Shprehja e emocioneve në librat e shekullit të XX

Në bazë të analizave statistikore të kryera mbi disa tekste letrare, gjatë 50 vteve të fundit shoqëria njerëzore duket se është bërë gjithnjë e më pak e interesuar për të komunikuar, shprehur emocionet në tekstet letrare, me një përjashtim, frikën.

Studimi është realizuar duke analizuar frekuencën e përdorimit të fjalëve që transmetojnë ndjenjat, në libra të botuar në shekullin e kaluar. Librat u analizuan në formatin e vet dixhital nga baza e të dhënave Ngram e Google, që përmban dixhitalizimin e mbi pesë milion librave të botuar në SHBA dhe Britaninë e Madhe mes viteve 1900-2000.

Çfarë u analizua?

Mes miliarda e miliarda fjalëve u analizuan/kërkuan ato që shprehnin apo komunikonin një gjendje emocionale dhe që lejonin të klasifikoheshin në kategori si: inat, përshtirosje, frikë, urrejtje, lumturim, trishtim, shtypje.

Disa nga rezultatet…

Periudhat historike me humor të “pozitiv” dhe humor “negativ”. Mbi zero periudhat e gëzuara, nën zero periudhat e trishta. (nga studimi)

Rezultati kryesor që dell nga studimi është ai që, ka një relatë evidente mes fjalëve apo ndjenjës së përgjithshme që del nga veprat dhe kohës kur ato janë botuar. Pra, pas euforisë së viteve ’20 të shekullit të XX u kalua në trishtim, në përkitje të depresionit të madh e më pas të luftës së dytë botërore, e më pas akoma në gëzimin lehtësues së viteve të baby boom-it.

Një tjetër përfundim është ai që, ka patur një zvogëlim të dukshëm të përgjithshëm e progresiv të përdorimit të fjalëve që përshkruajnë gjendjet shpirtërore. Reduktimi nuk vjen si refleks i ndryshimit të raportit botime shkencore – botime letrare, por vihet re edhe duke konsideruar veças veprat narrative dhe veprat e kritikës letrare.

Në kontrast me reduktimin e përgjithshëm të përdorimit të fjalëve që tregojnë mbi gjendjen emocionale, është përshkrimi i frikës. Fjalët që përshruajnë frikën janë rritur në përdorim, sidomos pas viteve ’70.

…

Studimi gjendet falas këtu: The Expression of Emotions in 20th Century Books

Origjina e qytetërimit minoik – origjina e Agamemnonit

Një grup shkencëtarësh amerikanë dhe grekë përdorën analizën e ADN-së mitokondriale të mbetjeve skeletike minoike, për të përcaktuar origjinën e paraardhësve të mundshëm të këtyre popujve antikë.

maska e agamemnonitRezultatet u botuan, para disa ditësh, në revistën Nature Communications, dhe sugjerojnë se qytetërimi minoik ka lindur 5,000 vite më parë në Kretë, nga një popullatë ancestrale neolitike që kishte mbërritur në rajon rreth 4,000 më përpara. Studimi tregon edhe se, popullata neolitike që qëndron në origjinë të minoikëve, është e njëjta që u ka dhënë origjinë popujve të tjerë modern europianë.

Diçka mbi mitokondritë dhe mtADN

Mitokondritë janë organele qelizore, që kanë funksionin e centraleve energjitike të qelizave, dhe përmbajnë ADN (mtADN).
ADN-ja mitokondriale mund të trashëgohet vetëm në linjën mëmësore, pra nga nëna, kjo sepse, kur qeliza vezë bashkohet me spermatozoidin (pllenimi) mitokondritë e këtij të fundit nuk derpëtojnë në brendësi të vezës.
Kështu mitokondritë e organizmit të ri që do të zhvillohet, janë të gjitha nga ana e nënës.

Kërkuesit shkencorë kanë analizuar mostra të ADN-së të përftuara nga 37 skelete të gjetura në një shpellë në Kretë, që datojnë 4.400-3.700 vite më parë. Këto mostra ADN-je janë krahasuar me sekuenca të ADN-së mitokondriale të 135 popullatave njerëzore të lashta dhe moderne.

Analiza e polimorfizmave të ADN-së mitokondriale e kryer duke përdorur dy metoda të ndryshme, për më tepër të aplikuara në dy laboratorë të ndryshëm, dhe kalkulimi i mëpasshëm i distancave gjenetike, treguan se, banorët aktualë të ishullit janë pasardhës të drejtëpërdrejtë të minoikëve të lashtë. Gjithashtu u përjashtua mundësia e origjinës veriafrikane.

Për shumë kohë ekzistonte bindja se kultura minoike kishte origjinë veriafrikane, me shumë mundësi Egjiptiane, nga një migrim i kohëve më të vona.


PRINCESHA E GJARPIJVE
Origjina e bindjes se qytetërimi i parë i madh i lindur në tokë europiane kishte origjinë veriafrikane i përket fillimeve të shekullit të kaluar, kur sër Arthur Evans zbuloi mbetjet e tempullit të Knosit. Evans-i kishte vëzhguar ngjashmëri të ndryshme mes artit minoik dhe atij egjiptian. Dalloi se, varret rrethore të banorëve të parë të anës jugore të Kretës ishin të ngjashme me varret e ndërtuar nga banorët e brigjeve libiane (të Libisë). Duhet thënë se ka patur edhe teorira të tjera mbi origjinën e qytetërimit minoik, deri edhe një që fliste për zhvillim autokton, të pavarur.

Rikthehemi tek rezultatet e studimit në fjalë. Nga analiza rezulton se ka një afinitet të lartë gjenetik me popullatat europiane neolitike dhe moderne, veçanërisht me grekët e ishullit Eubea e të Peloponezit. Themeluesit e qytetërimit minoik, pra, duket se. janë pasardhësit e bujqve të parë indoeuropianë të neolitikut, të cilët mbërritën në Kretë gjatë migrimit përmes Anatolisë e më pas u përhapën në tërë Europën.

Hughey, J. R. et al. A European population in Minoan Bronze Age Crete.Nat. Commun. 4:1861 doi: 10.1038/ncomms2871 (2013).

Sfida e re e transplantit të kokës

Sergio Canavero, neurokirurg me famë botërore, është gati për transplantin e parë të kokës.

Sergio Canavero ësthë një doktor me famë ndërkombëtare. Në vtin 2008 arriti të zgjonte nga gjendja vegjetative prej dy vitesh një njëzetëvjeçare. Sot prezanton një ekskluzivë botërore, transpalantin e kokës, që me siguri do të ndez një debat të ri etik.

“The impossible of today will become the possible of tomorrow“

-Tsiolkovsky AT (1857-1935; Father of Astronautics)-

Teknikisht transplanti i kokës është i mundur

gray headËshtë një projekt që hap skenarë të denjë për një roman apokaliptik fantamjekësor. Transplanti i kokës tek njeriu është teknikisht i mundur. Dhe pas pak vitesh mund të kthehet në realitet – kështu deklaron doktor Sergio Canavero, neurokirugr në Torino, i cili i është imponuar komunitetit shkencor që prej 2008, kur “rizgjoi” me anë të “elektrostimulimit” një njëzetëvjeçare në gjendje vegjetative permanente nga 2006. Një sukses unik në botë që i mundësoi klasifikimin e pacientit nga gjendje vegjetative permanente në gjendje minimalisht të ndërgjegjshme.

Sfida e re e transplantit të kokës

Projekti HEAVEN/GEMINI (Head Anastomosis Venture with Cord Fusion), ose ndryshe mundësia për të shkrirë dy trakte të ndryshme të palëcs kurrizore, atë të një trupi (donator) me palcën kurrizore të trupit marrës (pra që ka trurin). Një transplant koke, ose trupi, varet se si e shikon çështjen…

Sipas Surgical Neurology International, revista onlajnë që ka botuar punën e Canaveros, projekti “hap një fushë komplet të re për mjekësinë bashkëkohore”.

Vështirësi të kapërcyera

palca kurrizore gray“Vështirësitë teknike janë kaluar falë përdorimi të inxhenierisë qelizore”, thotë Canavaro dhe shpjegon se si mund të realizohet kjo lloj ndërhyrje dhe se si rindërtohet integriteti apo vazhdimësia e palcës kurrizore të të dy “subjekteve”. Rivendosja e integritetit të palcës kurrizore, dhe më mikroskopisht rivendosja e integritetit të fibrës nerovre të prerë, është edhe pika kyçe e ndërhyrjes. Kjo tanimë është plotësisht e realizueshme, së pari falë mundësisë për të kryer një prerje jashtëzakonisht pak traumatike, minimale, mjaftë të hollë. Një prerje e tillë nuk përket me dëmtimin traumatik që pësojnë paraplegjikët dhe tetraplegjikët, në të cilët dëmi në palcën kurrizore është më i përhapur, më kompleks dhe me dëmtime më të thella. Së dyti një ndihmë në rivendosjen e integritetit të fibrave nervore vjen nga shkrirja e zgjatimeve nervore duke shfrytëzuar substanca që janë në gjendje, pra, të rindërtojnë integritetin e fibrave në fjalë.

Ndërhyrja realizohet në hipotermi të thellë (15 gradë celsius) për të ruajtur sistemin nervor (trurin).

Kandidatët e mundshëm për transplantin e kokës

Marrësi mund të jetë një pacient që ka një sëmundje të rëndë degjenerative neuromuskulore. Por edhe një tetraplegjik mund të kandidojë. Donatori (i trupit) në të kundërt do të jetë një person që, për fat të keq, ka humbur jetën për shkak të një traume të mirëfilltë të kokës, pra pa dëmtime të pjesëve apo organeve të tjera të trupit. Po ashtu një donator do të ishte një individ që ka humbur jetën për shkak të një iktusi fatal.

Debati etik mbi këtë lloj transplanti

Mbi bazën e argumentimeve takniko-shkencore transplanti i kokës duket se në një të ardhme jo shumë të largët mund të realizohet me sukses.
Por nuk duhen lënë mënjanë pështjellimet etike. Projekti HEAVEN hedh baza të reja për zgjatjen e jetës. “Shoqëria duhet të fillojë të mendojë mbi një mënyrë për disiplinuar këtë procedurë” – thotë Canavero, “përpara se kjo ndërhyrje revolucionare, e projektuar për të ndihmuar shumë të sëmurë që vuajnë, të bie në duart e ndonjë kirurgu pa shumë skrupuj”.

-

Artikulli mbi projektin:

Canavero S. HEAVEN: The head anastomosis venture Project outline for the first human head transplantation with spinal linkage (GEMINI). Surg Neurol Int 2013;4, Suppl S1:335-42

“Music and spatial task performance"

Efekti Mozart dhe keqinterpretimi i studimeve shkencore

Me efektin Mozart i referohemi shpesh një teorie shekencore, që mund të quhet mjaft kontroverse. Teoria lind në vitin 1993 si pasojë e keqinterpretimit të një eksperimenti të famshëm të realizuar nga fizikantët Gordon Shaw dhe Frances Rausher, dhe botuar në revistën shkencore Nature. Titulli i studimit shkencor ishte: “Music and spatial task performance”.

Në studim u futën 84 studentë të cilët u ndanë në tre grupe të ndryshme që dëgjuan tre lloje të ndryshme muzike; një nga grupet dëgjoi muzikën e Mozartit, një grup tjetër muzikë minimaliste, ndërsa grupi i tretë, në heshtje.

Pas dëgjimit pjesëmarrësit plotësuan një pyetësor, nga ata për të përcaktuar nivelin e inteligjencës, pra një test inteligjece: studentët që kishin dëgjuar Mozartin, dhe në veçanti sonatën K448, tregonin një rritje të kuocientit intelektual me 8-9 pikë krahasuar me studentët e dy grupeve të tjera që nuk kishin pësuar asnjë përmirësim në ekzekutimin e provës, pra të testit të inteligjencës.

Rezultatet u dukën, minimalisht, të shkëlqyera, doli (dhe u përhap) ideja e gabuar se muzika e Mozartit mund të rriste inteligjencën e njeriut dhe siç mund të parashikohej, filloi edhe një biznes që nxirrte përfitime nga këto ide, të para, të papërpunuara. (Filloi shitja e CD-ve të trurit, për trurin…)

Kishte akoma grimca entuziazmi, saqë në vitin 1998, guvernatori i Georgia-s, Zell Miller, vendosi për shpërndarjen e një fondi prej 100,000 dollarësh për t’i garantuar çdo të porsalinduri një Cd me traga nga muzika klasike, për të rriturë kësisoj inteligjencën e populltës.

Studimi i vitit 1993 u keqkuptua – kështu deklarohet edhe Frances Raucher në një korrespondencë -, sepse, në fakt kishte patur një përmirësim të rezultateve të testit, por vetëm të atij që kishte të bënte me inteligjencën hapsinore-kohore (ekzistojnë nëntë lloje inteligjencash, të ndryshme) dhe me efekt të përkohshëm (kalimtar), për rreth 15 minuta pas dëgjimit.

Për më tepër që shumë ishin skeptikë sepse studimi, i kuptuar sipas keqinterpretimit (që nuk reflektonte rezultatet e vërteta), nuk mund të verifikohej nga kërkuesit të tjerë, në prova të mëpasshme. (Eksperimentet shkencore duhet të mund të jenë të përsërishtme edhe nga kërkues të tjerë shkencorë, bazuar mbi metodologjinë e ndjekur. Rezultatet që të quhen të ripërsëritura duhet të bienë në një gap (kufi) të caktuar statistikor.)

…

Në vitin 1998 një studim, mjaft i rëndësishëm, i realizuar në departamentin e Psikologjisë të Wisconsin-it, tregoi se, muzika e Mozartit rriste përkohësisht inteligjencën hapsinore-kohore.

Në këtë studim, një grup minjsh u ekspozuan për 60 ditë ndaj muzikës së Mozartit (sonata K448), një grup ndaj muzikës minimaliste e një tjetër grup ndaj heshtjes.

Pas ekspozimit, për pesë ditë iu nënshtruan një test në të cilin duhej të gjenin rrugën e daljes nga një labirint.
Prova ishte mjaft e lehtë për minjtë, grupin e minjve, që kishin dëgjuar Mozartin.

Sot mund të themi një gjë me siguri, atë se: të dëgjuarit e muzikës së Mozartit, dhe në veçanti i sonatave K448 dhe K488, rrit inteligjencën, por vetëm përkohësisht, dhe në veçanti vetëm inteligjencën hapsinore-kohore. Pra atë lloj inteligjence që ka të bëjë me analizën e formave, të pozicionit të objekteve në hapsirë dhe të zhvillimit të ndjenjës së orientimit.

Sipas disa studimeve të tjera, duket se, dëgjimi i zgjatur i kësaj llojë muzike, dhe jo llojeve “të tjera” të muzikës klasike – sepse muzika duhet të respektojë kritere të sakta të ritmicitetit, të melodisë dhe strukturës muzikore, që gjenden në dy simfonitë e cituara më sipër – mund të shkaktoj edhe një rritje definitive të IQ, por deri më tani nuk ka akord unanim në leteraturën e fushës.

Burimet:

Music and spatial task performance – Nature 365, 611 (14 October 1993) | doi:10.1038/365611a0
Sack, Kevin (1998-01-15). “Georgia’s Governor Seeks Musical Start for Babies”. The New York Times.
Prelude or requiem for the ‘Mozart effect’? – Nature 400, 827 (26 August 1999) | doi:10.1038/23611
Reply: Prelude or requiem for the ‘Mozart effect’? – Nature 400, 827-828 (26 August 1999) | doi:10.1038/23614

Përse bebet ndalojnë së qari kur merren në krah?

Për herë të parë një kërkim shkencor ka dhënë prova eksperimentale të faktit se të porsalindurit ndalojnë së qari kur merren në krahë dhe sillen vërdallë mbajtur në krahët të nënës së vet.

Po i njëjti efekt (apo efekti analog) është dokumentuar, nga autorët e studimit, edhe tek të minjtë e porsalindur. Këta kur kapeshin nga nëna e vet për qafe nuk emetonin më ultratinguj thirrës. Duket se kapja prej qefe nga miu-nënë ka një efekt qetësues.
Pra lëvizja apo transportimi që nëna i bën të voglit ka tek ky i fundit një efekt pozitiv.

Këto rezultate sugjerojnë se ndalimi i të qarit vjen si përgjigje imediate ndaj lëvizjes së nënës. Është një sjellje që është konservuar gjatë rrugëtimit evolutiv dhe ka një domethënie të rëndësishme për mbijetesën e llojit.

Infant Calming Responses during Maternal Carrying in Humans and Mice - Gianluca Esposito, Sachine Yoshida, Ryuko Ohnishi, Yousuke Tsuneoka, Maria del Carmen Rostagno, Susumu Yokota, Shota Okabe, Kazusaku Kamiya, Mikio Hoshino, Masaki Shimizu, Paola Venuti, Takefumi Kikusui, Tadafumi Kato, Kumi O. Kuroda - Current Biology – 6 May 2013 (Vol. 23, Issue 9, pp. 739-745)

VLERA E SHTATËLARËSISË NË NJË POPULLATË

Teoria e modelit (1)

Teoria e modelit

Në anatomi: studimi i modeleve teorike (që nuk ekzistojnë në realitet).

Në antropologji: studimi i variacioneve krahasuar me modelet teorike (variante që përbëjnë popullatën reale).

Luhatjet nga modeli përbëjnë popullatën reale që, për çdo karakteristikë të konsideruar (metrike ose jo metrike), tregon një variabilitet të vetin.



Luhatjet nga modeli ndodhin edhe për karakteristikat jo metrike (morfologjike jo të vazhdueshme).

Tërësia e karakteristikave të ndryshueshme përbën biodiversitetin njerëzor, që përfaqëson avantazhin më të madh selektiv të zotëruar nga specia (lloji) ynë.

Çdo zvogëlim (reduktim) i biodiversitetit njerëzor (përfshirë rikombinimin gjenetik) ngushton biodiversitetin njerëzor dhe zvogëlon mundësinë për mbijetesën e llojit tonë.

Biodiversiteti është një avantazh!

Teoria e modelit dhe ndryshueshmëria normale.

Reduktimi i ndryshueshmërisë nëpërmjet zvogëlimit të biodiversitetit është një fenomen që verifikohet (ndodh, realizohet) nëpërmjet rikombinimeve të vazhdueshme të popullatave të ndryshme (përzierje)(“metisëzim”), dhe që brez pas brezi shpie deri në të ashtuquajturin metamorfizëm.

Karakteristikat antropologjike janë njësitë themelore që, të kombinuara në mënyra të ndryshme midis tyre, si tek individët po ashtu edhe tek popullatat, përbëjnë ndryshueshmërinë totale, pra biodiversitetin njerëzor.

Karakteristikat antropologjike janë të gjitha karakteristika anatomike dhe funksionale që mund të kenë ndryshueshmëri nga një individ tek tjetri dhe nga një popullatë në tjetrën.

Ato, nuk kanë asnjëherë domethënie patologjike, dhe subjektet që zotërojnë një variant të një karakteri të caktuar duhet të konsiderohen të shëndetshëm.

Çdo individ karakterizohet nga një kombinim tipik karakteristikash të ndryshueshme.

Çdo popullatë karakterizohet nga një frekuencë tipike (e veçantë) e varianteve të veçuara.

Fusha e studimit të antropologjisë përfshin studimin e të gjithë ndryshueshmërisë anatomike (që nga ajo molekulare, tek ajo indore, e deri tek niveli i organizmit) dhe studimin e ndryshueshmërisë fiziologjike.

Sigurisht, bëhet fjalë për një fushë të pafund, që shtrihet në miliona variante dhe miliarda e miliarda kombinime variantesh.

Mjekut në praktikë i interesojnë vetëm disa nga këto variante dhe pak kombinime (kombinacione) të tyre.


Antropologjia

Përkufizimi; sipas Aristotelit: “studimi i njeriut”; sipas Paul Broca-s: “studim natyralisitik i njeriut”.

Antropologjia është Shkenca që studion variabilitetin (ndryshueshmërinë) njerëzore normale (krahasuar me modelin), si në nivel individi ashtu edhe në nivel popullatë, nëpërmjet analizës se karakteristikave antropologjike (ndryshoreve).

Ndryshueshmëria biologjike

Sinkronike:
Lidhur me ambientin (përshtatja njerëzore)
Lidhur me seksin
Lidhur me moshën
Diakronike (evolucioni i njeriut)
Popullatës (demografia dhe historia e demografisë)
Ndryshueshmëria psiqike (Psikologjia)

Ndryshueshmëria kulturore (Antropologjia kulturore)

Ndryshueshmëria sociale (Sociologjia)

Pak histori

Faza arkaike (para-shkencore)

Ne botën antike një pjesë e mirë e antropometrisë studiohej dhe kodifikohej për qëllime artisitke.
Faza moderne (shkencore)

Faza arkaike (para-shkencore)

Herodoti (484-425 p.e.s)

Përshkruan “racat njerëzore” kryesore, duke treguar ngjyrat e ndryshme të lëkurës, format e kokës, format e hundës, format dhe ngjyrën e flokëve dhe shtatlartësinë. Dallon dhe përshkruan etni të ndryshme: Pigmetë, Etiopët, Shiitët. Hedh bazat për një lidhje morfo-funksionale (për shembull, thotë se Etiopët e kanë lëkurën të errët “sepse është djegur nga dielli” dhe se Shiitët veriorë e kanë lëkurën te lagështë dhe të bardhë).

Aristoteli (460-377 p.e.s)

Fut termin “ANTROPOLOGJI” dhe përkufizon këtë disiplinë si “studim të njeriut”. Njeh “varietetet” e njeriut, por përkufizon edhe “modelin” apo “tipin” si “realitetin e vetëm universal”. Në këtë vizion, “modeli” është ne vetevete real, ndërsa varietetet e tij janë “hije”; vlefshmëria e “modelit” apo “tipit” (për njeriun si dhe pët të gjitha speciet e tjera) është e pa modifikueshme në kohë dhe në hapësirë, përtej varianteve që shfaqen si imitime joperfekte. Ky konceptim influencoi mendimin biologjik deri tek Darwin-i.

Duke vëzhguar karakteristikat fizike të njeriut, vendos sistemin e parë te klasifikimit zoologjik, duke i njohur njeriut dy karakteristika fizike të veçanta (drejt-qëndrimin dhe trurin e madh), por edhe një intelekt sipëror, “shpirtëror”, për të cilën njeriu vendoset në majë te klasifikimit zoologjik (i ashtuquajturi “vizion antropocentrik”), që vazhdon edhe sot. Për këtë Aristoteli e përcakton njeriun si “dykëmbësh që mendon”.

Marco Polo (shek. XIII)

Është i pari që jep një përshkrim antropologjik (si fizik ashtu edhe kulturor) për tipa njerëzor vërtet të ndryshëm (si japonezët, tibetianët etj.) nga ata që njiheshin deri më atëherë (europianët dhe afrikanët).

E. Tyson (1699)

Publikon autopsinë e një “pigme-i”( Banor vendës i disa zonave të Afrikës e të Azisë, me trup shumë të shkurtër; njeri me shtat të vogël.), i klasifikuar sipas nomenklaturës zoologjike si Satyrus tulpii (në të vërtetë një shimpanze i i mportuar në Hollandë nga Angola) duke përfunduar se, 48 karakteristika fizike ishin të ngjashme me të njeriut dhe 34 ishin të ngjashme me te majmunave. Fillohet që te kodifikohet anatomia krahasuese njeri-majmun.

Karl Lineu (1735)

Boton Systema Naturae, në të njeriu klasifikohet në të njëjtën klasë të Primatëve (së bashku me lakuriqët e natës, lemurët dhe majmunët).

Tek Systema Naturae përshkruhen disa specie që i përkasin llojit Homo:

Homo ylvester (orangua)
Homo sapiens, që përfshin nënspeciet e mëposhtëme:
Ferus (i egër)
Americamus
Europaeus
Asiaticus
Asser
Monstruosus (anormal)
Didëro dhe D’Alembert (1751)

Botojnë Enciklopedinë e parë; fusin termin “Antropologji” dhe japin përkufizimin e parë: “në brendësi të ekonomisë së kafshëve, Antropologjia është traktati i njeriut, në dy natyrat e veta, fizike dhe shpirtërore”.

Faza moderne (shkencore)

Buffon (1749-1789) = themeleuesi i Antropologjisë

Boton “Histoire naturelle générale et particulière”” në 36 vëllime. Vëllimi i parë është monografik mbi Antropologjinë: “Histoire naturelle de l’homme”.

Njeriu merret si qartësisht i ndarë nga të gjithë kafshët e tjera, për cilësitë e tij intelektuale (intelektive!?) dhe shpirtërore.

Thomas Soemmering (1755-1830)

Boton më 1785 një traktat mbi diferencat anatomike mes europianëve dhe afrikanëve.

Giovanni Federico Blumenbach (1752-1840)

Boton traktatin e parë të anatomisë krahasuese të racave njerëzore, me përshkrimin e shumë varianteve të organeve të buta dhe të skeletit (në veçanti të kafkës), dhe duke konsideruar si ndryshueshmërinë fizike si atë psikologjike ashtu edhe atë patologjike.

Charles Darwin-i (1809-1882)

Njeriu duhet të jetë evoluar me (nga) të njëjtat mekanizma sikundër edhe kafshët e tjera.

Diferencat midis njeriut dhe kafshëve të tjera duhet të jenë të “gradës” dhe jo të “cilësisë”.

Formimi i njeriut dhe i racave aktuale duhet të kenë ndodhur nga afirmimin i varianteve të favorshme të seleksionuara nga ambienti dhe nga seleksioni i kryer nga zgjedhjet seksuale.

Thomas Huxley (1825-1895)

Boton më 1863 “Man’s place in Nature”, vepër në të cilën demonstron familjaritetin filogjenetik të njeriut me Primatët e gjallë, duke hapur, në fakt, fushën për studimet krahasuese të karakteristikave antropologjike.

Ernest Haeckel (1834-1919)

Boton ligjin biogjenetik themelor, sipas së cilit ontogjeneza formëson??? (ricalca!!!) filogjenezen, dhe mbi këtë bazë vendos një gjenealogji hipotetike të antenatëve të njeriut.

Katedrat e para të Antropologjisë

1849 – Paris (Sorbonë): Enrico Holland
1856 – Paris (Jardin de Plantes): Armando de Quadrefages


Lindin shoqëritë e para shkencore të Antropologjisë

1859 – Société d’Anthropologie de Paris
1863 – Royal Anthropological Society of London
1869 – Berliner Geesellschaft für Anthropologie, Ethnologie und Urgeschicte
1870 – Berliner Geesellschaft für Anthropologie, Ethnologie und Urgeschicte
1871 – Società Italiana di Antropologia ed Etnologia di Firenze
1879 – Anthropological Society of Washington
Paul Broca (1824-1880)

Profeso i Antropologjisë në Paris. E përkufizon Antropologjinë si “historia natyrore e njeriut”.

Fillojnë studime intensive, metrike dhe morfologjike, mbi variabilitetin njerëzor aktual me hipoteza mbi origjinën e biodiversitetin human.

Themelon (1859) të parën Shoqëri të Antropologjisë.

Teoria e modelit (2)

Në praktikë, variantet që i interesojnë Mjekësisë praktike janë ato:

Që kanë implikime (implikacione) klinike ose edhe vetëm diagnostike, domethënëse
Që varen nga seksi (gjinia)
Që varen (ndikohen) nga mosha
Që kanë vlerë filogjenetike dhe krahasimore
Që varen nga zakone të veçanta jetese dhe/ose të punës
Që kanë variacione raciale domethënëse
Që kanë implikime klinike ose edhe vetëm diagnostike, domethënëse

Brinja “e tepërt” çervikale



Që varen nga seksi (gjinia)

Mosha e ndalimit të aktivitetit metafizar (mbyllja e indit kërcor lidhës në kockat e gjata). Shkaktojnë: dimorfizëm seksual në shtatlartësi dhe përcaktojnë edhe karakteristika të tjera të përgjithshme si: shtatlartësia; pesha; sipërfaqja trupore; aftësia e shpërhapjes së nxehtësisë trupore.

Që varen (ndikohen) nga mosha

Karakteristika si: shtatlartësia; pesha, pulsacionet në një minutë; presioni i gjakut.

Që kanë vlerë filogjenetike dhe krahasimore

Të gjitha “variantet atavike”. Shembuj: këmba e sheshtë (jo patologjike); prematurizëm i sistemit të frmëshkëmbimit në lindje.

Që varen nga zakone të veçanta jetese dhe/ose të punës

Të gjitha variantet e “fiksimit” të muskujve në skelet, të lidhura edhe me aktivitete të veçanta.

Që kanë variacione raciale domethënëse

Për shembull: gjatësia më e madhe, në inaktivitet, e muskujve binjakë tek veriafrikanët; mungesa e varianteve ipo-aktive të Alfa-1-antitripsinave tek melanodermët.

Antropologjia dhe moderniteti shqiptar

Etnografia shqiptare është përqendruar te studimi i kulturës tradicionale në fund të shek. XIX dhe fillim të shek. XX, pa mohuar përpjekjet për të studiuar socializmin dhe post-socializmin.


A duhet ende të rendim në kërkim të ekzotikës duke rrezikuar që ta krijojmë vetë këtë produkt i imagjinatës dhe steriotipeve?


Antropologjia socio-kulturore në Shqipëri njihet më tepër me emrin etnografi. Ndodh që njerëzit ta asociojnë atë me folklorin. Kjo ka një histori.


Por nuk po ndalemi te kjo pikë. Ajo që ka më shumë rëndësi dhe duhet shtruar për diskutim është në njërën anë imazhi që ka shoqëria për këtë shkencë dhe së dyti vetë bashkësia e studiuesve.


Duket se të dyja konvergojnë në pikën që etnografia, përkatësisht antropologjia socio-kulturore merret me studimin e kulturës tradicionale ose primitive. Në përgjithësi në etnografinë shqiptare është kritikuar dhe është shmangur përdorimi i shpeshtë i termit kulturë primitive. Kjo ka ardhur për disa arsye.


Së pari se studiuesi ka qenë vendas, pra antropologjia shqiptare është vetvetiu një "anthropology at home". Së dyti për shkak të qëndrimit etik të studiuesve që janë munduar të shmangin etiketime negative për kulturën që kanë studiuar.


Sa i takon qëndrimit të dytë studiuesit ndahen në dy kategori. Njëri grup është shumë i kujdesshëm duke e evituar këtë term në maksimum dhe kur e përdor shmang kuptimin negativ.


Ndërsa grupi i dytë krahas punës shkencore merr përsipër edhe "emancipimin" e shoqërisë, përdor dijet etnografike për të mbajtur qëndrime here-herë shumë radikale aq sa ka raste të dalin jashtë diskursit antropologjik.


Meqë antropologjia socio-kulturore truallin e lindjes dhe prijësit akademikë kryesisht i ka në Perëndim, shtrohet pyetja se çfarë dhe cili ka qenë qëndrimi i tyre dhe si është prirja apo prirjet në ditët tona? Prej këtu mund të shtrojmë pyetjen nëse antropologjia shqiptare duhet apo nuk duhet të ndjekë të njëjtin rrugëtim?


Në një sondazh të kryer në SHBA del se pjesa më e madhe e njerëzve të pyetur ku flisnin për antropologjinë, iu vinte ndërmend një disiplinë e cila merret me studimin e kulturave primitive ose ekzotike.


Ky imazh i krijuar ka ardhur për faktin se shumica e studimeve në lëmin e antropologjisë amerikane, angleze, franceze, holandeze etj., kanë pasur objekt studimi një kulturë të huaj për studiuesin dhe në pjesën më të madhe një kulturë jo-perëndimore.


Edhe në vet përkufizimet mbi objektin e antropologjisë ende gjen përcaktime të tilla si "antropologjia sociale apo kulturore është shkenca që merret me studimin e kulturës primitive"... Projekti antropologjik ka qenë disi planesh: Për të njohur tjetrin, për të njohur zanafillën e njerëzimit ose së paku kulturat, ato më të hershmet të etiketuar si primitive etj.. Shkollat variojnë nga vendi në vend nga koha në kohë.


Pyetja që shtrohet tashmë është a mund dhe a duhen bërë studime antropologjike në shoqëritë komplekse (të civilizuara)?


Dhe prej këtu, a duhen bërë studime mbi dukuritë e prejardhura nga moderniteti apo duhet ende të rendim në kërkim të ekzotikës nganjëherë duke rrezikuar që ta krijojmë vetë këtë "ekzotike" duke harruar se dhe kjo mund të jetë produkt i imagjinatës dhe steriotipeve të studiuesit ose rrjedhojë e ideologjisë së modernitetit. Kjo në fakt nuk është një temë e re dhe as një shqetësim i ri shkencor. Për të përmendur vetëm disa pikëvështrime.


Ogys Konti do ta vendoste antropologjinë përkundrejt sociologjisë, ku të parën e shikon si shkencën që do të merret me tradicionalen dhe të dytën me botën industriale.


Ndërkaq Franz Boas e ka ngritur këtë çështje në leksionin inaugurues në Columbia University në vitin 1908 dhe ai shprehej pro studimit të kulturës pa ndonjë limit gjeografik apo përcaktime të tjera qofshin këto evolucioniste apo të ndërvarura prej fakti se cili është raport në mes studiuesit dhe të studiuarit, të zhvillimit të shoqërisë apo nivelit teknologjik të saj.


Me pak fjalë ai shprehej se antropologët nuk do ta studiojnë kulturën nisur nga fakti se ajo është diku atje tehu, larg nga ne, por sepse është dhe vijonte duke shpjeguar se përse ndodhi që antropologët u fokusuan më tepër te kultura ekzotike dhe primitive.


Në zhvillimet e kësaj shkence situata paraqitet pak a shumë kështu. Ka lindur antropologjia urbane e cila duke aplikuar dijet etnografike eksploron qytetin dhe tashmë shumë nga veprat e këtij lëmi janë kthyer në vepra klasike.


Po ashtu duhet të përmendim antropologjinë juridike, politike, ekonomike, të Mesdheut, të Europës etj. etj., që krahas studimeve të kulturës tradicionale studiojnë dhe dukuritë bashkëkohase. Ndër më të spikaturat tashmë janë studimet mbi kombin, shtetin, socializmin dhe post-socializmin.


Prapëseprapë debati lidhur me objektin specifik të antropologjisë nuk është i mbyllur. Meqë morëm shembullin e Boas mund të themi se njëra prej studenteve të tij dhe ndër figurat e njohura të antropologjisë psikologjike, Margaret Mead, do të shprehej se antropologjia është shkenca e primitives.


Gjithashtu dhe njëri prej njerëzve që reformoi pikëpamjet antropologjike Clifford Geertz, këmbëngul të theksojë se ai është etnograf dhe se detyra kryesore e kësaj disipline është për të interpretuar kulturat që ndodhen larg në kontekstin e dijes lokale.


Etnografia shqiptare e pozicionuar si një disiplinë e dijeve albanologjike është përqendruar te studimi i kulturës shqiptare tradicionale dhe gjetja e kulturës origjinale shqiptare.


Kësisoj edhe me ndërthurjen e teorisë marksiste ka krijuar një profil të vetin, mund ta quanim një "etnografi apo antropologji albanologjike", me nuanca të forta herderiane. Përveç kësaj dhe për rrjedhojë studimet më të shumta, janë fokusuar në fund të shek. XIX dhe fillim të shek. XX, pa mohuar disa përpjekje për të studiuar socializmin dhe post-socializmin.


Herë pas here thuhet se kjo mënyrë të studiuari është dhe në vendet e Europës Lindore apo vendet fqinje. Për ta kundërshtuar këtë ide mjafton të shikohen botimet në revistën Etnologica Balcanica apo në revista të tjera dhe duket qartë se kjo tezë nuk qëndron më.


Cilat janë shqetësimet kryesore që dalin përpara kësaj fushe kërkimi shkencor?


Për shkak të krijimit të imazhit që etnografia merret me doket e zakonet ka një përballje me opinionin publik, ose së paku nëpër ato mikro-hapësira publike ku etnografët/antropologët përballen shpesh.


Reagimet mund t'i grupojmë në dy syresh. Një grup i njerëzve mendojnë se studiuesit e kësaj fushe janë në të njëjtën kohë dhe promovuesit dhe mbrojtësit e kësaj kulture. Dhe për këtë arsye një pjesë e njerëzve u pëlqen apo e përkrahin punën e etnografëve.


Në krahun tjetër qëndron një grup skeptikësh apo dhe kritikë të cilët duke nënkuptuar një gjë të tillë dhe duke qenë nën influencën e prirjes bashkëkohase të "arratisjes prej së kaluarës" apo duke mbajtur nganjëherë dhe qëndrime "emancipuese ndaj shoqërisë" kritikojnë herë haptazi dhe më shpesh jo-publikisht, kontributin që jep apo mund të jap etnografia në njohjen e kulturës shqiptare.


Ndërkohë, për mendimin tonë, çështja duhet të ishte shtruar krejt ndryshe. Së pari vet studiuesve do t'iu kërkohet që të rishohin gjithë paradigmën e kërkimit në këtë fushë. Për rrjedhojë në disa dimensione dhe të vetë punës në terren dhe përpunimin e teorisë së çfarë do të konsiderohet "fakt etnografik".


Ankthi i shprehur shpeshherë se me vdekjen e një burri plak vdes një arkiv, sa qëndron aq dhe nuk qëndron. Sigurisht që për disa dije kjo ndodh, por kjo nuk do të thotë se është dëmtuar puna e antropologut të kulturës. Dikush mund të thotë se është dëmtuar studimi i kulturës tradicionale.


Pyetja e radhës është e cilës tradicionale? A nuk krijohet prapë tradicionalja? Fare mirë kontributi ynë mund të jetë për të konstatuar edhe këtë dukuri, dhe mund të shtrojmë pyetjen nëse mund të flasim për zhdukje të një dukurie kulturore apo transformim të saj.


Pa kaluar në paternalizëm, do të duhej që përtej paradigmës tradicionale të etnografisë shqiptare të shikohet mundësia që vëmendja e studiuesve antropologë të përqendrohet në studimin e efekteve të modernitetit shqiptar mbi kulturën shqiptare.


Pyetja e parë që të vjen ndër mend sapo e parashtron një kërkesë të tillë është lidhur me kuptimin konkret të fjalës "modernistet".


Dhe së dyti a duhet hequr dorë nga studimi i kulturës tradicionale? Shpjegojmë se pa pasur ndërmend të japim ndonjë përkufizim për këtë, me moderne nënkuptojmë të gjithë dukuritë kulturore që kanë ardhur si rezultat i "ofertave" apo projektet e prejardhura në rrugë shtetërore me qëllim për të krijuar apo transformuar një kulturë të caktuar siç i takon kulturës juridike, shtetërore, veshjeve etj.


Studimi i cili mund të shkojë në disa nivele, fjala vjen si është propaganduar apo paraqitur në mënyrë zyrtare dhe si është implementuar.


Po ashtu duhet të themi se moderne nuk nënkupton të duhurën, përkundrejt tradicionales. Dikush mund të thotë se edhe idetë rilindase kombëtare ishin moderne dhe i paraprinë gjithë implementimit të këtyre politikave që përmendëm më lart.


Sigurisht që po dhe kjo nuk do të ndalonte që studimi të kryhet dhe për këtë periudhë kohore dhe për të parë se si shumë mite, rrëfenja, këngë, identitete, etj., janë krijuar gjatë kësaj kohe dhe më pas dhe ne ndoshta gabojmë kur mendojmë se ato kanë qenë të ruajtura në kujtesën popullore.


Por kërkesa që parashtrojmë në këtë rast është për të parë shtetin si hapësirë dhe agjenci sociale e cila merr përsipër dhe përdor çdo teknikë të mundshme të pushtetit për të ndryshuar kulturën.


Është pikërisht etnografia në kuptimin e punës në terren, ajo e cila do të ndihmojë për të parë se si kanë operuar këto politika dhe përse kanë pasur ose nuk kanë pasur sukses. Ne kemi marrë një shembull për ta ilustruar këtë që është tema e mitit të origjinës dhe rëndësia sociale që ai mbart.


Miti i origjinës është përzgjedhur sepse është një nga temat më të nxehta në kuadër të një ndërmarrje demitizuese. Miti apo më saktë mitet e origjinës pavarësisht faktit se në i klasifikojmë si të tilla duke i nënkuptuar si irracionale, ato kanë një rëndësi të madhe sociale dhe vërtetësia e tyre varet më shumë nga fakti se sa besimtarë ka dhe si e mendojnë studiuesit e tyre në këtë drejtim.


Potencialisht kritikat e studiuesve mbi mitet mund të kthehen në dije të përhapura...Miti në vetvete luan rol të rëndësishëm sa i takon çështjes se përse një grup social jeton së bashku, po ashtu kontribuon për të kuptuar legjitimitetin e një sistemi politik e ligjor të caktuar.


Po si qëndron puna kur mite të shumta ofrohen nga dijet shkollore dhe po ashtu ato të themi në rrugë tradicionale? Kush merr prioritet: mitet e mësuara nga "mësues" apo mitet e mësuara nga "plaku"?


Ja si na shfaqet menjëherë një nga çështjet që janë të lidhura aq ngushtë me sociologjinë e dijes dhe prej këtu mund të kuptojmë apo më saktë të fillojmë të kuptojmë dhe shumë dukuri të tjera kulturore dhe sociale që kanë hedhur shtat në vendin tonë.


Si përfundim është për t'u theksuar se zgjerimi i paradigmës antropologjike do të kontribuonte shumë në njohjen e mëtejshme të vetvetes duke hequr dorë nga qëllimi për të "krijuar vetveten". Sigurisht që kjo njohje do të ndihmojë edhe në krijimin e një imazhi tjetër mbi "vetën" dhe "tjetrin".


Instituti i Antropologjisë Kulturore dhe Studimit të Arteve,
Qendra e Studimeve Albanologjike, Tiranë