te Perandorise Osmane, Krishterizmi ne Shqiperi ishte reduktuar ne nje fe remote te banoreve te viseve te thella malore. Islamizimi i Shqiptareve ka perparuar me shume ne qendrat qytetare Shqiptare te sanxhakeve te Elbasanit, Shkodres, Prizrenit, Vlores, Delvines dhe Ohrit sesa ne regjionet e izoluara te Alpeve te Shqiperise. Ne trevat e lashta te Maqedonise, banoret katolike dhe ortodokse Shqiptare e pranuan Islamin mjaft me shpejt sesa bujkroberit vendas te feudaleve Sllav. E njejta gje ndodhi edhe ne Kosove dhe Metohi, ku autoriteti i Kishes Ortodokse Serbe ishte mjaft i fuqishem, dhe qe autonimija e saj ishte e njohur nga Shteti Islam si autoriteti shpirterore i Sllaveve te Krishtere.[xxvi]

Pjeter Mazreku, nje i derguar i Papes me origjine Shqiptare, qe hetonte renien rapide te Katolicizmit ne Sanxhaket e Prizrenit, Shkodres, Shkupit dhe Vuciternes, shkroi ne raportin e tij te 1624-es se shumica e Shqiptareve ne keto zona ishin Musliman. Raporti i tij, u konfirmua ne 1638 nga Gregori Bardhi, peshkopi i Tivarit. Ne Peje, Gjakove, Vuciterne dhe Prishtine, 90 perqind e qytetareve Shqiptar ishin Musliman. Kurse ne Janjeve, Novoberde dhe Trepce numri i familjve Muslimane ishte akoma me i vogel sesa i atyre te Krishtera.

Shume te Krishtere Shqiptare dhe Serb emigruan nga Rumelia e Islamizuar per ne Itali apo Hungari. Me teper se 150.000 katolike Shqiptare migruan per ne Pulia pas renies se rrebelimit te Skenderbeut.

Nga fundi i shekullit te 17te, aristokracia Shqiptare e Kosoves ishte Islamizuar pothuajse totalisht. I derguari i Papes, Marino Bizi qe vizitoi Shqiperine me 1610, nuk ekzagjeronte kur raportoi se Shqiptaret e sanxhakeve Perendimore ishin te humbur per Kishen Katolike.[xxvii]

Krishterizmi ne Shqiperine para-Islamike nuk ishte asnjehere i forte. Shqiptaret katolike dhe ortodokse, thellesisht te ndare ndermjet lufterave te frikshme te “herezise latine” Perendimore dhe schimatizmit lindor, zhvilluan nje ndjenje mbijetese politike ne kete pellg teologjik. Pushtimi Serb i Shqiperise dhe politika e dhunshme e Serbizimit te heretikeve latin nga Dushani, shkaterroi ne menyre te ndjeshme rrolin misionar te prifterinjve katolik, shume kohe perpara ardhjes se trupave Turke ne Durres.[xxviii]

Ne 1479, kontrate paqeje u nenshkrua ndermjet Portes se Larte fitimtare dhe Republikes se mundur Veneciane. Ne kete marreveshje, Venecia e frikesuar u detyrua qe te linte te gjitha dominionet e saja ne Shqiperi pervec qyteteve te Ulqinit dhe Tivarit te cilat qendruan nen pushtetin e saj deri me 1571.

Menjehere pas thyerjes se rrethimit te Vienes nga veziri i madh Kara Mustafa (1683), Venecianet dhe “Lidhja e Shenjte” pushtuan Ballkanin Musliman. Por Jeniceret i prene ushtrite krishtere ne copa, dhe minoritetet katolike refuzuan qe te mbeshtesnin duken e eger te Holstein-it, i cili u arratis ne Hungarine perendimore te pushtuar nga Hasburget me 1690. Pas terheqjes se tij nga Bosnia dhe Serbia, 35.000 Serb, te udhehqeur nga peshkopi Arsen Crnoievif u larguan nga Kosova, me ftesen e Perandorit Hasburg Leopold I, dhe toka e liruar nga Serbet u morr nga 12 fise Gege qe erdhen nga Shqiperia e siperme.[xxix]



Ne 1727, Muslimanet Shqiptare, Boshniak, Pomaket Bullgare dhe Turq munden ushtrite e kombinuara Austriake dhe Ruse, te cilat pushtuan serisht Rumeline. Njezet e pese vjet me vone, Muhamed Bushati, nje Pasha Shqiptar nga Shkodra, bashkoi fiset e Shqiperise Veriore dhe Qendrore dhe me ato pushtoi Ulqinin (Dulcigno), i cili ne ate kohe ishte kthyer ne nje qender piratesh te Krishtere dhe Musliman. I biri i tij, Kara Mahmut (“Kara i ziu”), nenshtroi Pashen me origjine Kurde te Beratit dhe kacaket Malazez. Ai ishte aq i fuqishem saqe mundte te pushtonte Republiken e Venecias, e cila kerkoi ndihmen e Sulltanit Turk per ndihme. Ne Shqiperine Jugore, Ali Tepeleni Pasha (i njohur me mire si Ali Pashe Tepelena), “Luani i Janines” (1740 – 1822), organizoi milicine e tij Muslimane, e cila me trimeri i luftoi Ruset ne 1787.

Ali Pashe Tepelena


Duke qene mirenjohes ndaj fushates se pameshirshme (qe Ali Pasha kreu) kunder rrebeleve Grek, Porta e Larte e gradoi ate si Pasha i Trikales ne Thessali dhe si “Dervend Pasha” i Rumelise. Ne 1788-en, ai u emerua si Pashai i Janines (Epir).

Kur Republika Veneciane u pushtua nga ushtria e Napoleon Bonopartit, Ali Pasha i mundi trupat Franceze ne Dalmati dhe pushtoi Prevezen, Vonitzen dhe Butrintin. Admirali Britanik Nelson e pergezoi Ali Pashen dhe Sulltan Selimi i III e gradoi ate si guvernator te te gjithe Shqiperise. Dhjete vite me vone ai u be guvernator i Rumelise. Ne 1786, trupat e Kara Mahmudit i thyen trupat e Sulltanit ne Kosove, dhe artileria Shqiptare e derguar nga Ali Tepeleni Pasha, dezertoi ne krah te Mahmudit. Trupat e Ali Pashes sollen rregull ne regjionin verior Shqiptar te Sulit ne 1803, ku Krishteret lokal kishin masakruar disa fshatra Muslimane.

Krijimi i nje shteti te pavarur Islamik Shqiptar (nga Pashallaret Shqiptare), u be i deshtuar kur nje sniper Malazez vrau Mahmud Pashen ne nje kurth. Ali Pasha gjithashtu u vra me 1822-shin pas dorezimit te tij ndaj ushtrise se westernizuar te Sulltan Mahmudit II-te qe u udhehiqte nga Khurshid Pasha dhe bejlere Shqiptare qe e rrethuan Ali Pashen per afro tete muaj. Ali Pasha u deklarua si rrebel nga Sulltan Mahmudi i II-te, kur Shqiptari fuqishem vendosi lidhjet e tija diplomatike dhe ekonomike me Britanine e Madhe, Rusine dhe Francen, kjo pa lejen e Stambollit. Vdekja e liderit te fuqishem Musliman Shqiptar, sunduesit te Janines, i dha kurajo rrebeleve Grek qe te shpallin pavaresine e Greqise


Pas luftes Ruso-Turke te 1828 – 29es, Pasha Mustafa Bushati, aleati Shqiptar i shtetit te pavarur jeteshkurter Islamik Boshniak, te udhehequr nga Kapedani Hussein Aga “Zmay” (“Dragoi”), i mundi trupat e demoralizuara Turke te Sulltan Mahmudit te II dhe aneksoi Bullgarine dhe Maqedonine. Por ushtria e dyte e Sulltanit e komanduar nga Rashid Pasha, i mundi Shqiptaret ne Prilep. Trupat e Mustafes kapitulluan me 1831, pas kater muajsh rrethimi ndaj Shkodres, qe cuan ne rivendosjen e pushtetit qendror Turk. Ne 1847, Ismail Rahmi Pasha i Janines dhe Ismail Plassa Pasha i Prizrenit (Kosove), ndane Shqiperine ne kater vilajete (provinca). Ne ate te Shkodres, Janines, Kosoves dhe Manastirit (Maqedonia Jugperendimore)...
Shkaterrimi i Perandorise Osmane, te mbidozuar me reforma pseudo-perendimore nga Sulltani Mahmudi II, te copetuar nga ringjallja Ortodokse Lindore e drejtuar nga St. Petersburg-u, e coi ate qe te deklarohet si “I semuri i Bosforit” dhe te denohej me vdekje ne thellesite sekrete te Orientit te Madh.



Referenca:


--------------------------------------------------------------------------------

[i] Pollo dhe A.Puto, pp. 24-28

[ii] Al-Sayyid Ahmad bin Al-Sayyid Zayni Dahlan, pp. 80-83.

[iii] Arabet e zinje enigmatik “Kara Arapi” te Bosnies, Rumelise dhe Aranautllukut (Shqiperise) jane pershkruar nga eksploratori i famshem Musliman i Evropes, Efendi Evlija Celebi. Shiko: E. Chelebi, Petpis, Bulgarian tr. and ed. by S. Dimitrov, Sofia: Institut za Balkanstika pri BAN, 1972, p. 223, also ed. A. Matkovski, Makedoniya vo delata na stanskite patopistzy, Skopje (Uskub): Misla, 1991, p. 561.

iv Burime te zgjedhura per historine e Shqiperise, vol. 3, Shqiperia nen sundimin feudal ushtarak ottoman (1506 – 1839), ed. nga I. Zamputi, S. Naci, Z. Shkodra, Tirane 1963, shtese gjithashtu; Dokumente te shek. XV per historine e Shqiperise 1479 – 1506, ed. nga I. Zamputi, Tirane 1967.

[v] Zachariadou in: Latins and Greeks in the Eastern Mediterranean Aftetr 1204, eds Arbel, Hamilton, p. 214. Idem, “The catalanians of Athens and the beginning of the Turkish expansion in the Aegean Area,” in studi mediaveli vol. 31, pp. 821 – 838.

[vi] Zachariadou, op. cit, p. 220, 222.

[vii] H. Inalcik, Gelibolu, Encyclopedia of Islam, New Edition, Leiden: E. J. Brill, 1979.

[viii] Copia brevis Domini Innocentii ad Principes et Potentatus Christianos super cansa expeditions contra Turcum (A copy of the pope’s note of April 12, 1489)/ Arch. Segr. Vaticano, Miscellanea, II, vol. 56, fol 373.

[ix] Thalloczy Jiricek, Sufflay, pp. 257 – 269.

[x] Novakovic, pp. 153-155.

[xi] Anna Komnena, p. 103.

[xii] Encyclopedia of Islam, p. 653

[xiii] M. Bizzi, relatione, op. cit, fol. 9.

[xiv] Ibid, fol. 12 – 13.

[xv] Voyages de Pietro Della Valle, Rouen: R. Machuel 1745, vol 1, p. 37. Also: Notize universalli dello stato di Albania e dell’ operato da Monsigniore Vincenzo Zmaievich, arcivescovo de Antivari, esaminante nelle Congregationi Generali di Propaganda Fide di 3 Debr. 1703 – 1012, feb 1074, Bibliotheca Barberinna, Rome, MSS, no. L. p. 126.

[xvi] H. Inalcik, Arnavutlluk, Encyclopedia of Islam, New Edition, Leiden,: E. J. Brill, 1979, pp. 650 – 52.

[xvii] H. Inalcik, “Timariotes Chretiens en Albanie au XVe sielce” in: Mitteilungen des Asteirrichische Staachzarsivs, 4 Band, Vienna, 1951, pp. 118 – 38.

[xviii] P. Bartl, Die Albanische Muslime zur Zeit der Nationalen Unabhagtigkheitsbewegung, Weisbaden 1968, pp. 16 – 26.

[xix] Vryonis, p. 203.

[xx] G. Stadmuller, “Die Islamisirung bei den Albanern,” in: Jahrbucher fur Gechicte Osteuropas, no. 3, (1955), Munich, pp. 405 – 420.

[xxi] Kiel, p. 21

[xxii] H. Inalcik, op. cit, p. 651

[xxiii] Ibid., pp. 654 – 656.

[xxiv] Evliya Chelebi, pp. 555 – 561. Sratsimi, pp. 183 – 213.

[xxv] Kalesi, pp. 49 – 61.

[xxvi] Shkodra, pp. 160 – 71.

[xxvii] Bizzi, op. cit., passim.

[xxviii] Reported e Gillaume Adam, kryepeshkop i Tivarit te Mbreti Freng Filip VI Valois ne 1332, dhe letra e Guido de Padoves (1350), kuatuar nga C. Jiriek, Geschiste Der Serben, Gotha 1911 ….

[xxix] Swire, pp. 16 – 17.



--- bibliografia eshte prere sepse eshte mjaft e gjate ---