Nga ALEKO LIKAJ : Si e vranë Drita Çomon

Aleko Likaj ka lindur në Tiranë më 1949. Ka ndjekur studimet për Gjuhë – Letërsi shqipe. Gjithashtu, është Antar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëvre të Shqipërisë, që prej vitit 1978. Është dhe fitues në letërsi i disa çmimeve lokale e kombëtare. Për shumë vite ka punuar mësues në zonën e Dumresë dhe të Cërrikut, pastaj gazetar. Në vitet e demokracisë, për tetë vjet ka qenë në gazetën “Koha Jonë”. Boton herë pas here tregime për të rritur në shtypin letrar të kohës. Që nga viti 2001 jeton me familjen në Francë. Ka shkruar edhe pjesë teatrale për fëmijë e teatrin e kukullave, skenare.

Është autor i disa librave me tregime, romane, novela e përralla për fëmije: Guximi, Trimi i vogël i Skënderbeut, Nata e fundit e Ballaban Pashës, E fshehta e asaj dite, Thesari në fund te detit, Amant bariu, Vrasja e refugjatit, Porta hapet në mesnatë, Princi që çmendi perandorin, Bardi i Shpend Ujmirit, Goni nuk do të luaj më.

Arkivolin e ulën për një çast në tokë. Kishin kaluar pragun e një shtëpie, që gjasonte më tepër me një barangë të vjetër pas postës së policisë së qytetit, ku përgjoheshin prej viteve. Dy gra që lëviznin drejt derës. Njëra prej tyre e mbylli bravën dhe çelësin e futi në xhepin e një xhakete të vjetër të zezë, të dalë boje. Gruaja tjetër diç kërkoi në çantën që mbante në supin e djathtë, pastaj u afrua drejt kreut të arkivolit. Burri që ishte aty dhe që i dalloheshin nga larg një palë mustaqe të holla, bëri një shenjë rrefuzimi. Nga dritarja e dhomës së fjetjes, i mbështetur mbi parvaz, pashë "zukun" gri të komunales së Cërrikut. Së bashku me shoferin, një punëtor me kombinoshe gjithë gëlqere e llaç, hapën spontin e makinës që dukej tepër e vjetër. Qëndruan aty. Mbase dikush nga larg nga një kënd që unë nuk mund ta shikoja, i urdhëroi. Duhej të ishte një hije. Mundet edhe sigurimsi i ri, i sapombërrritur në atë qytet të vogël, që kishte marrë përsipër të zëvendësonte fytyrëkuqin, Karlo, që i kishte gjurmuar prej më shumë se tre vjetësh Liri Belishovën me të bijën, Drita Çomon.
I heshtur, arkivoli u vu përsëri në udhë. Katër personat që mezi e mbanin, kaluan kanalin që ndan asfaltin e prishur nga oborri i shtëpisë. Të dyja gratë mbanin fundin, por u duk se u lodhën shpejt. Aty në rrugë e ulën përsëri. Njëri prej burrave kërkoi të ndërroheshin dhe gruaja me flokët e mbledhura topuz, doli në fillim. Çantën e mbante në krah. Dukej se e pengonte. Në një çast fërkoi duart. Mbase nga lodhja. Liria dy metra më tej kaloi lehtë dorën mbi suprinën e ndritshme të arkivolit, sikur donte të përkëdhelte edhe njëherë të bijën, që ishte shtrirë brenda si në gjumë të thellë. Pastaj fshiu lotët me një shami. Një prej burrave e kapi nga krahu dhe e tërhoqi duke e mbështetur për një çast pranë gjoksit të tij. Dukej që dëneste. Burri tjetër erdhi pranë. Diçka i foli e pastaj i kaloi dorën në supet që i dridheshin. U kthye nga pallati ynë. Më pas e kaloi vështrimin tek dy pallatet e tjera që rrinin përballë. Me siguri që dalloi dritaret e mbyllura dhe perdet e hapura. Kuptoi se qyteti përgjonte. I heshtur dhe gojëprerë. Me një ndjenjë frike, por edhe keqardhjeje për vajzën me sy të veçantë, të hijshme dhe nga me bukurat në hapësirat e tij.
Nëna ime më bëri me shenjë që të mbyllja dritaren. Një çast më parë ajo kishte zgjatur kokën dhe kishte pëshpëritur:"Të shkretën Liri ç'e gjeti. Korba, ajo..." Ime shoqe që ishte nuse e re në shtëpinë tonë, kafshoi lehtë buzën e poshtëme, sikur donte të më thoshte: "Mos u bëj i keq! Kërkon të na shkatërrosh?" Kishim mbërritur atë mëngjes nga Elbasani ku jetonim së bashku prej dy muajsh. Fund jave, si zakonisht mblidhesha te prindërit e mi, të cilët më dukej sikur i kisha braktisur dhe harruar. Babai në kuzhinë lexonte “Zërin”. Fshihte sytë e vegjël gri poshtë kristalit të qelqtë të syzeve dhe herë pas here shfrynte me kraharor. Gjetiu e kishte mendjen... E ndoqa në një çast të vetëm me sytë nga dera e hapur dhe u ndjeva vërtet keq. Nuk mund të flisje edhe pse tej një vajzë e ndrojtur po largohej nga kjo botë e mbyllur brenda një arke, jo krejt e panjohur për ne, edhe pse askush nga familja ime nuk mund t’i fliste. Por ne e njihnim atë. Edhe jetën e saj deri në detaje. Me motrën time të vogël shpesh herë përshëndetej me një ulje koke të lehtë . Ishin vajza fqinje prej disa vjetësh, edhe pse ime motër ishte disa vite më e vogël. Shpesh herë ajo na tregonte, por babai një ditë i kishte thënë: " Je e vogël dhe ca gjëra nuk i kupton. Ajo nuk është e lirë. Jeton si në një burg të vërtetë. Mëkat!..."
- Po e hipin në zuk, - tha motra ime e vogël që zgjati një çast të vetëm kokën në dritare duke më shkundur edhe mua nga përhumbja.
Arkivolin vërtet po e vendosnin në karrocerinë e makinës që një çast më parë kishte transportuar llaç për brigadën e muratorëve të komunales, të cilët po riparonin fasadën e banjos së vetme të qytetit , diku pranë kinemasë, në qendër të qytetit të Cerrikut. Këtë herë punëtori dhe shoferi po e shtynin arkën drejt mesit të mjetit. Pastaj fërkuan duart sikur kërkonin t’i shpëlanin ato. Ndoshta për të thënë se: "në këtë histori ishin krejtësisht të pafajshëm". Por ky çast nuk zgjati shumë. Lirinë njëri prej burrave e mori për krahu për ta hipur përpara me shoferin, por ajo nuk pranoi. M’u duk më e kërrusur se zakonisht. Mbase edhe nga pesha e gjëmës që i kishte rënë mbi kokë. Gruaja tjetër mbylli derën duke e përplasur me zhurmë. Zuku lëvizi dhe mori kthesën majtas përpara çerdhes e pastaj devijoi për në rrugën kryesore që të çon në Elbasan. Diku pas lagjes së Malasejit, ku banonin një pjesë e familjeve çame të Cërrikut si dhe disa familje jevgjësh, ndodheshin edhe varrezat e qytetit. Makina lëshoi një tym të hollë e u zhduk përfundimisht nga sytë tanë vetëm një çast më vonë. Ndjeva një peshë në gjoks. E ndala frymën në një çast. Ishte një dhimbje njerëzore...
Kurrë nuk do ta harroj atë çast...
Kështu më ka mbetur në mendje edhe sot e kësaj dite.

* * *


Nuk e di se pse, por Drita Çomo më ngjante me një Anna Frank të vërtetë. Kjo ide kishte nisur të më pushtonte që në çastin kur e kisha parë të nisej e heshtur në shkollë një mëngjes shtatori. Me një fustan të thjeshtë në ngjyrë të ëmbël gështenje e të prerë thjesht deri një pëllëmbë poshtë gjunjëve, kaloi e ndrojtur përpara meje. Ishim te kryqëzimi i rrugës që vjen nga spitali përpara postës së policisë e që pastaj degëzohej për në gjimnazin "Tomor Sinani" e në "bulevardin" e vetëm të qytetit të Cërrikut. Ajo ishte ende e parritur mirë. Me një trup të drejtë e të dobët dhe e brishtë si një fije bari, të cilin e përkund një fllad i lehtë pranvere. E heshtur dhe e trishtë. Me një fytyrë në ngjyrë të grurit që zgjatej paksa poshtë e me mollëzat të rrumbullakosura. Një portret fëmije që shprehte veçse dhimbje. Mbase fati e kishte goditur që të vuante ashtu si të mëdhenjtë një lloj persekucioni ku i mohohej liria. Kjo e fundit varej në perin e një operativi që i ndiqte tashmë prej vitesh si një hije. Madje e frikshme.
Ato ditë kisha parë në kinemanë e qytetit filmin e Anna Frankut. Ndoshta kjo ka qenë arsyeja që e lidha portretin e saj me këtë protagoniste që më kishte emocionuar. Në kokë më hipi një ide e mendim i çuditshëm. Edhe kjo vajzë, ashtu si Anna, duhet të mbajë shënime. Mbase edhe ditar. Drita kishte se çfarë të thoshte në ato radhë duke e përshkuar ditën e kredhur në vetmi si në një burg ku realisht i mungonin hekurat. Paraqitja tri herë në ditë përpara sportelit të policit Hetem apo Qinam, që përgjonin në dritaren e dhomës aty pranë...
Ishte fillimi i viteve ‘70 . Liri Belishova, ish anëtarja e Byrosë Politike, më kishte mbetur në mendje që nga fëmijëria e largët në një foto me flokët e prera shkurt që i rrumbullakoseshin mbi një fytyrë, ku binin në sy veçanërisht shkëlqimi i dy syve të vegjël e të zinj. Kur erdhi në Cërrik, e sistemuan në lagjen tonë. Disa ditë para se të vinte i kishin ngritur një si barakë pranë postës së policisë së qytetit. Tri metra më tej përpara derës kalonte rruga e spitalit. Ai ishte fare pranë pas dy pallateve dykatëshe, tip arkitekture sovjetike, të populluar kryesisht me naftëtarë që punonin poshtë në uzinë. Si vend pune i siguruan një prej magazinave të mëdha të ndërmarrjes së konsumit dhe tregtisë. Detyra e saj ishte seleksionuese zarzavatesh në sektorin që vinin nga kooperativat. I shoqi, Maqoja, ish ministër i bujqësisë, ishte në burg. Natyrisht me një dënim të rëndë e të zgjatur.
Kur e pashë për herë të parë, ndjeva një lloj zhgënjimi brenda vetes sime. Liria nuk i ngjante më asaj që kisha parë në foto. Isha i ri asaj kohe, pa i mbushur të njëzet e pesë pranverat. Punoja si mësues në fshatrat e Dumresë në kufi me Kuçovën dhe në shtëpi vija vetëm në fundjavë, sa për të bërë dy shëtitje mbrëmjeve në bulevardin që zinte fill nga kinemaja e qytetit deri para pallatit të shtëpisë sime. Gjithsejt 300-400 metra.
Familja e Liri Belishoves mbyllej brenda katër mureve të shtëpisë dhe nuk e kishte këtë lloj "privilegji" që të hazdisej si "kali në lëmë", ku zakonish ngrifeshin disa djem të rinj të sapoardhur nga fshati me punë në uzinë dhe që ëndërronin karrierën. Dilnin edhe vajza. Kryesisht gjimnaziste apo edhe studente të ardhura nga kryeqyteti për të pushuar dy ditë pranë familjeve. Anash në trotuare qëndronin kryesisht sehirxhinj, disa të mitur e çamarrokë, por edhe hafije, që nuk ishin të paktë në këtë qytet. Një pjesë e mirë e familjeve që e kishin një lloj "luksi " vendoseshn nëpër ballkonet që ishin përballë bulevardit, sapo vinte mbasditja. Pinin kafenë. Gratë bënin triko dhe gjysmëvështrimin e mbanin nga "bulevardi". Diskutonin e flisnin për të rejat e ditës që kishte mbërritur nga ndonjë thashethem absurd dhe natyrisht bënin edhe biografitë e njerëzve që i kishin përpara gjatë asaj xhiroje që mbaronte shpejt, aty rreth orës shtatë.
Më pas qyteti mbyllej brenda mureve të shtëpisë për të rënë në gjumë menjëherë. Nesër duhej të ishin që të gjithë të gatshëm për në punë. Natyrisht me energji të reja, të cilat u duheshin për të dhënë rendimente sa më të larta "për të mirën e shoqërisë".
Pikërisht në këtë bulevard do ta shikoja një buzëmbrëmje Drita Çomon, vajzën që kishte fituar tashmë një bukuri magjepsëse, me fytyrën gati fëminore e që rrezatonte veçse mirësi. Ishte më e rritur. Ishte gjimnaziste në vitin e parafundit. Ka qenë ndoshta vetëm një gjysmë xhiro. Mbase mund të ketë qenë deri te MAPO – ja në qendër. Ishte shoqëruar nga vajza e komandatit të regjimentit. Kam qenë me një shok. Ai më ceku supin me bërryl, nga që ishte pak më i gjatë se unë, si për të më thënë: "Shiko si është bërë!"
- Është bija e Lirisë. Shih çfarë trupi të rregullt që ka. Dhe sa e hajthme! Alamet goce... e shkreta! - tha ai pastaj dhe u mbush për një çast me frymë.
Shoku im e ndoqi për një çast me vështrim, derisa ajo u zhduk te kthesa në fund të ballkonit të Petref Latifit. Kishte marrë rrugën për në shtëpi .
"Sa shpejt që qenka rritur?! - bëra të çuditurin.Vërtet që më erdhi mirë për atë vajzë që kishte një botë dhe natyrë të veçantë.
Gjatë asaj kohe më kishte rënë në sy një djalë me trup mesatar, me një portret të dobët e brun. Nuk ishte më shumë se shtatëmbëdhjetë vjeç. Ishte Petriti, i biri i Lirisë dhe vëllai i Dritës. Natyrisht ai rrinte me dy a tre djem që kishin probleme me sjelljet e tyre në atë qytet të vogël punëtorësh. Të paktën ata kishin kurajon që ta shoqëronin në atë kohë. Në një ditë me shi kisha zbritur nga biblioteka e qytetit dhe më duhej të qëndroja poshtë strehës së kinemasë. Diku në qoshe pashë Petritin që fliste me pasion. Veshi ma kapi se ata diskutonin për futbollin. Flisnin për kampionatin shqiptar të asaj kohe. Djali fliste me pasion për njërën nga skuadrat e kryqytetit, që kërkonte të merrte titullin. Disa muaj më vonë në sezon vere e pushimesh në lulishten e qytetit rreth një stoli së bashku me këta shokë, vazhdonin të diskutonin përsëri për futbollin, edhe pse kampionati kishte mbaruar.
- Është tifoz i madh, - më tha Qani Arapi, që rrinte me shtëpi përballë asaj të Lirisë. Vetëm rruga i ndante. - Po ç’të bëjë i ziu. Veçse për atë mund të diskutojë. E ka nga halli. E përgjon Karloja.
Sigurimsi Karlo ishte një fytyrëkuq dhe me leshtë e kokës gati të kuqe. Nofulla e tij ishte e tejzgjatur dhe në pamjen e parë të ngjasonte me një kalë të hazdisur. Ashtu e kishte edhe të ecurën. Njëri sup i varej gjithmonë e sytë i kishte të mëdhenj e si të çakërdisur. Thuhej se ishte nga Shkodra. Kishte disa vite që e ndiqte Lirinë aty në Cërrik. Për këtë e kishin sjellë nuk dihej nga ku. Jetonte me shtëpi pranë Qaniut. Dy dritaret, atë të kuzhinës dhe të dhomës së gjumit, i kishte përballë nga barraka e Lirisë. E kontrollonte sapo ajo hapte derën për të shkuar në punë te magazina e konsumit prapa komunales.
Thuhej që e kishte qejf gotën dhe në shumicën e rasteve qëndronte në një gjendje ekstaze, ku kutërbonte veçse alkool. Më kishte rënë në vesh se ishte edhe qejfli pas grave. Në atë kohë flitej se kishte zënë të dashur edhe një bufetiere, që sapo i kishte vdekur burri me kancer, duke e lënë të ve me një vajzë të vogël. Karloja të imponohej me një natyrë të rrëmbyer dhe me fjalët e vrazhda, aspak të hijshme. Të fyente për hiç mos gjë. Të kërcënonte dhe këtë e bënte realitet. Më kishin thënë se i thërriste në polici djemtë e bukur të qytetit, sepse i shihte si rivalë. U bënte presion. Dikë ndofta arriti ta bëjë edhe bashkëpunëtor. Kësaj nuk i dihet mirë filli. Punë të fëlliqura dhe të fshehta bëheshin shumë asaj kohe. Unë nuk pata folur ndonjëherë me të.
Lirisë nuk i ndahej. E kontrollonte disa herë te magazina e Gani Elezit gjatë orarit të punës, edhe pse ajo paraqitej tri herë në ditë në polici për të bërë listëprezencën. Ai kishte pushtet të pakufishëm mbi familjen e saj.
Në çast, kur i a njoha mirë karakterin këtij tipi që hiqej si Fusheja, mendova për Dritën. Ai mund t’i kthehej edhe vajzës në emër të detyrës. Nuk e di, por ato ditë e kam menduar mirë këtë lloj aventure ndaj asaj vajze të brishtë, e cila rrezatonte edhe një karakter të paepur ndaj farsave të tilla. Zor se mund t’i binte në dorë atij fytyrëkali që mbante erë alkool. Por ai e kishte mendjen tek të tjerat. Bufetierja e gostiste vazhdimisht me pije. Madje i jepte me vete edhe ndonjë shishe. Ajo ishte në një moshë që e kërkonte dashurinë dhe shtratin. Jetonte e vetme në qytet, në një pallat që nuk binte në sy të askujt. Një shok yni që banonte aty, na thoshte vazhdimisht se Karloja vinte pas mesnate e dilte afër mëngjesit. Gruas së tij me siguri që i thoshte se "ishte në detyrë". Po kjo punë zuri të binte erë. Jo vetem në qytet. Një teknik i komunales që rastësisht hyri në bufenë e së dashurës së tij, i gjeti pas banakut në kthinën e vogël.
Bufetierja thërriste nga kënaqësia, duke mos e kontrolluar veten e Karloja si një derr i egër gërhinte, duke lëshuar disa tinguj krejt të pakuptueshëm. Po pas teknikut në atë moment u ndodhën edhe dy klientë të tjerë. Karloja, me pantallonat nëpër këmbë, u hungëriu dhe i kërcënoi se do t’ua shkatërronte jetën nëse e hapnin gojën. Por fjala mori dhenë dhe historia kaloi nëpër gjithë familjet e atij qyteti thashethemnajash. Ime ëmë ma tregoi këtë ngjarje, që ishte kthyer në kryetemën e ditës, ndërsa u ktheva si zakonisht në fundjavë.
- Shpëtoi edhe Liria, - më tha duke arnuar aty në ballkon. - Atë kodoshin do ta heqin. Kështu flitet.
Por Liri Belishova me djalin e vajzën e saj nuk kishin se si të shpëtonin. Karlon dikush do ta zëvendësonte dhe ajo sërish do të ishte nën pushtetin e përndjekjes e të persekucionit psikologjik, ashtu si më parë.
Pas ca ditësh mbërriti një tjetër hafije dhe Karloja nuk u pa më në Cërrik. Se ku iku e çfarë u bë me jetën e tij, ende nuk di gjë edhe sot e kësaj dite. Besoj se nuk do t’ia kenë falur. Nganjëherë diktatura bënte shembuj edhe bijtë e vet më të devotshëm. I riu, ndryshe nga fytyrëkali Karlo, nuk ra në sy fare. Këtë herë strategjia e përndjekjes ishte më e veçantë dhe e heshtur.
* * *

Ka qenë sërish buzëmuzgu. Madje errësira dukej se vinte me hap të shpejtë, duke ngjyruar qiellin me penelin e zi. Plepat në të dy anët e rrugës që të çon në Elbasan, ngjanin si një figuracion i çuditshëm nga ato të tablove kontemporane. Nga rrugët dhe sheshi kryesor i qytetit kishin filluar të rralloheshin njerëzit e paktë që në atë fundvere dukeshin më të lodhur e më të pagjumë. Së bashku me dy shokë të mitë, arsimtarë fshatrash, kaluam përmes lulishtes. Dikush propozoi të uleshim për pak minuta në një stol të lulishtes. Qëndruam dhe vazhduam të diskutonim për gjëra të parëndësishme të asaj kohe. Njëri prej nesh dalloi Drita Çomon. Nuk e di sa nga erdhi, por kaloi qetësisht përpara nesh duke shtrënguar pranë gjoksit një libër. E ndoqa me sy, ndërsa u zhduk pas një masivi të gjelbërt në një rrugicë të ngushtë asfalti të lulishtes që të nxirrte përballë dyqaneve dhe klubit "1 Maji". Pas një çasti ndjeva praninë e një njeriu tjetër që qëndroi i heshtur në krahun tonë. Ishte krejtesisht i panjohur për ne. Diç foli më tej. Mbante për dore një biçikletë tip "Ylli", që ishte në modë aso kohe. Prodhim vendi.
Njëri prej shokëve tanë u ngrit dhe iu afrua. Pamë që i ndezi cigaren dhe kuptuam se djaloshi i ri dhe i gjatë, me supe të rëna, ishte një duhanpirës. Pastaj ai mori rrugën për në Elbasan me biçikletën që duhej ta kishte sjellë prej andej.
- Me pyeti për Dritën, - tha shoku ynë, që i ndezi cigaren. - Tha se kishte ardhur nga Elbasani. Dukej i dashuruar marrëzisht pas saj. Mbase nuk e ka ditur se ç'rrezik të sjell shoqërimi me të.
Shoku tjetër imi nuk u ndie mirë. Lëvizi nga stoli, sapo duhanxhiu ynë tha se djaloshi i kishte treguar edhe një intimitet se "i kishte prekur buzët ai elbasanasi."
- Ia fut kot ky spurdhjaku, - tha me një frymë ai që lëvizi. – Drita, edhe pse vajzë në moshë, edhe pse i mungon ajo ndjenjë, zor se mund t’i falë një çast dashurie, qoftë edhe këtij birkoje, që udhëton nga Elbasani këtu me një biçkletë në emër të dashurisë së zjarrtë.
Dukej që kishte një dozë inati miku im dhe nuk i besonte asaj që u tha aty, mes nesh nga një njeri i huaj. As unë nuk i zura besë atij djaloshi dhe këtë bindje e kam edhe sot e kësaj dite. Ai nuk duhej të kishte njohur botën e saj të ndrydhur e të mbyllur. Madje ndofta edhe rrethanat që e ndiqnin atë që prej ardhjes në jetë.
Ky ishte një kujtim që u tret me atë mbrëmje, duke mbetur mbrapa atij konfiguracioni të çuditshëm drurësh të asaj nate pa hënë...
Tri ditë më vonë në shtëpinë time e bija e komandantit të regjimentit, Rajmonda Bulku, më tha në intimitet: "Drita është poete. Shkruan poezi të ndjera."
Ishin shoqe klase. Së bashku me Vanina Canin, që më vonë mbaroi për inxhinieri kimike, ishin bërë si tri shoqe të pandara. Këto të fundit ishin vajza komunistësh, por që nuk mund ta përkthenin ndryshe shoqërinë e bangave të shkollës. Ndaheshin gjithmonë në cepin e pallatit tim aty, te ballkoni i Petrefit.
Ca ditë më vonë Rajmonda më solli edhe një poezi të Dritës. Ishte një fletë me katrore nga fletorja e matematikës. Vetëm tri strofa. Shkruar me një shkrim që dukej si një dhimbje që dilte nga fundi i shpirtit të saj. Poezia fliste për një mbrëmje, së cilës i mungonin yjet...
Shumë vite më vonë, kjo poezi, nuk e di se pse nuk u përfshi në vëllimin që i përgatitën asaj me një shënim nga vetë Kadareja. Mbase duhet që edhe të ketë humbur. Ajo mund të ketë përfunduar dorë më dorë, por edhe në ndonjë sirtar sigurimsi, atje ku ruheshin të fshehtat e padeklaruara të gjurmimeve monstruoze.
Disa ditë më pas babai solli në shtëpi një shokun e tij. Ishin njohur që në jetën partizane në zonat e jugut. Shoqërinë e kishin ruajtur gjer në vitet e mëvonshme. Nuk e di se si ishin takuar.
Atë mbrëmje ai ishte mysafiri ynë. Të nesërmen, ndërsa nëna përgatiste drekën dhe mysafiri duhej percjellë deri poshtë në stacionin e Paprit për të udhëtuar pastaj me tren për në Tiranë, dy burat rrinin e kuvendonin aty në ballkon.
Fund jave dhe mes vere. Dielli digjte që në mëngjes. Një hardhi rrushi, e mbjellë aty që prej disa vitesh, kur mbërritëm nga kryeqyteti me transferim në Cërrik, lëshonte hije. Atë ditë, si për të respektuar mikun, nuk kisha shkuar për plazh në lumin Shkumbin, ku ne arsimtarët kalonim verën nën rrezet e diellit e pranë një rëre të imët si ajo e plazheve të Adriatikut. Natyrisht biseda midis dy miqve të vjetër shkonte edhe në ngjarje e njerëz të njohur vite më parë. Prag dreke dhe nga kuzhinat përreth ndiheshin errërat e specave të fërguara, por edhe e mishit që nuk kishte filluar të na mungonte në treg.
Në cepin e trotuarit u duk portreti i Liri Belishovës: trupi i harkuar dhe fytyra e ngritur paksa mbi supet e varrura. Ecte qetësisht, sikur t’i kishte mbaruar që të gjitha detyrat. Në të gjithë gjatësinë e pallatit ajo u duk sikur u çapit mbi trotuarin që kishte zënë të prishej nga erozioni i shirave të dimrit dhe pranverës. Unë e dallova i pari, ndërsa dy burrat vazhdonin të kujtonin miqtë e tyre të vjetër duke treguar për ta histori që përfundonin me një humor të lehtë. U zgjata pak mbi bordurën e ballkonit dhe bëra sikur do të shija andej nga gjimnazi. Kalimi i kësaj gruaje disa herë në ditë përpara ballkonit dhe dritares së kuzhinës sonë ishte bërë, si të thuash, një ritual që nuk na mungonte. Herë pas here, të ardhur apo komshij, që vinin aty për të pirë një kafe, kryesisht gra, shoqe të nënës sime, nisnin e tregonin edhe të rejat e ditës për Liri Belishovën, gjitonen tonë të internuar. Nuk mungonin edhe bëmat për ata që e ruanin dhe e përgjonin familjen Çomo. Aty mësonim, për shembull, kur Liria bëhej gati të shkonte të takonte Maqon në burg. Ajo interesohej për lejën e takimit, që e kishte depozituar në polici që përpara një muaji e ca më parë, nëse ajo kishte mbërritur apo jo.
E vuri re edhe im atë. Miku vazhdonte të tregonte histori shokësh e bëmash.
- Moreee! A të kujtohet Liria? - pyeti pyet nën zë babai në një cast, kur gruaja e përndjekur çapitej përpara ballkonit tonë.
Tjetri kthehu kokën menjëherë.
- Ç'më thua, bre Zeqooo, - tha e hodhi sytë nga e internuara, e cila vazhdonte të çapitej ngadalë mbi trotuar dhjetë metra më tej.
U prish në fytyrë menjëherë. Një rreze u duk sikur e spërkati për një çast të vetëm. Shtrëngoi fort buzët dhe tundi kokën lehtë.
- Në fillim kam qenë shoqëruesi i saj për disa vite. Heee...! - psherëtiu dhe tundi sërish kokën. Pastaj qëndroi për një çast sikur të donte të sillte ndër mend kujtimin e largët. - Paska ndryshuar. Qenka transformuar krejt. Nuk e kam parë qysh atëherë. Ka qenë edhe partizane trime. Grua e zonja. Pastaj... e prishi... Punë grash. Flokëgjatë e mendjeshkurtër, siç thonë. Por shoku Enver e kurseu. Gjynah!
Mëshira që shprehu shoku i babait m’u duk krejt e pavend në atë çast. Më ngjante me një mëshirë kristiane. Kisha mendimin se Liria më shumë se "gabimi i saj" kishte shërbyer në skakierën e shahut të politikës shqiptare si një figurë që duhej “ngrënë”, për të realizuar pastaj një bllof ndaj kundërshtarit, që luante me gurë me ngjyrë tjetër. Për një "shah mbreti", që nuk do të na mungonte. Përralla me “Hrushov”, që tregohej atëherë në mbledhjet e Frontit Demokratik të lagjes sonë, më dukej si ajo e Kësulëkuqes. Ishte nisur që nga Kina të takonte gjysh Enverin, për t’i sjellë një shportë me lajme dhe në rrugën përmes pyllit, kishte dalë ujku (udhëheqja revizioniste sovjetike e asaj kohe). Madje ata kishin veshur edhe skufjen e gjyshes apo maskën me të cilën kërkonin të imitonin atë për të marrë ç’kishte brenda në shportë, pra, lajmet kineze. Ato në fakt i priste Enveri. Në fund ujku Nikita, Kosigini apo Brezhnjevi e hëngrën Kësulëkuqen... Sidoqoftë kjo ishte vetëm një përrallë.

* * *

Vera kishte kohë që kish shkuar dhe shtatori i atij viti ishte tepër i ngrohtë. Isha i sëmurë nga “shytat” dhe atë ditë nuk kisha shkuar në mësim atje në një fshat pas kodrave e liqeneve të Dumresë. Kisha marrë një raport mjekësor te Xhevdet Xheloja, mjek edhe ky me një cen në biografi për shkak të vëllait të tij ish gjeneral, i cili kishte vdekur në burgun e Burrelit. Por nuk mund të rrihej në shtëpi. Edhe pse me temperaturë, vendosa të dilja andej nga biblioteka e qytetit, një sallë në katin e dytë të kinemasë, ku mund të gjeje gjithçka, pasi aty kishin punuar për vite me radhë njerëz të apasionuar pas librit.
Ka qenë mbasdite dhe aty nuk kishte asnjë lexues tjetër. Bibliotekarja, Liri Spaho, një komshia ime dhe shoqe me motrën e madhe, po më tregonte për librin "Fundi i misterit etrusk", për të cilin kishte ardhur një udhëzim: të hiqej nga qarkullimi. Autori i tij, një çifut francez, i cili kishte qenë edhe në Shqipëri dhe ishte pritur nga vetë Enver Hoxha, figuronte tashmë tek të ndaluarit. Më tregoi edhe listën ku përfshiheshin librat e ndaluar.
Në derë u dha Liri Belishova. U duk krejtësisht e lëshuar. Madje përshtypja e parë që m’u krijua, sapo i hodha një vështrim, kishte të bënte me lotët. Ajo duhej të kishte qarë. Sytë i kishte të skuqur, edhe mollëzat gjithashtu. Kishte një vështrim të mjegullt, që nuk shprehte asgjë. Ngriti dorën dhe e kaloi mbi flokët e shkurtër, gjysmë të thinjura. Qëndroi për një çast e kredhur në mendime. Mbase u pendua që u fut në atë derë. Shtrëngoi gishtin e majtë tregues, sikur donte të thoshte diçka.
- Urdhëro, Liri, – i tha bibliotekarja dhe i doli përpara.
E internuara e Cërrikut bëri edhe një hap tjetër drejt banakut ku shërbehej libri. Në mes ishte punonjësja e institucionit.
- Kam ardhur...kam ardhur... - zëri ishte i ndrojtur sikur të dilte me vështirësi nga një hon i thellë e i padukshëm. - Nuk e di nëse e keni ju librezën e notave. Ka qenë disi si në formën e fletores apo e një libri që përdorej më përpara nga shkollarët.
Bibliotekarja ngriti supet. Hodhi një vështrim nga etazheret e mëdhenj të mbushur plot me libra e pastaj tundi kokën.
- Nuk e di. Nuk ma kanë zënë sytë. Asnjëherë. E di që e kemi patur në shkollë, kur e vazhdonim disa vite të shkuara, por... Pse e kërkon?
- Ah! - bëri tjetra. - Pse e kërkoj? Në fund ka patur rregullat e shkollës si dhe detyrat e të drejtat për një nxënës, që e ndjek atë. Janë nxjerrë nga legjislacioni dhe urdhëresat e Ministrisë së Arsimit.
- Po pyes një herë Alekon mos ka ndonjë kopje të kësaj libreze, - tha bibliotekarja dhe u kthye nga unë që rrija në tavolinën e parë pranë dritares. Edhe Liri Belishova më hodhi një vështrim të përvuajtur.
E sigurova që e kisha . Madje, kujtim nga vitet e shkollës dhe premtova se do ta sillja në bibliotekë të nesërmen në mëngjes. Për t’ia dhënë vetë Lirisë as që bëhej fjalë. Ishte me rrezik, gjë që nuk e pranoi as edhe ajo.
Biblioteka ishte e të gjithëve dhe Liria mund të vinte aty pa patur as edhe një problem, ashtu siç kishte bërë deri në atë çast. Në fakt ajo lexonte rregullisht dhe kishte edhe një kartelë lexuesi aty.
Në një çast u duk sikur ajo ndërroi mendim.
- Po ç'ta marr kot, - tha e psherëtiu përsëri.
- Nuk po të kuptoj, - iu drejtua bibliotekarja e Cërrikut. - Përse të duhet?
- Ah! - bëri përsëri e internuara dhe sytë kësaj here iu njomën nga lotët që rrëshqitën në mollëzat e faqeve që kishin zënë rrudha. Nuk kishte kohë që t’i fshinte. - Po pse nuk më çoi dhe mua tek të tjerët, po më la, moj Lira, që të vuaj kështu. Është tepër e tmershme. Nuk mund të durohet te fëmija. I kanë mohuar maturën Dritës. Ajo e mori përpara dy muajsh me rezultate të mira. I thanë që nuk ka bërë punën fizike. Nuk shkoi në aksion në hekurudhë, në Lushnjë me gjimnazin. Vetë nuk e morën, pasi për të shkuar deri atje për Dritën, duhej të merrej leje nga lart. Drejtori më tha sot në mëngjes se vajza ishte rrëzuar në maturë dhe se ajo nuk do t’i quhej e përfunduar. Më vjen keq se vajza po vuan shumë në shtëpi. Ka gjithë drekën që derdh lot. Si mundem ta qetësoj?Ah! Nëna mos qoftë!...
Pastaj nxitoi që të nxjerrë nga xhepi i xhaketës së zezë një shami dhe në çast i erdhi turp. Ktheu kokën mënjanë dhe fshiu rrëketë e lotëve që kishin lënë gjurmë në faqe si përrenj të shterur. Lira i afroi karrigen e saj dhe gruaja e sapoardhur rinisi sërish të dënesë.
U ndjeva vërtetë keq. Lëviza nga vendi dhe drejtova hapat tek e internuara. Ishim shumë pranë për të parën herë në atë qytet, edhe pse prej vitesh ishim komshij, fare afër. I vura dorën në sup. E dija se kjo do të ishte me pasoja për mua dhe familjen time, prindërit. Mbase mund të më vihej në pikëpyetje vetë e ardhmja ime si njeri, por edhe si krijues. Kisha botuar në atë kohë dy libra për fëmijë te Shtëpia Botuese "Naim Frashëri". Thashë diçka sa për ta qetësuar. Po kështu edhe Lira.
- Jemi komshinj, moj Liri, dhe nuk të duam të keqen, jo! - i foli si shoqe bibliotekarja, ndonëse ishte katër dyzina më e re. - Ishallah ... dhe gjërat rregullohen më mirë. Por edhe për Dritën që e ke flori, do të ketë një ditë të mirë.
- Ç' ditë të mirë... E zeza vajzë, si na bënë dhe na katandisën kështu.
Liria u duk se mori frymë thellë dhe pas një çasti u ngrit për të ikur.
- Më falni. Ç'kusure keni ju të dëgjoni hallet e mia? Ju faleminderit për kurajon që më dhatë. Puna ime është parë me kohë. Maqoja në burg. Unë këtu me dy fëmijë, fillikat e vetme, pa asnjë shpresë, pa njeri. Torturë për së gjalli... Mos e pësoftë asnjë kështu si unë! Mbeta si qyqe e vetme!
Me trupin pak të kërrusur shkoi te dera. Qëndroi një çast aty dhe ktheu kokën nga ne. Me sa duket u pendua sepse u duk sikur donte të thoshte diçka.
- Mirëmbeçi!... - tha pastaj dhe e heshtur kaloi në korridorin gjysmë të errët për të zbritur poshtë në hollin e asaj shtëpie kulture, të vetmes në atë qytet të vogël punëtorësh.
- Kemi qenë me fat, - tha Lira. - Nuk na erdhi njeri. Po të na shihnin? Për ty, Leko, do të ishte edhe më keq, sepse unë mund të justifikohesha për punë librash. - Pastaj vuri buzën në gaz. Në një çast tjetër: - Shpëtove këtë herë!
Por unë kuptova se Lira kishte kohë që komunikonte me Liri Belishovën; ato njiheshin mirë. Mbase edhe librat, por bibliotekarja ishte bërë si të thuash një dritare e vogël, nga ku e internuara shihte një tjetër botë.

* * *

Lajmi i sëmundjes së Drita Çomos erdhi krejt papritur. Ajo menjëherë ishte bërë tema e ditës në familjet e Cërrikut. Vellai, Petriti, ishte ushtar. Ai mungonte prej kohësh në mjediset e qytetit, edhe pse gjendeshin tifozë të thekur që komentonin me pasion sportin e kampionatin shqiptar, por edhe "Champion Ligën". Vetë Liria dukej më rrallë në qytet. Dilte vetëm atëherë kur i duhej të merrte ndonjë ushqim për vajzën e sëmurë. Dukej më e merakosur dhe më e trishtuar si nënë. Paramendonte gjëmën, e cila do të ishte vërtet tragjike dhe e papërballueshme për të.
- Edhe kjo i duhej Lirisë! - tha ime ëmë. - Si do ta durojë vallë?
Babai gjithmonë bënte indiferentin. Sikur nuk kishte dëgjuar asgjë. Sa herë që binte fjala për të internuarit e qytetit, të cilët kalonin përpara dritares së shtëpisë sonë për t’u paraqitur në polici, im atë heshtte si varri. Mbase nuk donte të kishte probleme. Sapo kishim nxjerrë vëllanë e vogël nga burgu. Kishte qenë ushtar në Rinas dhe e kishin zënë në gjumë gjatë shërbimit të natës së bashku me dy roje të tjerë. I kishin akuzuar si grup. Pas disa muajsh në Torovicë dhe në Valas im atë ia kishte dalë që të siguronte një falje me kondicionel për Agimin, edhe pse i takonin edhe 15 muaj të tjerë burg. E mbanim sekret në atë kohë. Problemi nuk ishte vetëm te fqinjët tanë. Në polici duhej të dinin ndonjë gjë. Më i informuar duhej ishte operativi, por edhe ndjekësi i Lirisë, që kishte detyra të veçanta. Babai ishte bërë si një pus i thellë që zor se nxirrje ujë.
Tre muaj më vonë shkova në poliklinikën e qytetit. Sapo erdha në shtëpi, më thanë se babai ishte sëmurë dhe e kishin çuar në poliambulancë. U merakosa. Nxitova dhe me një frymë ngjita shkallët e katit të dytë ku bënin vizitat mjekët e ndryshëm. Në korridorin gjysmë të errët dallova siluetën e një vajze, që rrinte e ndrojtur dhe e pështetur pas murit. Te kembët e saj ishte edhe një stol i gjatë nga ata të lulishteve, por që ishte i lyer me ngjyrë kafe. Në fillim nuk e njoha. Sapo i kisha ngjitur shkallët me një frymë atë pasdite të thellë, ku mungonin pacientet.
- Mos u tremb. Xha Zeqoja është mirë. Po e viziton doktor Xhevdeti. Është dhe mamaja jote aty brenda.
Nuk i kisha vënë rëndësi vajzës që qëndronte e mbështetur pas murit, por zëri i butë i saj, që rrezatonte vetëm mirësi, më bëri të qëndroj në vend. Nuk do ta mendoja asnjëherë që Drita Çomon do ta takoja në këto situata dhe në një vend të tillë. Isha përpara saj. Nga brenda dhomës së vizitave dëgjova zërin e Xhevdet Xhelos, që ishte vëllai i Halimit, ish gjeneral, që kishte vdekur në burgun e Burelit. Ai bënte gjithmonë shaka me tim atë, pasi babai kishte qenë shok e mik i Halimit qysh gjatë luftës partizane. Madje kishte bërë edhe shoqëruesin për të disa vite pas çlirimit. U qetësova. Shikova nga vajza që rrinte ende në pozicionin e saj te muri dhe më erdhi mirë që më tha ato fjalë. Për një çast m’u duk sikur e humba. Nuk dija se çfarë t’i thosha asaj vajze për të cilën tashmë për sëmundjen e saj diskutonte i gjithë qyteti.
- Do të marr një recetë te doktor Xhevdeti, - tha me një zë të ulët e intim, sikur të ishim njohur prej kohësh.
- Ti je poete, -i thashë dhe ndjeva se u emocionova. - Të kam lexuar një poezi.
Dallova që vuri buzën në gaz. Pastaj heshti për një çast. M’u duk mosbesuese nga përcaktimi im. Vërtet që nuk u besoi fjalët e mia.
- Unë nuk shkruaj. Lexoj, po.
- Më ka rënë në dorë një poezi juaja. Nuk më kujtohet se në ç'rrethana, por më ka pëlqyer.
- Nuk besoj se do të ketë qenë imja, pasi unë nuk kam shkruar.
Ajo mund ta vazhdonte ligjëratën që do të tirrte dhe do të mohonte vargjet që kisha lexuar dikur, por një kërcitje dere u duk se e trembi. Madje e struku më shumë atje në mur dhe në gjysmerrësirën e atij korridori.
Xhevdet Xheloja u dha në derë me bluzën e bardhë të mjekut dhe stetoskopin e hedhur në supin e majtë. Kishte një zë si bubullimë.
- Gazetarin e paskemi këtu. Është merakosur. Dil, Zeqooo! I lemerise fëmijët. Lër duhanin dhe nuk ke asgjë. Do që të rrosh? Hiqe mavrinë! Pas tij doli edhe nëna. Doktori i ishte afruar tashmë Dritës. Po e pyeste për kurën dhe ilaçet. Atë nuk po e dëgjoja më. Doli edhe im atë. Ai kishte kaluar një atak të thellë azmatik në shtëpi.
- Si je, moj çupë? - pyeti nëna ime, kur doktori u kthye për në dhomën e tij të vizitave, që të përgatiste receten për Drita Çomon. Tjetra u duk se i u përgjigj, por nuk u mor vesh se çfarë tha.
I futi krahun babait dhe doli te shkallët.
- Po rri, moj grua, na lër rehat. Këtu kanë veshë edhe muret, - tha im atë duke e ulur zërin në fjalët e fundit. Hodhi vështrimin përreth e zbriti me ngadalë deri në katin e parë.

* * *
"Dritë që vjen nga humnera" është libri me poezi i Drita Çomos, që erdhi në duart e lexuesit pas rrëzimit të diktaturës. Ai m’u duk si një vegim i largët i një jete që nuk egziston më. Drama e një adoleshenteje, e një vajze që vuante një "faj" të pafajshëm në një kohë absurdesh. Mbase që nga lindja e saj. Histori rrëqethëse persekucionesh që përtypeshin në ingranazhe të çuditshme të një mekanizmi vrastar çdo minutë, ditë dhe orë... Ishte një kohë...
Një mbrëmje pa drita, një vit më vonë pas rrëzimit të diktaturës nxitoja të kthehesha në shtëpinë time, në Elbasan. Ishin kohë me trazira. Nga cepi i bankës, aty ku kryqëzohen katër rrugë, në qendër të qytetit, përballë Bashkisë, një zë që erdhi nga errësira më bëri të qëndroj hapat. Dallova hijen e një njeriu të kërrusur, që erdhi ngadalë pranë meje. Kuptova se kërkonte që ta ndihmoja. Më pyeti se si mund të shkonte drejt ish postës së vjetër. Vetëm kaq. Zëri m’u duk si i njohur, por nuk mund ta kujtoja atë çast.
Ndërsa u afrua, dallova siluetën e një çante që ishte gjysmë e varur dhe pastaj portreti i njeriut të natës më solli ndërmend Liri Belishovën.
- Uaaa! - bëri ajo e habitur duke e zgjatur zërin. - Djali i madh i ....Si të kam, mor bir? - U afrua që më jepte dorën.
- A më përcjell pak deri te posta e vjetër, se nuk orientohem dot. Është edhe natë tani, pa le. Plakë jam dhe e pamundur, siç e di dhe ti, - më kërkoi ndihmën time, pasi më kishte pyetur me radhë për të gjithë njerëzit e shtëpisë atje në Cërrik. E çova. E dija se do të vinte te kunata e saj, e cila punonte si gjeometre në ish komunalen e Elbasanit, por unë nuk i rashë në sy. E dija se ajo atje banonte. Madje ishte gruaja që e kishte shoqëruar arkivolin e së bijës, disa vite më parë. Liri Belishova për këtë punë duhej të kishte ardhur: për të takuar të bijën në varrezat e Cërrikut. Atje ishte ende ajo, në një pllajë, në të hyrë të qytetit, kur vjen nga Elbasani, ndërsa familja tashmë ishte sistemuar në Tiranë. Kjo kishte ndodhur pas rënies së komunizmit.
Varrin e Drita Çomos e kam parë edhe disa vite më pas. Si gazetar u ndodha aty kur ish pronarët kishin bllokuar gjithë procesionet mortore të Cërrikut. Nuk lejonin të bëhej më asnjë varrim në tokat e tyre. Sherr me Bashkinë e qytetit.
Nuk e mbaj mend se kush ma vuri përpara librin me lirika të Drita Çomos. U befasova, por edhe u gëzova njëkohësisht. Për të qenë i sinqertë, asnjëherë nuk më kishte shkuar mendja se autorja e një lirike maji, që shkruante me aq ndjenjë: "një natë pa hënë", e cila më kishte emocionuar së tepërmi në atë kohë, do ta shihja në ballinën e një libri. Do të më emociononte sërish me të njëjtin intensitet si atëherë përpara një dekade e gjysmë. Më solli një kujtim të largët. Historia dhe jeta e një vajze që jetoi së bashku me familjen e saj persekucionin më të egër që lamë pas. Brenda saj është jeta. Është drama e papërsëritshme jo vetëm e një grushti njerëzish që figuronin në listat e zeza të internimeve e dënimeve makabre, por e një kombi. Kemi jetuar marrëzinë e madhështisë sonë false.
Më duket se Drita Çomo aty ka thënë shumë gjëra, për të mos thënë, të gjitha. Ato që na kanë munguar, por edhe jetën që e jetuam ndryshe. Nuk e di, por që atëherë kam menduar se komshia ime " gojëprerë" duhej të mbante ditar. Të mbante ditar për të thënë të pathënat që nuk mund t’i thoshte dot, por edhe për ne që kishim "lirinë", që në thelb na mungonte. Atë na e kishin vrarë dhe na e vrisnin çdo ditë, çdo orë e çdo minutë.
"Dritë që vjen nga humnera" është në thelb ditari për ditët që ikën, por edhe për ato që do të vijnë. Tani më pas shpesh vras mendjen dhe si në një celuloid filmi më kalojnë ato vite, ato ngjarje që realisht më trishtojnë dhe përpara syve më del vajza me emrin Drita Çomo, me buzëqeshjen si një karafil në buzë. E çiltër dhe me botë të madhe. E ndjeshme si një fije bari...
Sapo i kishte kaluar të njëzet pranverat e një jete brenda katër mureve të shtëpisë. Portreti dhe imazhi i saj ende nuk më hiqen nga mendja....
Por shteti aso kohe kishte shpikur një mekanizëm, pa pushkë e plumb, pa karrige elektrike: izolimin dhe vetminë. Të dyja të vrisnin njësoj. Ky mekanizëm mjerisht funksionoi dhe mori me dhjetëra e qindra jetë të pafajshme. Edhe Drita Çomon. Ajo kishte shumë këngë që i buronin brenda kraharorit të brishtë.
... dhe kënga e fundit e mjelmës:

Të jesh kudo i tepërt, i huaj,
Mik i paftuar në botë, hije
Pa një kujtim që të bëjë të vuash,
Pa një shpresë, për atë që do të vijë...

Dhe pastaj ... humnera...ku e rrëzuan atë.





Në vend të Epilogut

Ka qenë muaji mars. Fillim pranvere këtu në Bordonë e largët, dy vite të shkuara, në librarinë më të madhe të regjionit të Aketenës, "MOLLAT", hyra që të ndjek botimet e reja. Natyrisht edhe autorë të rinj . Instikti, por edhe nostalgjia për miqtë e mi krijues e të fushës së letrave, më çoi te stenda e letërsisë shqiptare. Disa muaj më parë isha takuar në kinemanë e një qyteti të vogël me Besnik Mustafajn. Kishim folur dhe diskutuar si dy të njohur të vjetër, por edhe si dy "shqiptarë të vërtetë". Atëherë biblioteka e këtij qyteti kishte organizuar një sërë takimesh me lexues francezë dhe më erdhi mirë që një shkrimtar shqiptar shpërndante me autografe librat e tij në gjuhën franceze. Në "Mollat" kisha gjetur edhe librat e tij, krahas romaneve të Kadaresë, por edhe të Fatos Kongolit, mikut tim të vjetër.
Ndërsa kërkoja autorë të tjerë, gishtat u fiksuan te një libër më i hollë. E tërhoqa me kujdes nga etazheri që kishte të shënuar: "Letërsi shqiptare" dhe lexova me kujdes: "Cette leur qui monte de l'abime". Tradui de l'Albanais par Edmond Tupia. (Monaco), Paris 2004. 139 f.
Një muaj më vonë, në të njëjtin vend, te Lettre Albanais "Mollat", mungonin dhjetë kopjet e librit të Drita Çomos. Së bashku me një keqardhje provova edhe një ndjenjë gëzimi: ato tashmë ishin në duart e lexuesit francez. Mjelma ka patur se çfarë të tregojë në këngën e fundit të saj.

FATOS BAXHAKU : Lordi më “shqiptar” ndër anglezët

Lordi  Aubrey Herbert

Sikur në 1904, një shqiptar dibran dhe një diplomat pasanik anglez të mos takoheshin rastësisht në Selanik, shqiptarët do të kishin pasur një mik të madh më pak. Aubrey Herbert kishte lindur në një familje fisnikësh anglezë në 1880-n. Gjatë së gjithë jetës së tij të shkurtër, thuajse të gjithë e cilësuan si të “jashtëzakonshëm”, “të krisur”, “ekscentrik”… Ndonjë studiues ia mvesh shëndetit të tij të dobët këto cilësi, të cilat të kombinuara me vetitë e udhëtarëve shëtitës anglezë të shekullit XIX krijuan një ndër figurat më interesantë që silleshin vërdallë, mes Stambollit, Londrës dhe Ballkanit. Nga të gjitha cilësimet e thëna për të duket se më afër së vërtetës është ai i John Bucha: “Ndërthurja më e jashtëzakonshme e bujarisë, fisnikërisë me trimërinë më të çmendur, që kam njohur ndonjëherë – një lloj i mbijetuari nga kohët e kryqëzatave…”. Mbase pikërisht kjo etje për bëmat e së shkuarës e lidhën fort fisnikun anglez me shqiptarët që kishin mbetur si të ngrirë në kohë mes shkrepave të tyre të ashpra. Historinë “shqiptare” të Aubrey Herbert na e paraqet një libër që ka dalë në qarkullim para disa kohësh: Miku i madh i shqiptarëve. Aubrey Herbert dhe krijimi i Shqipërisë së sotme. Ditarë dhe letra (1904-19123), përktheu Kastriot Myftiu, përgatitur për botim nga Bejtullah Destani dhe Jason Tomes, me parathënie të Noel Malcolm, Via Egnatia 2012, 431 faqe, çmimi 1800 lekë.
Herbert ishte caktuar si diplomat në Ambasadën Britanike në Stamboll. Gjatë një udhëtimi në Selanik, ai njihet me Qazim Kukelin, një dibran që prej kohësh jetonte në Stamboll. Vendosa ta marr si shërbëtor, por dibrani shumë shpejt do të bëhet më shumë se kaq. “Kam gjetur një shërbyes – shkruan Herbert në ditarin e tij në mars të 1904. – Nuk më kujtohet emri; shumë tërheqës, megjithëse tani vishet si bekçi. Është edhe bujk i mirë dhe kësisoj mund të më hyjë në punë në Pikxton”. Në 1906, Herbert dhe Qazimi përshkojnë të gjithë shkretëtirën arabike që nga Bagdadi deri në Damask. Në vit më vonë, në prill të 1907-s mbërritën në Shkodër. Ishte e para herë që fisniku anglez shkelte në Shqipëri. Prej këndej u nis për një udhëtim të gjatë që kaloi nga Puka në Prizren e në Shkup. Anglezi mrekullohet me atmosferën e veçantë që shikon këtyre anëve. “… Tutje-tëhu Drini i Zi rrëzëllues bashkohet me Drinin e Bardhë – shkruan ai në ditarët e tij – me një pamje që nga largësia shëmbëllen me një liqen poshtë një mali të stërmadh të mbuluar me dëborën e varur si ehuj akulli. Rrafshina e Prizrenit shumë e sheshtë në këtë anë, me tokën e kuqe të shndritur, që të ngjall një ndjenjë paqeje dhe rehatie. Plepa gjithandej. Tanë një ure të mbuluar, duket qyteti i bardhë si dëbora mbi të me minaret dhe varrezat e tij. Një radhë e gjatë plepash dhe pëllumbash, që gugatin pambarim. Mendova për shqiptarët në Jemenin e nxehtë, të cilët kishin folur aq shpesh për freskinë dhe ujin me bollëk të Prizrenit dhe e kuptova thellësinë e kontrastit…”.
Gjatë udhëtimit të tij të parë shqiptar, Herberti pati rastin të takojë prijës lokalë, njerëz të thjeshtë, zyrtarë osmanë dhe të njihet më nga afër me mënyrën shqiptare të jetesës. Në nëntor 1908, është sërish në Stamboll, këtë herë si vëzhgues i të parave zgjedhje të përgjithshme në Perandorinë Osmane. Pak muaj më vonë. Pak kohë më pas, në nëntor të 1909-s, së bashku me Qazimin e pandarë ndërmarrin një udhëtim me tren nga Stambolli në Mitrovicë. Gjatë këtij udhëtimi pati rastin të mësonte se si e kishin pritur shqiptarët, të cilët tani kishin 25 deputetë të tyret në Parlament, shpalljen e Kushtetutës. Përveç ditarit shkruante edhe për gazetën “The Times”. Verën e 1909 e kaloi në Janinë. Ishte hera e parë që njihej me toskët shqiptarë. “Jugu – shkruan ai – të jep të njëjtën përshtypje të suksesit të pakthyeshëm si veriu. Në rast se turqit e rinj nuk përballen me trazira nga jashtë, përpjekjet e tyre do të kenë sukses. Në këto treva, nuk ka shumë fanatizëm dhe ndryshe nga myslimanët e tjerë të Turqisë, toskët kanë aftësi të shumta për tregti dhe e shohin tregtinë si të ardhmen e tyre. Dy reformat e nevojshme më të ngutshme janë riorganizimi ushtarak dhe ndërtimi i rrugëve, nga të cilat rruga kryesore automobilistike e përmirësuar nga Janina në Sarandë me gurët e saj të kilometrazhit (që mbaj mend t’i kem parë për herë të parë në Turqi) është model i shkëlqyer”.
Në nëntor të 1911, Aubrey Herbert zgjidhet anëtar i Parlamentit anglez. Vetëm një muaj më vonë, ai mban një fjalim të rëndësishëm ku bën thirrje që Britania të ndërhyjë në Stamboll për të fashitur gjendjen luftarake në Veri të Shqipërisë. Ishte koha kur ai ende besonte te politika e xhonturqve.
Por Veriu i Shqipërisë, megjithatë, nuk u qetësua. Për ta parë gjendjen në vend, Herbert, në verën e 1912, ndërmerr një udhëtim që nis nga Sarajeva dhe përfundon në Kosovë nëpërmjet Novi Pazarit. Në shkrimet e tij, ai parashikoi një dimër të paqtë. Ishte gabuar. Në tetor, Mali i Zi dhe më pas, Serbia, Greqia dhe Bullgaria i shpallën luftë Perandorisë Osmane. Kishte nisur Lufta e Parë Ballkanike. Paqja në Europë po rrezikohej seriozisht. Shqiptarët rrokën armët për të mbrojtur trojet e tyre.
Shpallja e Pavarësisë së Shqipërisë e gjeti lordin në vilën e tij në Portofino, diku afër Venecias. Pas një hezitimi të shkurtër (ai kishte mbetur disi mik i status quo në Ballkan) kur pa se ushtritë ballkanike po depërtonin thellë në troje shqiptare, ai themeloi “Komitetin Shqiptar”, i cili kishte për detyrë që të ndikonte në politikën e jashtme ballkanike, me qëllim ruajtjen e trojeve shqiptare. Po në të njëjtën ditë mblidhej në Londër e famshmja Konferencë e Ambasadorëve, pikërisht ajo që më pas do të fiksonte kufijtë që kemi edhe sot. Në Komitetin Shqiptar bënin pjesë fisnikë, politikanë, ushtarakë, klerikë myslimanë, madje edhe kryerabini i Londrës. Hebrenjtë u druheshin fitores së shteteve të krishtera në Ballkan. Nën Perandorinë Osmane kishin pasur goxha privilegje. Anëtarët shqiptarë të Komitetit ishin vetëm dy: Fan Noli, i cili ishte dërguar nga Vatra e SHBA-së në Londër për lobim në favor të çështjes shqiptare dhe Anton Presha, një gjakovar katolik, pronar i një lokali në Londër dhe shtetas britanik. Dokumenti i parë i mbledhjes iu dërgua 20 gazetave britanike, por asnjë prej tyre nuk e botoi si lajm, atëherë Herbert pagoi vetë faqen e parë të “The Times”. Kështu anglezët nisën të njihen me telashet e thella të shqiptarëve. Po në janar të 1913-s, Herbert priti dhe strehoi delegacionin shqiptar në Londër të përbërë prej Mehmet Konicës, Rashid Dinos dhe Filip Nogës. Këta ishin zëdhënësit e parë të qeverisë së Vlorës. Një memorandum i hartuar nga Komiteti Shqiptar dhe përfaqësuesit e Vlorës, i cili përmbante të dhëna demografike dhe harta etnike, u shpërnda në Londër në më shumë se 850 kopje. Në fund të prillit të 1913-s mbërriti në Londër vetë Ismail Qemali i shoqëruar nga Isa Boletini, mik i vjetër i Herbertit) Gurakuqi dhe të tjerë. “Figura më piktoreske e delegacionit ishte Isa Boletini – shkruan Herbert – Robin Hoodi shqiptar. Ai ishte një burrë i paarsimuar, me një emër të madh, të drejtë për guximin e tij dhe si një njeri punëmbaruar. Bëmat e tij ishin bërë legjendë, kurse rrëfenjat se sa herë u kishte shpëtuar turqve dhe serbëve ishin shndërruar në fabula. Në Londër ndjehej i humbur dhe i përmalluar për vendlindjen, sepse nuk ia thoshte asnjë fjalë të vetme në anglishte. Kalonte orë të tëra në shtëpinë time, duke pirë kafe turke. Kur ndodhesha në Dhomën e Komuneve vazhdimisht merrja telefonata të shqetësuara nga gruaja dhe kur kthehesha, shpesh i gjeja atë dhe Isën pa shkëmbyer asnjë fjalë, por duke iu përkulur njëri-tjetrit herë pas here”. Lufta Ballkanike u mbyll me disfatën e Perandorisë Osmane. Më 30 maj u nënshkrua Traktati i Londrës, sipas të cilit Turqia dhe Lidhja Ballkanike binin dakord që gjashtë Fuqitë e Mëdha të merrnin përsipër fatin e mëtejshëm të shtetit të brishtë shqiptar. Sa ishte ende në Londër, Ismail Qemali i propozoi Herbertit fronin e Shqipërisë. Pas një bisede me ministrin e Jashtëm Grey, Herbert refuzoi. “Nuk di çfarë të bëj – shkruan ai – do të ishte punë shumë interesante, por gjithë gjemba dhe e vështirë, sa nuk mund të besohet. Këtë popull e njoh bukur mirë dhe më pëlqen, por kjo nuk do të thotë që njeriu të bëhet i fiksuar. Sigurisht, Kryeministri dhe gjithë të tjerët pas tij, kanë kohë që nuk po më lënë rahat për këtë, por nuk e di, nëse a do të kem vërtet mbështetjen e tyre nëse lypset. Shqiptarët nuk duan asnjërin prej kandidatëve të tanishëm. Kuptohet, për mua, problem janë paratë. Shqiptarët nuk kanë paguar kurrë taksa, madje edhe sikur të paguajnë të gjorët e varfër, nuk mund të paguajnë shumë. Mendoj se nuk ka gjasa që t’u dërgojnë ndonjë princ të mirë. Çdo princ do të ishte gomar ta pranonte këtë detyrë, po t’i dinte vështirësitë, por më gomar po të mos i dinte”.
Në gusht të 1913-s, Herbert mbërriti në Shkodër. Ishte alarmuar nga gjendja që po kalonte qyteti pas rrethimit të gjatë nga malazezët dhe serbët. Gjatë kësaj kohe u shkri edhe një herë në atmosferën e veçantë të kryeqendrës së Veriut, duke udhëtuar deri lart në Hot. Këtu njihet me Edit Durhamin, që do të bëhet më pas një nga bashkëpunëtoret e tij më të afërta për çështjet shqiptare. “Darkova me znj. Durham – shkruan në ditarin e tij – sikur të mos i kishin dalë përpara këto punët e tjera, do të kishte qenë militante e së drejtës së votimit të grave; grua e zgjuar, e drejtpërdrejtë, shumë agresive”.
Në shtator të 1913-s, Herberti mbërrin për herë të parë në Vlorë. Këtu dëgjon të gjitha shifrat e masakrave që andartët grekë po kryenin në Jug dhe ia raporton ato shtypit anglez. Qëndron gjatë me Ismail Qemalin dhe e gjen thuajse të pafuqishëm për të ndryshuar gjendjen përballë intrigave të Esat Toptanit. Pastaj vazhdon një udhëtim të gjatë nga Berati, në Elbasan, Durrës, Tiranë e Shkodër, ku takon figurat më të rëndësishme të politikës shqiptare të kohës. Nga Shkodra i dërgon një letër urgjente Eduart Grejit, ministrit të Jashtëm, ku i kërkon ndërhyrjen urgjente të Britanisë për të shpëtuar refugjatët e luftës që lëngonin në të gjithë Shqipërinë që nga Veriu e deri në Jug.
Me shpërthimin e Luftës së Parë Botërore punon në shërbimin e zbulimit të ushtrisë në Kajro. Edhe këtu takon sërish shqiptarë. Në janar të 1915 shkruan: “Një shqiptar kishte hequr të zitë e ullirit. Ai ishte nënshtetas malazez, por e kishin dëbuar që andej, nga Podgorica, sepse ishte mysliman. Në Kostandinopojë e kishin arrestuar dhe e kishin internuar, sepse ishte shtetas malazez, në Egjipt e kishin burgosur sepse vinte nga Turqia, ndërsa në burg e kishin rrahur turqit sepse ishte antiturk. Kur u ndodha para tij, nuk u përmbajt dot, më puthi dorën gjithë ngashërim, duke thënë se ishte lindur për të qenë gjithnjë i huaj, në dhe të huaj, i varfër dhe i përçmuar nga të gjithë njerëzit”.
Gjatë viteve të Luftës së Parë Botërore, Herbert vazhdoi të ishte shumë i interesuar për problemet e shqiptarëve. Janë me dhjetëra shkrimet dhe studimet e tij në këtë fushë. Ai ishte një ndër personazhet kryesorë që shmangu zbatimin e Traktatit të Londrës së 1915, sipas të cilit Shqipëria ndahej mes shteteve fqinje dhe Italisë. Ishte në krah të pjesës më patriotike shqiptare deri në përfundim të Konferencës së Paqes ku Shqipërisë, pas shumë mundimesh iu premtuan kufijtë e 1913-s. Ishte një fitore e cunguar deri në palcë, por ishte shmangur asgjësimi i krejt Shqipërisë. Në mars të 1918-s, “Komiteti Shqiptar” u zëvendësua me “Shoqërinë Anglo-Shqiptare”. Sërish në krye ishte lordi mik i shqiptarëve. Krahu i tij i djathtë këtë herë ishte vetë Edit Durhami. Në verën e 1918-s, pas një lëngate të rëndë kthehet sërish në Shqipëri. Këtë herë me detyra të posaçme zbulimi. Qëndron afro dy muaj dhe përshkon territorin mes Vlorës dhe Selanikut. Beteja e tij e fundit shqiptare ishte ndihma për t’u anëtarësuar në Lidhjen e Kombeve. Ishte krahu i djathtë i shqiptarëve derisa Shqipëria, më në fund, u pranua si anëtare me të drejta të plota. Vitet e fundit të jetës i kaloi në një udhëtim të gjatë nëpër Europë, derisa vdiq papritur nga helmimi i gjakut në vitin 1923. Ishte vetëm 43 vjeç. Asokohe në Angli ishte shumë i përhapur “mallkimi i mumjes”. Pak kohë më parë, një gjysmëvëlla i Herbertit, arkeolog i famshëm, vdiq vetëm pak pasi kishte zbuluar varrin e faraonit Tutankamon. Edhe vetë Aubrey ishte bestyt i madh. Vejusha dhe djali i tij mbajtën gjallë deri vonë një fondacion që mbante emrin e të parëve të tij “Carnarvon”. Ky fondacion financoi tharjen e disa kënetave, ndihmoi për kurimin e malaries, themeloi një bibliotekë në Tiranë. Derisa para fundit të Luftës së Dytë Botërore, emri i tij ishte shumë i respektuar. Herbert madje quhej dhe një fshat pranë Kavajës, i populluar nga të ardhur kosovarë. Pastaj e mbuloi heshtja për shumë dekada. Lordi anglez nuk kishte se si të shkonte mirë, qoftë edhe pas vdekjes me komunizmin. Kështu vazhdoi derisa në vitin 1992 kur kujtimi i tij u dekorua nga Presidenti i atëhershëm Moisiu. Me librin që sapo ka dalë në qarkullim, Herberti mbase do ta gjejë edhe një herë admirimin e vjetër.

Të gjitha citimet dhe fotot janë marrë nga: Miku i madh i shqiptarëve, Aubrey Herbert dhe krijimi i Shqipërisë së sotme, ditarë dhe letra (1904-1923), përgatitur për botim nga Bejtullah Destani dhe Jason Tomes, me parathënie të Noel Malcolm, Via Egnatia).

Zef Zorba, Terezës,...shtigjet tona të vështira

Zef Zorba lindi më 1920 në Kotorr të Malit të Zi në një familje shqiptare. Mbas mbarimit të gjimnazit në Shkodër, më 1941 regjistrohet në Fakultetin e Shkencave Shoqërore, dega e Studimeve Politike në Universitetin e Padovas në Itali. I ndërpret studimet më 1943 për arsye të Luftës së Dytë Botërore dhe kthehet në Shkodër, ku fillon punën si nëpunës banke. Në vitet 1945-1946 punësohet si regjisor në Shtëpinë e Kulturës së Shkodrës, ku vë në skenë mjaft pjesë dramatike me tingëllim të qartë desident si “Juda Makabe” e Fishtës, “Armiku i Popullit” I Ibsenit etj. Ndoshta edhe për këtë arsye arrestohet më 1946 dhe burgoset nën akuzën e agjitacion e propagandës. Vuan dënimin ndër kampet e punës dhe “riedukimit” deri në vitin 1951. Më vonë punon ndër ndërrmarrje të rrethit të Shkodrës si logaritar deri në vitin 1980, kur dhe pensionohet. Ndërron jetë në janar 1993 në Shkodër. Në heshtjen e thellë të këtij gjysmëshekulli, Zorba, i pajisur me një kulturë të mrekullueshme vizatoi figurën e intelektualit të vërtetë, larg kompromiseve. Ai krijoi një afinitet të çuditshëm me letërsinë e filozofinë modernë duke përkthyer poetë të tillë si R. Frost, Xh. Ungareti, S. Kuazimodo, E. Montale, T.S. Eliot, dramaturgë si Shou, Pirandelo, Uelld, Martin, e filozofë si B. Kroçe, H. Xh. Gadamer etj..

E dashtuna Tereza!

Pashë letrën tande. Kërkojshe me të shkrue unë e m’a thanë dhe varzat. Njëherë thashë me vete: “Ooo, dashka me i shkrue!” Mandej mendova e thashë prap me vete: “Jo, e bu!” Madje edhe përdrodha buzët, një herë, por ma në fund vendosa: uf, hajt mirë: po i shkruej pra!” E kur mendova ma mirë e hoqa shprehjen “hajt mirë” e hoqa shprehjen “pra”, e mbeti vetëm “po i shkruej”.
E po të shkruej.
Pse?
E mirë, për shumë arsye.
Uroj të bahesh mirë e të kthejsh me shëndet të plotë në shtëpi. Asht edhe puna se kam konstatue një gja që s’e kam pasë vu re ma parë. Ti e di, gjithmonë më asht dukë se po flej ma rahat kur kam të gjithë shtratin në dispozicion. E natyrshme, a por jo? Me tanë këto kambë të gjata që kam. Mirë po, parmbrami s’më merrte gjumi (ti e kupton, s’asht ndonjë gja e re pagjumësia te unë) e po rrotullohesha herë këndej, herë andej. Në një shenj kohe m’u duk se gjeta pozicionin ma të mirë: kisha shtri kambët tërthuer, dmth në pjesen tande të shtratit. “Prit – thashë me vete – t’a shof njëherë pozicionin që kam marrë”. Pa levizë trupin ndeza dritën e konstatova se me të vertetë kisha ra sallki, por vendi jot ishte bosh. Thashë prap me vete: “Po unë gjithmonë kështu flejë, e ajo, e mbledhun pak në vetvete, më len shteg pa kundërshtim m’u hapë si më përshtatet ma mirë. “Eja, pra. Vendin e ke gjithmonë.
Mandej sot nadje mbasi hoqa dreqin e mallkuem me ba kafen, kur e shpraza në filxhan, ky u përmys e kafja u derdh mbi shtroje e përmbi libra, sepse tavolina mbushë me gjithfarë sendesh: pjata, libra, rraqe e njëqind mijë sende të tjera, nuk kishte vend të mjaftueshem ku me vendosë filxhanin. Tash të kishesh qene ti në shtëpi, pikë e parë kafen m’a kishe pjekë ti, e pikë e dytë, të ishte derdhe sikurse u derdh, se paku unë do të kisha pasë kuej me i folë, kuej me iu drejtue me vrejtjet e mija etiko-estetike mbi shrregullimet, mbi marimangat, mbi edukaten, mbi kulturen, e magari tue i shoqnue vrejtjet me atë fjalorin e pasun timin që shpalosi në të tilla raste. Por tue mos qenë ti këtu e tanë ajo enfazë e apostrofimeve lartësisht artistike dramatike të mija shkoi bosh, kumboj për pak sekonda nëpër kuzhinë, por mejti trishtueshem. Qeni, që flente në divan, pati njëherë një tronditje, e m’u ba qefi në një farë mënyre sepse qe se pakut qenit i paskeshin ba përshtypje fjalët e mija, por s’kishte qenë ashtu si kujtova: atë e kishte pickue një plesht, sepse u vu m’u krue si mos të kishte ndodhë asgja me kafen. Atëhere sajova fraza edhe ma të ngjyrosuna ku futa përsonazhet e të tri poemave danteske, materiale organike dhe jo organike, figura të zymta rembrandiane, verizma leonardeske, sektorë të grumbullimit të hedhurinave… por s’bani pare. Ti s’ishe, e s’pati kush me reague, as me durue…
U detyrova me përsërit të gjitha operacionet për bamjen e kafes tjetër që doli krejt për dreq.
E s’po permendi mandej pullat që janë tue u keput si mos më kurrë, pantallonat, që mbasi hoqa të zitë e ullinit me i hekuros, kanë rezultue me dy vija, rroga e 15 ditëshit që ka mbarue qysh kur, e tjera, e tjera, e per të cilat gjana unë s’kam me kë zihem.
Por nejse, ti do të sherohesh e do te vish prap në shtëpi e çdo gja do të kthehet në rutinën normale. Ndokuej edhe mund t’i duket anormale, por tue mbajtë parasysh se të tilla anormalitete janë ba normale, nuk ka asgja të çditshme në këto, apo jo! Asht puna si kur të mesohet veshi me disonanca e disakorde, vjen koha që këto të duken krejt normale, madje duken anormale konsonancat dhe akordet. Njashtu sikur të duket anormale kur veshë këpucë të reja e s’din me ecë me ata as ku me i mbajtë kambët, kurse me ato të vjetrat je rahat që ç’ke me të.
Sa shtigje të vështira kemi kalue bashkë. Nganjëherë edhe çuditem me vetevete si kemi dalë m’anësh. E me ç’farë mjetesh? Gadi gjithmonë me aq pak sa që në çdo moment më dukesh se gjithçka do të rroposej. Jetë e mundishme, por kush po i jep randësi. Na të dy si kemi vu randësi mungesave e mundit, e lodhjes kurrë e jo ma tash që na janë ba petk, pa vartësisht se forcat tona s ‘janë ma ato të dikurshmet, madje çdo ditë e me tepër vijnë tue u pakësue. Veçse vullnetin e kemi ende të ri, e kjo ka ma vlerë se çdo gja tjetër.............
E mandej edhe ne ndoshta na prihet mbarë e do të bahemi dikur me ble një radio gramafon Hi-Fi bashkë me një diskotekë të pasun simfonike. Plakemi: reumatizmat, stomaku e kushdi tjetër edhe mund të na trazojnë ndojherë, mbase herë mbas here dhe unë do të bahem nervoz……… Por mandej do të vejmë në gramafon diskun e poemës simfonike të Ravelit “Nana ime, pata” e do t’a ndëgjojmë bashkë. Natyrisht ty, si e ke zakon, mbas pak batutash ka për të marrë gjumi në poltron (do të kemi poltrona, atëhere!) e do të vazhdojsh me pa andërr patën që struk nën flatra zogjkat e veta. E mua do të më marrë gazi.
Pardje kam ndie se mjelmat jetojshin deri në njëqind vjet dhe se çifti që bashkohet një herë në rini nuk ndahet kurrë ma për tanë jetën.
A të kam shkrue mjaft tash! Madje po me vjen disi marre se kam shkrue gjatë si sot e njëzet e sa vjet ma parë.
E mos u ban e marrë.
Bepi


TJERA BLERIME

-Terezës-

Si lule dylli gjethet
veshur me vapë e t’zberë
e nuk lëvizin...
e merrnin frymë me zor
e...oh...
S’andejmi
ku paskeshim ngelur kujtesë brymore
zgjohen flauri
tjera blerime,
rinore
(A të kujtohet? Atë verë
burimet heshtja na i trazonte.
Këndoja vijat e fatit
në dorën tënde flakë.
Endeshin rrugësh të çuditshme,
pa folë.
Pastaj, n’teatër; një Gjido
i larë me djersë
përpëlitej i falisur.
Ti shkuleshe n’gaz me të madhe,
por në sy të vetëtinte
stuhia e Shtatorit..
A të kujtohet?)

Herbert në 1913: Shpëtoni shqiptarët e gjallë nga serbët

Në shqip libri me pjesë ditari dhe letra të diplomatit anglez.

“Vetëm një hetim do t’u vinte frerin këtyre krimeve të shëmtuara, terrorit dhe eksodit”

Përpjekjet e Aubrey Herbert për njohjen e shtetit shqiptar.

“Si i njoha Ismail Qemalin dhe Isa Boletinin në Londër”

Në ambientet e Muzeut Historik Kombëtar, u promovua libri “Miku i madh i shqiptarëve, Aubrey Herbert dhe krijimi i Shqipërisë së sotme”, një vepër e rëndësishme që përmban pjesë ditari dhe letra të njërit prej diplomatëve të huaj, me kontributin më të madh në shpalljen dhe njohjen e pavarësisë së Shqipërisë. Në promovimin e këtij libri, të përgatitur për botim nga Bejdullah Destani dhe Jason Tomes, përkthyer nga Kujtim Myftari, me parathënie të balkanologut dhe gazetarit të njohur, Noel Malcolm, ishin të pranishëm historianë e studiues, por edhe Kryeministri Sali Berisha e ministri i Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve, Aldo Bumçi. Mbi vendin e rëndësishëm në historinë shqiptare referuan historianët Valentina Duka e Luan Malltezi. “Ne nuk mund të gjejmë në historinë tonë një personalitet më të përkushtuar në mbrojtjen e këtij kombi sesa Aubrey Herbert, i cili përdori të gjitha lidhjet e tij të fuqishme politike, familjare, përdori zërin e tij në Parlamentin britanik, themeloi Komitetin Shqiptar në momentet më kritike, kur e kuptoi që Konferenca e Londrës nuk po mblidhej për të mirën e shqiptarëve”, tha Berisha në përshëndetjen e tij. Aubrey ishte një diplomat dhe oficer anglez, jeta e të cilit u lidh ngushtësisht me Shqipërinë. Ai u bë një avokat i pasionuar i pavarësisë së Shqipërisë dhe e vizitoi atë gjatë viteve 1907, 1911, 1913. Gjatë qëndrimit në Tiranë u miqësua me Esad Pashën. Në Konferencën e Paqes në Londër, delegatët shqiptarë gjetën përkrahje tek ai si këshilltar. Ai luajti një rol të rëndësishëm në arenën ndërkombëtare për ruajtjen e pavarësisë së Shqipërisë. Iu ofrua dy herë froni i Shqipërisë. Rasti i parë ishte përpara Luftës së Parë Botërore. Oferta mbeti jozyrtare dhe kurora iu dha Vilhelm Vidit. Rasti i dytë ishte pas Luftës së Vlorës, në shtator të vitit 1920, kur shqiptarët shpartalluan forcat italiane. Edhe pse propozimi u bë nga gjysma e qeveritarëve shqiptarë, ai mbeti sërish jozyrtar dhe u shua me ndryshimin e ministrit të Jashtëm shqiptar. Në librin e promovuar dje, me syrin e një diplomati vijnë disa prej momenteve më të rëndësishme në historinë shqiptare, që nga pavarësia, te copëtimi i trojeve, masakrat serbe e greke në territoret e pushtuara, ndarja e kufijve nga Komisioni Ndërkombëtar, zgjedhja e Princ Vidit.


Nga libri





Denoncimi i krimeve të shëmtuara, vjeshtë 1913

Pasi takoi refugjatët në Shqipëri dhe dëgjoi rrëfimet e tyre, Aubrey Herbert i shkroi menjëherë shtypit britanik për të publikuar krimet e shëmtuara të kryera nga forcat serbe, malazeze dhe greke në viset që kishin aneksuar ose vazhdonin t’i pushtonin. Me kthimin e tij në Londër në tetor, ai e intensifikoi fushatën. Nga fundi i atij muaji, një ultimatum i lëshuar nga Austro-Hungaria e detyroi Serbinë t’i tërheqë trupat e saj nga territoret që i ishin caktuar Shqipërisë. Në Jug, megjithatë, Komisioni Ndërkombëtar për Kufirin hasi pengesa në punën e tij, të shkaktuara nga grekët dhe hyrja e dimrit.

“The Times”. E hënë, 22 shtator 1913- “Akuzat kundër serbëve”

Më 10 shtator morëm letër nga z. Aubrey Herbert MP, dërguar nga Vlora, në të cilën ai veçon dy raste konkrete të krimeve të shëmtuara të pamenduara, që u vishen autoriteteve serbe dhe më tutje vazhdon të shkruajë:
“…Kam përpara meje një listë të gjatë aktesh të ngjashme nga ana e serbëve. Kam dëgjuar shumë histori nga njerëzit e varfër, katolikë dhe muhamedanë; këta refugjatë mund të përgjigjen vetëm për atë që u ka ndodhur atyre dhe familjeve të tyre, por në gjërat kryesore historitë e tyre janë të përafërta. Pak dyshim kam se në zona të ndryshme po vazhdon ndërrimi sistematik i fesë, dëbimi dhe shfarosja, të diktuara nga politika. Këto metoda, me sa mund të zbuloj, ishin harruar për një periudhë bukur të gjatë, por tani kanë nisur sërish. Qeverisë serbe i kërkohet diçka më shumë se mohimi gojor i këtyre akuzave, sepse ndiej se skamja e mjerueshme dhe eksodi i nxitur nga terrori nuk do të sosin deri sa t’u jepet fund krimeve të shëmtuara dhe për shkak se vetëm një hetim do t’u vinte frerin këtyre krimeve të shëmtuara, ju lutem ta botoni këtë letër.


“The Times”. E enjte, 25 shtator 1913- “Trazirat në kufirin serbo-shqiptar”

Kemi marrë nga z. Al. V. Georgevitch (sekretar i legatës serbe), i ngarkuari serb me punë, një letër në përgjigje të deklaratave të bëra nga z. Aubrey Herbert MP në “The Times” më 22 shtator. Në këtë letër i ngarkuari serb pohon se:
“Duke mos bërë asnjë tentativë për ndërrimin e fesë me dhunë, Serbia është një prej shteteve më liberale që kanë ekzistuar ndonjëherë. Liria e ndërgjegjes është garantuar jo vetëm me Kushtetutën serbe, por si shembull praktik, që nga viti 1878 komuniteteve myslimane në Serbi (në Beograd, Nish, Leskovac) u është dhënë një subvencion qeveritar. Edhe çifutët kanë gjetur në Serbi, si të thuash “Tokën e Premtuar” të tyre, sepse i kanë të gjitha të drejtat politike dhe qytetare… Në shpalljen e aneksimit të territoreve të pushtuara, ku Madhëria e tij u përcolli më 25 gusht përshëndetje mbretërore të gjithë nënshtetasve të rinj-pa dallim feje, race, besimi, ose veprimtarie të mëparshme-mesazhi mbretëror shpalli në mënyrë solemne se tani fillon epoka e re e lirisë së plotë për çdo njeri”.

AH për “The Spectator”. E martë, 23 shtator 1913 (botuar më 4 tetor 1913) – Shëngjin

The petator ka zbatuar ngaherë parimin e ngritjes së zërit për të gjithë ata njerëz të pafat, të cilët nuk mund të flasin vetë. Prandaj, guxoj të kërkoj mikpritjen e faqeve tuaja në emër të një populli, që është veçanërisht pa ndihmë në këtë moment. Gjatë muajit që kalova në Shqipëri, udhëtova në treva të ndryshme të vendit dhe pashë vërshime refugjatësh, që vazhdojnë të derdhen nga territore të aneksuara kohët e fundit nga Serbia dhe Mali i Zi. Për shkaqe të arsyeshme nuk udhëtova nëpër ato rajone, andaj nuk mund të pretendoj se kam qenë dëshmitar pamor i asaj që po ndodh atje, por bisedova me refugjatë, skamja dhe mjerimi i të cilëve nuk kishte ku të vente më shumë. Shumë syresh, burra dhe gra, më treguan për ngjarjet e tyre të dhimbshme dhe dukeshin si të shastisur nga vuajtjet. Detyra e bërjes së pyetjeve të hollësishme për fatkeqësitë e tyre nuk ishte e këndshme. Jam i sigurt se ata nuk janë të aftë t’i sajojnë ato ndodhi që i tregojnë me shumë pak imagjinatë…
….Europa ka premtuar një Princ. Princi për të cilin po luten të gjithë, ende s’po duket. Qeveria e Përkohshme nuk është njohur, çka të çon pashmangshëm në trazira dhe ankth brenda vendit. Europa ka premtuar se Serbia do të largohet nga territoret e pushtuara nga trupat e saj. “Europa”, kanë filluar të thonë shqiptarët, “na ka premtuar mbrojtje. Por, deri më sot, kjo mbrojtje ka nënkuptuar intrigat e fuqive të mëdha për veten e tyre në Veri; kurse gratë tona përdhunohen dhe burrat tanë herë torturohen, herë vriten e herë dëbohen nga serbët. As kur ishim të pambrojtur nuk përjetuam gjëra të tilla”. Shpirtrat binjakë të keqardhjes për viktimat e skllavëruesit ose të persekutonit zgjohen shpejt në Angli, por këta njerëz nuk mund t’i bëjnë të ditura vuajtjet e tyre. Britania e Madhe nuk ka konsuj në Shqipëri (përveç se në Shkodër) dhe as gazetarë; në të vërtetë, dyshoj se në atë vend nuk ka asnjë korrespondent zyrtar. Të huajve, që dëshirojnë të vizitojnë viset ku po kryhen masakra, u duhet të shkojnë nga Beogradi, ku do të tregohen as më shumë e as më pak, vetëm ato, që dëshirojnë autoritetet atje. …Sikur kjo letër të ishte shkruar në frymë politike, Sër, do të kisha shtuar se shqiptarët duhet të zhdëmtohen për ato masakra, do të kërkoja dënimin e përgjegjësve dhe shqyrtim të sërishëm të çështjes së kufijve; por unë kam shkruar vetëm me shpresën e sinqertë se ndikimi juaj mund të bëjë diçka për t’i dhënë fund kësaj neverie dhe se “The Spectator” mund t’u bëjë të njëjtin shërbim jo vetëm popujve të San Thomes, por edhe popujve në portat tona. Nevoja për veprim është aq e ngutshme, sa nuk mund të thuhet me një fjalë…
T’i lëmë të vdekurit e Ballkanit të varrosin të vdekurit e tyre; le të shpëtojmë, nëse mundemi, gratë dhe fëmijët që kanë mbetur ende gjallë. Përderisa Britania e Madhe ka premtuar bashkërisht me fuqitë e tjera të mbrojë një popull, duhet të kujdeset që ky detyrim të përmbushet. Nëse kjo kasaphanë nuk prek prestigjin tonë, ajo duhet të prekë nderin tonë shumë thellë. Beogradi mund t’i japë fund kasaphanës, madje Beogradi mund të detyrohet t’i japë fund.


Ismail Qemali dhe Isa Boletini ne dhjetor 1912. (foto e botuar ne “il Giornale d’Italia”)

AH për “Lord Cromer”. E premte, 10 tetor 1913

Sapo kam marrë këtë telegram nga Onslow, në Zurën e Jashtme “Isa Buletini, i sëmurë ose i plagosur në një fshat shqiptar. Po ta kapin, do ta gjykojnë sipas ligjit ushtarak. Onslow”. Gazetat, të cilat as Paget, as unë nuk i kemi vënë në dyshim, duket se u kanë paraprirë ngjarjeve. Nëse ai është sëmurë dhe di që ishte sëmurë para gjashtë javësh, serbët do të bëjnë çfarëdolloj orvatjeje për ta shtënë në dorë. Ai është malësori luftëtar më me përvojë në Shqipëri. Nëse e kapin, shpresoj që lutjet fisnike të letrës suaj të kenë rezultat; nëse arratiset, myslimanët, për të cilët ju keni bërë aq shumë, duhet t’ju jenë më se mirënjohës për qëllimin e mirë të telegramit tuaj.
“Komiteti shqiptar” nga AH, pa datë, 1922-23
Në përfundim të Luftës Ballkanike, kur Turqia europiane ishte shpartalluar, në vend të përfaqësuesve, në Angli mbërritën refugjatë, për të bërë të njohur gjendjen e tyre të dëshpëruar. Përfaqësuesit e Maqedonisë, të cilët gjithë jetën kishin përjetuar vrasje dhe mizori, ende ruanin besim patetik në drejtësinë e Fuqive të Mëdha…
…Mbërriti delegacioni shqiptar, i përbërë nga burra të tri besimeve të ndryshme-ortodoksë grekë, katolikë dhe myslimanë. Në krye të tij ishte Ismail Qemal Beu, një burrë gojë-ëmbël dhe me dhunti të gjithanshme, jeta e të cilit kishte qenë një kolovajzë e gjatë dhe plot rreziqe. Dobësia e tij qëndronte në rrethanat e tij dhe në debulesën që kishte për fëmijët e tij. Nëse ishte dredharak, arsyeja ishte se në pozitën e tij ishte e vështirë të ishe i drejtpërdrejtë. Skamja ishte mbikëqyrësi i rreptë i tij dhe në disa raste, atij i lypsej të gjente gjuhën e përbashkët midis bindjeve të papranueshme dhe sjelljes së pranueshme, në dëm të së parës. Ai ishte dishepull i Mit’hat Pashës, guvernator i Përgjithshëm i Bejrutit, guvernator i Përgjithshëm i Kretës, guvernatori i emëruar i Tripolit, këshilltar i Sulltanit dhe i arratisur nga Sulltani, redaktor anglofil, mik i Gordonit “kinez”, bir i aventurës, ai ishte një burrë plak i lodhur dhe i rraskapitur, avokat i një vendi të rrënuar. Ishte tregimtar i shkëlqyer dhe i admiroja historitë që tregonte për veten dhe të tjerët… Ismail Qemal Beun e njoha kur ishte në moshë të thyer, kur ishte si ajo breshka e mençur dhe dashamirëse. Kishte në vetvete një liberalizëm të vërtetë, që nuk shterej kurrë, por që ishte bërë i padukshëm nga rregullsia e natyrës së tij dhe shmangiet e lodhshme nga çiltërsia, i detyruar nga rrethanat. Ishte dinak dhe i zoti, dhe dinakërinë e tij kishte fuqinë ta formulonte me brishtësi. Sikur Sër Henry Campbell-Bannerman të ishte martuar me një fshatare bullgare dhe gjatë gjithë jetës së tij të ishte i detyruar që, për të shmangur rrahjen me thupër në shputat e këmbëve, të qetësonte dhe zbuste Abdul Hamitin dhe shpesh ta kishte pasur të vështirë të siguronte para dhe strehim sa për të kaluar natën, ai do të kishte pasur shumë të përbashkëta me Ismail Beun. Figura të tjera të shquara të delegacionit shqiptar ishin Monsinjor Fan Noli dhe Faik bej Konica, të cilët përfaqësonin “Vatrën”, federatën e shqiptarëve të Amerikës. Vëllai i tij, Mehmet bej Konica… kishte qenë në shërbim diplomatik turk. Monsieur Filip Noga ishte katolik dhe ishte po aq i përkushtuar ndaj muzikës, sa edhe ndaj politikës. Figura më piktoreske e delegacionit ishte Isa bej Boletini, Robin Hoodi i Shqipërisë. Ai ishte një burrë i paarsimuar, me një emër të madh, të drejtë për guximin e tij dhe si njeri punëmbaruar. Bëmat e tij ishin bërë legjendë, kurse rrëfenjat se sa herë u kishte shpëtuar turqve dhe serbëve, ishin shndërruar në fabula. Në Londër ndjehej i humbur dhe përmalluar për vendlindjen, sepse nuk ia thoshte asnjë fjale të vetme anglishte. Kalonte orë të tëra në shtëpinë time, duke pirë kafe turke. Kur ndodhesha në Dhomën e Komuneve, vazhdimisht merrja telefonata të shqetësuara nga gruaja dhe kur kthehesha, shpesh i gjeja atë dhe Isën pa shkëmbyer asnjë fjalë, por duke iu përkulur njëri-tjetrit herë pas here… Shqiptarët që erdhën në Angli, lanë përshtypje të shkëlqyera. Në një rast, z. Lloid George drekoi me mua për të takuar shqiptarët dhe pas drekës, Toni Precha, i restorantit shqiptar dhe unë, përkthyem bisedën ndërmjet Isa Beut dhe ministrit të Financave. “Tregoji atij”, tha Isa, “se unë jam malësor si dhe ai, andaj e di që zemra e tij ka dhembshuri për ata që vuajnë, sidomos për malësorët”. Pastaj bëri një mbyllje të ashpër me fjalët, “dhe thuaji që, kur të vijë pranvera, do t’i plehërojmë fushat e Kosovës me gjakun dhe kockat e serbëve, sepse ne shqiptarët kemi vuajtur aq shumë, sa nuk mund të harrojmë”.
E mendova me vend ta zbusja paksa frazën e fundit, por z. Lloyd George u ngazëllye me malësorin shtatlartë, tek i cili mendonte se pikasi një shpirt të përafërt dhe u tregua i afruar me të.
… Krahas ndihmës politike, Komiteti Shqiptar bëri ç’të mundte për të argëtuar shqiptarët në Angli. Një pasdite Isa Beu erdhi me ne në kopshtin zoologjik. Kur po ngisnim makinën teposhtë rrugës “Regent”, vumë re që kishin vendosur afishe: Vrasja e Njazi Beut nga djali i Isa Boletinit. Anëtarët e Komitetit Shqiptar, të cilët nuk kishin qenë në Shqipëri, u ndjenë më të befasuar dhe ndoshta më të tronditur se unë nga ky lajm. Ata besonin se kjo duhej të ishte një shpifje tjetër ndaj një populli të pambrojtur. “Tregoji atij, -m’u drejtuan ata, -se çfarë shkruhet në afishe”.
I thashë Isa Beut: “Në ato mure është shkruar se djali juaj ka vrarë Njaziun. E besoni këtë”?
“E çfarë do të ndryshonte tek unë, -u përgjigj Isa me maturi, -po të ketë ndodhur?”.
I thashë: “Asgjë. Në vendin tonë nuk e duam vrasjen, por njeriu nuk ka pse fajësohet për ato që bëjnë të afërmit e tij”.
“Atëherë, -m’u drejtua Isa, -mendoj se është mjaft e mundur. Im bir dhe Njaziu kishin bërë be se do ta vrisnin njëri-tjetrin”.
Shkuam në kopshtin zoologjik dhe teksa shëtisnim, Isa tha: “Të gjitha gjërat këtu i keni mbyllur në kafaze, përveç Djallit. Mua më pëlqen liria”. Në Dhomën e Komuneve, Isa i befasoi të gjithë me kostumin e tij kombëtar. S’kishte se si të mos e shihnin gjithë admirim. Atij i bëri përshtypje të madhe Lord Treowen, të cilin e takoi në uniformë dhe ishte shumë i dëshiruar ta merrte me vete në Shqipëri dashur, pa dashur. Bëri shumë miq, të cilët i treguan atij lavditë e Londrës. E megjithatë, në një moment më tha: “Sado që këtu gjithçka është madhështore dhe megjithëse ju anglezët jeni mjaft të mirë, prapëseprapë nuk do ta ndërroja me shkëmbinjtë dhe lumenjtë e mi”.

Ahmet Selmani : SINOPSI I DYZUAR NË MES AUTORIT DHE LEXUESIT

Moikom Zeqo: “Libri i sinopseve”, botoi “Uegen”, Tiranë 2012

a) Tipologjia e shkrimit

Për secilin libër të autorit Moikom Zeqo, sikur na duhet patjetër të përsërisim faktin se ai mëton ngulmas që rishtazi ta relativizojë konceptin tradicional të zhanrit, mbase i udhëhequr më tepër nga një prirje krejt atipike, gjithnjë për ta vënë në sprovë funksionin e shkrimit si një metafizikë apo alternativë e pafund kuptimesh e përjetimesh poetike. Prandaj, edhe me veprën e tij që e ka titulluar “Libri i sinopseve”, vërehet qartë se proklamon të njëjtën gjë, madje në mënyrë aq më të prerë e të dallueshme, për arsyen e thjeshtë se me vetëdije të plotë bën një përjashtim rrënjësor nga stereotipet klasike, pra fare qëllimtas për të ndërtuar një tipologji të re që i përket shkrimit. Fjala është për sinopsin, (nga gr. sinopsis = skicë, projekt, përzgjedhje, përmbledhje), të cilin autori e përdor gjithkund në mënyrë thelbësore e konceptuale, si një parashkrim, ose si një parazhanër, por që, si i tillë, gjithsesi, mund të zhvillohet më vonë në ndonjë formë tjetër hipotetike.
Megjithatë, në këtë rast konteksti perceptues mbetet vetëm një akt teorik, për shkak se të gjitha sinopset e përfshira brenda veprës nuk shtjellohen më tej siç mund të pritet, por kryekëput mbeten si forma pak a shumë të kryera ose të mbyllura. Pra, në suaza të librit në fjalë gjithë kohën lexojmë një varg skicash të hedhura në letër, por që funksionojnë si tërësi të vetëmjaftueshme në rrafshin artistik, duke u bërë ato si lëndë potenciale të leximit dhe imagjinatës sonë. Thjesht, duhet zënë ngoje se më tepër se tekste, ato janë nëntekste, më tepër se shkrime të filluara, ato janë shkrime të pambaruara.
Në gjithë këtë situatë është e rëndësishme natyra e shkrimit si ngrehinë e papërfunduar, domethënë për të funksionuar qoftë edhe në një trajtë gjysmake, për t’u përthekuar me një frymë etj. Gjetja e këtillë nuk është paaftësi, por qëllim, nuk është nxitim, por vizion. Edhe përkundër pandehjes së tyre si sinopse, prapëseprapë, ato a priori ngjasojnë si tregime dhe romane, të paktën mund të pëfytyrohen si të tilla. Këtë e pohon edhe vetë autori duke na e forcuar bindjen se aty fshihet diçka më tepër se ajo që ne e quajmë tekst tipografik. Bie fjala, prozat siç janë: “Emri përbindësh”, “Trashëgimtari”, “Heroi i katastrofës” etj., ai i quan sinopse tregimi, kurse prozat si “Eudoksia e Bizantit”, “Hadi ndryshe”, “Ipati, perandori pesëditësh i Bizantit”, “Gjumi i Konstandinit të Madh” i quan sinopse romanesh. Shikuar veçanërisht dhe përgjithësisht, del se në fundin e tyre përherë ka diçka që mund të shtohet, të vazhdohet, të plotësohet. Fundazi, nuk është e rëndësishme a do të realizohet kjo në formë të shkruar apo të folur, por e rëndësishme është se hapen shumë rrugë virtuale për rikrijimin e mëtejmë in infinitas. Dhe, konkluzioni është ky: shkrimi i këtillë është formë e nisur, por assesi edhe e kryer.

b) Silogjizmi i gjërave

Tendenca e autorit për të krijuar një univers të dyfishtë të gjërave, pra të dukshëm dhe të padukshëm, joshës dhe të pakashëm, është esenca e sinopseve; në fakt kemi të bëjmë me një luftë të pareshtur me kohën konvenciale, shpërfilljen e saj me një gjakftohtësi të jashtëzakonshme, por si rrjedhojë të mëpastajme gjithmonë duke krijuar kohën artistike si vizion sui generis. Nga ky pozicion e shohim tek sistemon tekste, vargje, fragmente, shkrime, pergamena, libra, citate, mendime, ngjarje, rrëfime, palimpseste etj., duke i vendosur me zhdërvjelltësi të paparë në një kontekst të veçantë rrëfimor, si një lëndë e parë tematike dhe poetike, por gjithsesi që është e përpunueshme, e zhdrivillueshme. Ndaj, edhe nga pikëpamja logjike del se çdo gjë e përkapur është kohë dhe hapësirë, dialektikë objektive, që shfaqet me personazhe dhe ngjarje konkrete. Megjithatë, përgjatë shtjellimit duket se arrin të çrëndomtësohet tej mase dhe të fokusohet me disa parametra të tjerë. Pa dyshim, kjo është një lojë e pastër krijuese, brenda së cilës ndërtohet një silogjizëm aristotelian, atë që ne thjesht mund ta gjejmë vetëm përbrenda asaj që e ofron koha artistike. Me këtë çmistifikohet çdo gjë e mundshme, përmbyset çdo rregull historik e konvencional, për t’ia hapur rrugën vetëm lëndës që na shpie nga intuita dhe trillesa si dy elemente të rëndësishme krijuese. Gjërat e këtilla janë aq të ndryshme dhe aq të gjera, sa vërtet na e përfytyrojnë një gjithnajë të pafund. Autori përpiqet të na e sjellë një botë empirike dhe gnoseologjike, e cila lehtësisht ringjallet në secilën situatë, si një metaforë ekzistenciale dhe kozmogonike. Prandaj vetë shpërfillja e vazhdueshme kronologjike është një shtysë e qartë për ta nxjerrë përfundimin e vet, gjykimin vetanak për atë që paraqitet si preokupim brenda realitetit konkret dhe fiktiv njëkohësisht.
Në të vërtetë, mund të thuhet se koncepti i kohës është personazh dhe ngjarje, dëshmi dhe vizion, subjekt dhe objekt. Me një fjalë, është një kryesinops të cilin autori e ndan në pjesë të imëta, me të cilat pastaj na e hap një rrugë induktive dhe deduktive, për t’i vendosur gjërat në mozaikun e duhur. Brenda këtij rrafshi të pakufishëm parakalojnë subjekte dhe objekte të shumta, duke u ndërlidhur midis tyre në një pikë të përbashkët për nga përmbajtja dhe forma, si një gërshetim tejet i larmishëm ose si një strukturë kaleidoskopike.
Teksa i lexojmë prozat e Moikom Zeqos na duket se ndodhemi në një perandori subjektesh e personazhesh nga më të ndryshmet. Dhe, përderisa qëndrojmë përballë tyre me gjithë kureshtjen tonë, disi vetvetiu detyrohemi të pyesim si filozofi i paditur i Volterit: Kush? Nga? Çfarë? Ç’do? Megjithatë, fijet e tyre ndërlidhen në të gjitha kohët e mundshme, madje arrijnë gjer në atë të ardhshmen, si një vizion thuajse absolut, duke e sfiduar edhe vdekjen. Bie fjala, në prozën “Shahisti” e shohim lojën e pakufishme të një dervishi shqiptar, i cili përpiqet ta sfidojë kohën ose ta krijojë një kundërkohë, duke synuar kështu një lloj pavdekësie; në prozën me titull “Prifti i Isisës” e shohim tek zhvillohet një bisedë fantazmagorike në mes dy personazheve, njëri i gjallë dhe tjetri i vdekur, ku po ashtu me një lehtësi të admirueshme sfidohet miti i kohës, bëhet kalimi nga jeta në vdekje dhe, anasjelltas, nga vdekja në jetë; në prozën tjetër “Njeriu prej avulli” e gjejmë tendencën e filozofisë së ringjalljes ose atë riinkarnuese, thjesht na shfaqet ideja e riciklimit të njeriut pas vdekjes nëpërmjet avullimit të pjesës së ujshme të tij; në prozën “Lëkurët” e gjejmë rastin me operimin e personazhit Haki Gj., në trupin e djegur të të cilit vendosen lëkurët e kolegëve të tij, ku më pastaj jeta dhe vdekja zhvendosen në mënyrë të pandërprerë, me një varësi të çuditshme etj.
Të gjitha këto sillen në rrethin e ngushtë dhe të gjerë të asaj që ne e quajmë kohë artistike, sepse lëvizjet dhe zhvendosjet që ndodhin janë të natyrës konceptuale dhe krijuese, janë perceptime të pashmangshme që shkrepin vetvetiu, që ndërtojnë një tërësi të alternuar. Përveç asaj që është konkrete dhe objektive në rrafshin e trajtimeve të shumta, aty pleksen edhe ato që janë abstrakte ose subjektive. Shpesh gjërat krijohen në suaza të ëndrrës si kozmos më vete, për të sfiduar të gjitha ligjet ekzistuese të kohës kalendarike. Në qoftë se e shohim prozën “Njeriu i ëndrrave”, do të ballafaqohemi me një personazh të çuditshëm siç është U. Rots, i cili vendos t’i sfidojë shkrimtarët e gjallë dhe të vdekur, duke shkruar me mend libra në ëndrrat e tij. Kështu, duke e abstraguar edhe jetën, edhe vdekjen, ai krijon motërzimin e tretë, mbikohësinë që zhvillohen në një fushë asnjanjëse, siç është ëndrra. Pra gjërat lëvizin në mënyrë të pandërprerë, sfidohen midis tyre në një rrafsh onirik, transformohen në mënyrë të befasishme, zhbëhen fare pamëshirshëm, ringjallen si forma baladike, përtërihen gati si me magji etj. Pavarësisht nga ekzistenca historike apo aktuale, reale apo mitike, ato shfaqen në një moment tjetër, i cili shtrihet kryekëput brenda kufijve artistik. Kështu gjithçka i nënshtrohet një procesi identifikues dhe dyzues, sepse vendosen në kontekste të veçanta, në funksione të reja semantike. Personazhet historike dhe imagjinare shpesh bëjnë jetë të dyfishtë, në njërën anë vetëmjaftohen me vendin dhe kohën e zakonshme të tyre, por në anën tjetër i kalojnë caqet e tilla dhe shfaqen në situata krejtësisht të reja. Për shembull, në prozën “Centauri” ëndrra e malësorit Ukë na shpie te figura mitologjike e centaurit; te proza “Shekspiri i shfytyruar” shohim sesi gjërat e thëna nuk mund t’i rezistojnë mendimit, ato shndërrohen, ndryshojnë vetvetiu nëpër kohë; në prozën “Qengji” trajtohet rrëfimi i Mis Durhamit lidhur me gruan që e kishte ushqyer një qingj me gjirin e saj, por që ngjason me Krishtin dhe Shën Marinë; në prozën “Dy personazhe në një” e gjejmë jetën e dyzuar të perandorit Trajan, jetë të cilat duken të besueshme; në prozën “Sizifi dhe Krishti” i gjejmë pikat e përbashkëta, por edhe ato dalluese në mes dy figurave, njëra mitologjike, tjetra historike etj.
Duke u nisur nga e gjithë kjo lojë variacionale me subjektet dhe personazhet, autori arrin të krijojë funksionalitet maksimal të tekstit modest të cilin e quan thjesht sinops. Mozaiku i tij është plotësisht dinamik, shfaqet e rishfaqet në qindra e mijëra drita të ndryshme të cilat na çojnë drejt sferave të panjohura, drejt të mundshmes dhe të pamundshmes, drejt reales dhe imagjinares, për t’i bërë ato pjesë dialektike e metafizike të tekstit letrar. Në të vërtetë, kjo na krijon një lirshmëri të jashtëzakonshme për t’i përfytyruar të gjitha konceptet ekzistenciale, historike, filozofike, religjioze, letrare, gjuhësore etj.

c) Strategjia e leximit

Në këtë libër të pazakonshëm ka një strategji të qartë krijuese, në radhë të parë që i përket autorit si bartës i tekstit të quajtur sinops, dhe së dyti që i përket lexuesit si vazhdues i natyrshëm i tekstit të tillë, me synimin për t’i dhënë një formë më të rrumbullakuar. Me këtë M. Zeqo nuk dëshiron ta përjashtojë autorin nga vepra e tij që e ka sjellë në jetë, por vetëm ta barazojë edhe lexuesin me të, ose ta bëjë një partner të barabartë në lojën imagjinare të letërsisë, pra në atë që në fushën e teorisë e quajmë perceptim poetik. Kështu mund të pohohet se me sinopset e tij ai krijon një qasje të drejtë dhe të zhdrejtë, një fushë të mjaftueshme për të vepruar autori dhe lexuesi. I pari i sjell tekstet në mënyrë telegrafike, në formë të shpejtë e të ngjeshur; i dyti duhet të ndërlidhet me to, të bëhet njësi përbërëse e tyre, ta marrë stafetën nga autori dhe ta vazhdojë gjer në pafundësi. Prandaj, në qoftë se në rrafshin parësor autorin e konsiderojmë si krijues të variantit tekstor, atëherë në rrafshin dytësor lexuesin mund ta konsiderojmë si krijues të invariantit. Thjesht, i pari është krijuesi, i dyti është rikrijuesi. Ose, i pari është konceptuesi fizik, ndërsa i dyti konceptuesi metafizik. Megjithatë, në këtë strategji del qartë se “Libri i sinopseve” i Moikom Zeqos është një libër i shkruar më tepër për lexuesin, i cili mbase krijon të drejtën e tij autonome për t’u ngritur mbi autorin. Me këtë M. Zeqo edhe njëherë e rizbulon rolin e vërtetë të lexuesit përballë tekstit, e madhëron atë në kontekstin e marrëdhënieve me veprën e cilitdo autor. Sipas kësaj shihet qartë se ai synon të krijojë lexuesin e vet, atë që në të vërtet i nevojitet gjithë letërsisë së mirëfilltë. Pra, letërsia është një fushë shpirtërore ku mund të ndërtohet individualiteti i autorit, por edhe i lexuesit. Mbase kishte plotësisht të drejtë edhe kritiku i njohur amerikan Harold Blum kur thoshte se letërsia është një epifani individuale. Kështu M. Zeqo me “Librin e sinopseve” e fton lexuesin për ta vazhduar aty ku e ka ndërprerë, duke e lënë atë krejtësisht të lirë në rrugën e tij individuale.

ELISABETA ILNICA : Ejëll Çoba, dëshmitë për tmerret në qelitë e diktaturës

Ejëll Çoba, avokat, gjyqtar, sekretar i Përgjithshëm i Këshillit të Ministrave 

dhe ndihmësministër, nga viti 1935 deri më 1944

Mençuria e nënës pak orë para pushkatimit i ka falur jetën, por, fatkeqësisht, nuk mjaftonte për ta shpëtuar edhe nga burgu politik. Jo pak, por… 25 vite pas hekurave, në mes torturash dhe punës së detyruar; 2 vite nëpër hetuesi dhe 23 të tjera në qeli. “Jetë e humbun, por mos raftë me u harrue”, do të shkruante për veten Ejëll Çoba, teksa pas lirimit përpiqej të hidhte në letër kujtimet copa-copa. Të gjitha bashkë tashmë janë një copë e madhe dhe e vetme. Një libër i plotë me dëshmi rrëqethëse nga diktatura për masakrat mbi të burgosurit, me emra martirësh dhe xhelatësh, që janë botuar pas vdekjes (1979) nën kujdesin e mbesës së tij, Jozefina Topalli Çoba, aktualisht kryetare e Kuvendit të Shqipërisë. Një ferr tokësor, 1946-1970 nga burgjet e Bedenit të Kavajës, Orman-Pojanit të Korçës, të Tiranës dhe Burrelit, për të cilin Ejëll Çoba kritikon me ironi Dante Aligerin që duhet ta kishte vizituar patjetër, para se ta përshkruante në librat e tij”…
Si djali i regjentit të Shqipërisë Gjon Çoba, dikur gjyqtar, avokat, sekretar i përgjithshëm i Këshillit të Ministrave dhe ndihmësministër i Punëve të Brendshme, Ejëll Çoba paraqitet modest në kujtimet për veten, i matur kur flet për të tjerët dhe karizmatik për vuajtjen. Rrëfimi nis që nga 2 nëntori 1946. Atëherë, kur pas dy vitesh arrati, për shkak të akuzave nga qeveria komuniste për mbajtjen sekret të informacioneve shtetërore dhe lidhjeve të supozuara me Ballin Kombëtar, Legalitetin, Indipendentët, ai dorëzohet në polici. Shkak u bë një dekret-ligj i sapodalë, ku theksohej se “do t’u falej jeta dhe do të gjykoheshin me drejtësi personat e akuzuar të cilët do të vetëdorëzoheshin”. Po çfarë kishte bërë Ejëll Çoba, që të ishte në listën e të shumëkërkuarve të qeverisë komuniste, pas çlirimit të vendit?
I lindur në vitin 1908 në Shkodër, ai u rrit në një familje prej 4 personash: nëna Pina, vëllai Mikel (avokat, ish-diplomat i MPJ-së, sekretar në Legatën shqiptare në Beograd deri më 7 prill 1939), vëllai Filip, nëpunës banke, dhe motra Nikolina. Kreu shkollën e jezuitëve deri në vitin 1917. Më pas ndoqi mësimet e mesme jezuite në Breshia të Italisë, në institutin “Araçi”. E përfundoi më 1928-n dhe, po këtë vit, filloi Fakultetin e Drejtësisë në Universitetin e Romës, deri më 1932. Pavarësisht rezultateve shumë të mira, ai kthehet në Shqipëri në vitin 1935, për të pranuar punën si ndihmësgjyqtar në Berat dhe një vit më vonë, si gjyqtar pajtues në Vlorë. Një gradë më e lartë kjo, ashtu siç do të ishte emërimi i radhës në Korçë, ndihmësgjyqtar fillor i këtij qyteti deri në janar të vitit 1939. Kjo është periudha që Ejëll Çoba transferohet në Gjykatën e Tiranës, ku ushtroi detyrën e kryetarit, ndërsa ofertat për të qenë në institucionet qeveritare të asaj kohe i erdhën njëra pas tjetrës. Herë me detyrën si sekretar i Përgjithshëm dhe herë si nënministër, ai u bë pjesë e kabinetit të Mustafa Krujës, Maliq Bushatit, Rexhep Mitrovicës, etj., deri në formimin e qeverisë komuniste. Pikërisht këto emërime, si dhe akuzat për lidhje ilegale me ballistët, legalistët, indipendentët, etj., do të shndërroheshin për Ejëll Çobën në faje aq të rënda sa të meritonte vdekjen. Një vendim ky i propozuar nga hetuesi Abdyl Kuçi, prokurori i çështjes, Petrit Hakani dhe i miratuar nga gjyqtarët Gjon Banushi, Vasil Karajani e Xhevdet Fishku, por që nuk u ekzekutua. Shpëtimi i erdhi nga nëna e tij Pina, e cila nëpërmjet një letre, i kujton Prokurorisë së Përgjithshme se “dekret-ligji Nr.339, datë 28.10.1946, i falte jetën personit që ishte vetëdorëzuar”. Çështja shkon për rigjykim në Gjykatën e Lartë Ushtarake dhe, teksa Ejëll Çoba priste nga çasti në çast vdekjen, mbërrin lajmi “i mirë”: Dënim me burgim të përjetshëm! Lajm, që nuk i dha asnjë lloj emocioni Ejëll Çobës, pasi siç e thotë ai që në fillim të kujtimeve: “Në mbramjen e 2 nandorit, ditën e shtunë, filloi kalvari im, vdekja ime e ngadaltë që do të zgjaste pa ndërpremje deri më 8 prill 1970: 23 vjet, 5 muaj e 5 ditë. Një çerek shekulli i plotë, nji jetë e humbun”. Fraza e fundit është edhe titulli i librit, ndërsa ato çfarë do të lexoni më poshtë, janë pjesë të shkëputura nga ai, duke ruajtur dialektin shkodran.
2.11.1946

Kopertina e librit me kujtime, të botuara pas vdekjes së Ejëll Çobës, me titull “Jetë e humbun”

Nata e parë që fjeta i shkujdesun pas 2 vjetësh. Qetësi vdekjeje, si nata e parë e Searzon-it në vorr. Mbramjen e 2 nandorit, ditën e shtunë filloi kalvari im, vdekja ime e ngadaltë që do të zgjaste pa ndërpremje deri më 8 prill 1970: 23 vjet, 5 muaj e 5 ditë. Kalvar jo ma i pakët kishin qenë edhe dy vjetët e maparshme. Një çerek shekulli i plotë, nji jetë e humbun!
Ishte ora 9 e mbramjes kur hyna në nji dhomë të vogël, ku ishin katër vetë. Kapteri më caktoi vendin afër dritares. Porosia e parë që më dha ishte: Mos shiko nga dritarja, se roja e jashtme ka urdhër t’ju qëllojë mu në kokë. M’u duk zell i tepërt e naiv. Jeta e burgut e mavonshme më mësoi se ai kishte folë vetëm për kërcënim.
* * *
Më 25 dhjetor, ditën e Kërshëndellave, aty nga ora 11:00 erdhi kapteri i burgut dhe më tha “Eja” dhe më çoi drejt një kamioni. Duart i kisha të lidhuna dhe në kamion nuk mund të hypsha ashtu. Prandaj një roje më vuni shpatullat në vithe dhe më ngriti. Zura vend në krye të kamionit. Gjashtë roje të armatosuna ishin ulë në spondat e kamionit (po transferohej në burgun e Tiranës.shën.red)… Të nesërmen, pesë oficera hapën derën dhe u futën plot madhni. Njëri nga nëntogerat, m’u afrue e me nji buzëqeshje ironike që tregonte se më njihte mirë dhe me qëllim të dukshëm që ta kujtojshin edhe oficerat e tjerë, më pyeti:
“Kush je ti?”
Si ia tregova, vazhdoi:
“Ç’zyrë ke patur?”
Unë fillova t’i thosha gjyqtar… e ai:
“Pastaj?”
Unë: Drejtor në Ministrinë e Drejtësisë.
“Pastaj?” – dhe si për të ndigjue ma mirë, kishte ngritë dorën e majtë të shtrime në naltësinë e veshit të vet.
Unë: Sekretar i Përgjithshëm në Kryeministri.
“Pastaj?” – dhe afronte ftyrën ma afër ftyrës sime.
Unë: Nënministër pranë Këshillit të Ministrave.
“Pastaj?” – e vazhdonte me u afrua edhe ma.
Unë: Nënministër në Ministrinë e Punëve të Brendshme.
“Heeee!”, – ia bani me kënaqësi dhe za të naltë, e, njëkohësisht, uli me turr dorën që kishte afër veshit të tij dhe afër hundës sime. Unë instinktivisht largova ftyrën.
Kështu vijoi disa javë. Kuptohet se natën s’gjejshim pushim. Vetëm afër mëngjesit, kur britmat e të torturuemve të këputun e të drobitun shuheshin dhe ata bijshin të mekun… Në këtë gjendje kalonin ditët, në pritje kur të na vinte radha edhe na me ulërit si kafsha. Nji ditë, Salih Vuçiterni (shok dhome në hetuesi) më tha: “Jam gati të nënshkruej dënimin e vdekjes, por vetëm të shpëtoj nga torturat”.
* * *
Mbas do ditësh, Salih Vuçiterni u transferua. Gjatë ditëve që qëndrova në birucë, nji mbramje ndigjova zane, të qeshuna dhe “hyjo, hyjo” dhe kambë që vrapojshin. Nuk arrijsha të kuptojsha ç’po ndodhte. Shikova në sy shokët e birucës në mënyrë pyetëse. Ata që ndodhedhin prej kohësh në biruca dhe kishin shëtit prej njënës në tjetrën, më shpjeguen se ajo zhurmë, poterë gazmore, ishte nji argëtim që ua lejojshin vetes hetuesat kur kryejshin punën e ditës. Secili hetues merrte të pandehunin që kishte në hetim ose në torturë, dhe mbasi i rreshtojshin në fund të korridorit, u hypshin në qafë. E mbas nji shenji të dhanun, të pandehunit me hetuesin në shpinë, vrapojshin gjatë korridorit nja 2-3 herë, në garë me njeni-tjetrin. Natyrisht, hetuesi kalorës merrte pjesë aktive në garë, me shqelma në ije të kalit e me grushta në kokë, e nxiste sa ku mujte “kafshën” që kishte nën vithe. Hetuesi që ishte në shpinë të kalit ma të shpejtë, deklarohej fitimtar e shokët hetuesa, tue qeshë e tue u gajasë shkojshin në klub për të çue nji gotë për fitoren e kolegut. Më shkoi mendja se ai oficer që do të kisha unë për hetues, sado mamuze të forta të kishte, nuk do të kishte shans me dal fitimtar.
* * *
Ashtu në ankth e në pritje që të më vinte dhe mue radha e kashagitjes, po kalojshin ditët e lagshta të atij dimni, kur një roje erdhi dhe më thirri. Më përcolli në dhomën e kapterit, që në bisedë e sipër kuptova se quhej Abdyl Haki Kuçi. Emnin ia kisha ndigjue në Shkodër si i dërguem për të raportue mbi të arratisunit e dorzuem. Kisha pa me sy torturat e bame me danë në trup të nji kushrinit tim për shkakun tim. Në 3-4 vende kishte gjakosje, shtypje e grisje të mishit. Por, ai e filloi bisedën shumë butë. Më pyeti për studimet, karrierën time, për funksionet që kisha pasë, të cilat unë u përgjigjesha me qartësi dhe s’kisha arsye pse t’i fshehsha. As kërkojsha me i zbutë ose me i ndryshue. Kisha saktësinë e plotë se nuk kisha krye asnji veprim në dam të vendit dhe as të popullit. Madje sa herë më ishte paraqitë rasti, mbrenda mundsive të mia të pakta, isha përpjekë me i vjeftë kujtdo… Brenda pak ditëve mbërritëm të plotësojmë nji procesverbal, që hetuesit nuk iu duk i mjaftueshëm për të justifikue punën e tij hetimore. Këtë procesverbal e firmosa pa vështirsi dhe pa asnji shtërngim fizik. Kështu, unë mendojsha se hetimi kishte marrë fund dhe fillova të rri i qetë në qeli. Të kalojshe hetuesinë në atë kohë pa tortura ishte gja e pamundun. Ky fat të më takonte mue? A do ta mbajshin fjalën e dhanë kur u dorëzova se nuk do të baheshin tortura? Prapë më dukej e pamundun! Provë të qartë kisha shokët e qelisë, të cilët tregojshin të gjithë për tortura të tmerrshme.
* * *
Këto bluejsha me mend në ato ditë të lagështa e të ftohta të janarit të vitit 1947. Jeta e qelisë, jetë vorri, tanë frigë e mërzi. Në ato ditë filluem të shohim njerëz në brekë, që rrijshin në kambë, me ftyrë nga muri në fund të korridorit, në mes të qelisë sonë dhe qelisë përkundruell. Sa herë hyjsha e dilsha prej qelisë, nuk i shikoja ata, se m’u dukte vetja i lig. Të shohësh njerëz të njohun e të mos jesh i zoti t’u vijsh në ndihmë!
Andej nga ditët e fundit të janarit, më thirri prapë hetuesi. Më thotë që duhej të bajshim nji proces të ri, pse atë që kishim ba, nuk e pranonte Drejtoria e Sigurimit. Arsyetimi nuk ishte aspak logjik, e kuptohej se qëllimi nuk ishte për të zbulue ndonjë fakt të ndodhun, por për të thurë nji dukje fajsie, për të justifikue nji dënim të randë, dënimin me vdekje. E mundësisht për të justifikue, së paku në dukje, mosmbajtjen e amnistisë së shpallun publikisht. Prandej iu përgjigjia menjëherë se unë nuk kisha kurrgja tjetër për të thanë dhe as për të shtue. Atëherë hetuesi më tha se Drejtoria e Sigurimit donte të dinte: 1. Cilët ishin spiunët e Ministrisë së Punëve të Brendshme. 2. Si janë marrë vendimet për ekzekutimet e 4 shkurtit dhe të 28 shkurtit 1944. 3. Me cilët persona kisha pasë lidhje gjatë kohës që kisha qenë i arratisun 2 vjet.
* * *
Nga lloji i çështjeve dhe nga toni i hetuesit e kuptova se do të kërkonte edhe me tortura me pasë rezultatin që dëshironte. E mbasi te pika e tretë do të implikohej edhe im vëlla Keli (Mikel Çoba), që më kishte strehue, vendosa të mbaj qëndrim krejt mohues. Jo vetëm për të mos implikue persona të tjerë, për të cilën ia kisha mbushë mendjen vetes qysh se u dorëzova, por edhe për të mos fajsue veten pa pasë faj për t’i shpëtue torturave. Kapiteni hetues, Abdyl Haki Ruçi, filloi të më këshillonte që të mejtohesha mirë, tue insistue se mohimet do të kishin pasoja të randa për mue e familjen. Më la të mendohem nji natë dhe të nesërmen më thirri prapë. Filloi të më tregonte se e njihte mirë organizimin e Ministrisë së Brendshme dhe mënyrat e mjetet me të cilat para çlirimit shtypej populli, tue lanë me kuptue se mjeti ma i përdorun për të zbuluar neokomunistat e veprimet e tyre ishte aktivizimi i spiunëve. Natyrisht, unë si nënministër i Ministrisë së Mbrendshme më 1944, duhej t’i dijsha mirë emrat e spiunëve dhe veprimet e tyre. U mundova t’i shpjegoj se edhe në kohën kur unë isha në atë ministri, veprohej sipas sistemit Italian. Prefektat për çdo muej raportojshin gjendjen e prefekturës dhe kërkojshin udhëzime për masa eventuale. Në bazë të këtyre raporteve, Ministria jepte udhëzimet e rastit. Prandej Ministria nuk kishte spiunë të vet. Eventualisht, e personalisht Ministri mund të kishte informatorë, por për këta, natyrisht, nuk vinte asnjeri në dijeni.
* * *
Hetuesi u interesue të dinte nëse prefektat dhe qarkomandantat kishin fonde për hetime e nëse dërgojshin në Ministri njerëz për t’u shpërblye. Në të vërtetë, Ministri kishte në dispozicion nji fond që quhej “sekret”, të cilin e administronte personalisht e për këtë nuk ishte i detyruem të jepte llogari. Natyrisht, për përdorimin e këtij fondi unë nuk mund të vihesha në dijeni dhe për këtë nuk isha interesue asnjëherë. Më pyeti gjithashtu se kush hynte e dilte në Ministri. Iu përgjigja se këtë nuk mund ta ditsha, mbasi kisha zyrë më vete dhe nuk më interesonte ta dijsha nji gja të tillë. Por, kur hetuesi i nevrikosun insistonte me ditë me dijtë se kë kisha gjetë në zyrë të Ministrit sa herë hyjsha unë, iu përgjigja se kisha gjetë disa herë Hysni Demën, komandant i Përgjithshëm i Xhendarmërisë, Tahir Kolgjininin, drejtor i Përgjithshëm i Policisë, e ndër privatë, kisha gjetë njëherë Beqir Valterin, i cili kishte qenë dënue prej gjyqit special dhe ekzekutue. Hetuesi u kthye prapë te çështja e spiunëve dhe kur pa se unë insistojsha në shpjegimet e dhanuna, u zemreu, më dha urdhën të hiqja pallton, xhaketën e pulovrin. E si më la në këmishë, më nxorri në korridor, thirri rojen që quhej Vani e i tha të më fuste në nevojtore.
* * *
Posa kapiteni hetues dhe roja mbyllën derën dhe më urdhëruen të rrijsha pa luejt prej vendit në kambë, hapa veshët për të kuptue nëse kishte ndonji njeri në vendet e nevojtoreve. Menjëherë kuptova se dikush, në heshtje të plotë, merrte frymë. Po kush mund të ishte? Ndonjë rrezikzi si unë apo ndonjë roje për nevojat e veta. Prita. Mbas do kohe, kur u sigurova se roja i korridorit ishte larg derës, zgjata kryet në korridorin e ngushtë para katër nevojtoreve të tjera. Në fund të këtij korridori, i varun prej krahësh me zinxhirë barkash, i kapun te hekurat e dritares, rrinte nji burrë i gjatë me kokën varun në sup e me gishtat e kambëve që posa i cikshin në tokë. E njoha. Kishte qenë shofer i Ministrisë së Drejtësisë. Hapi sytë, më njohu e ma shumë me shenja se me fjalë, më shfaqi çudinë që po më shihte aty. i thashë: “A kam çka të ndihmoj?”. Ai më tha: “Jo, s’ke çka më ban, kam disa dit që e gdhij këtu”.
Ndërkohë, prej nevojtores së parë nxori kryet një djalë i ri, me kambë të zbathuna në çimento, i cili më tha se quhej Emin Bakalli, vëllaj i doktor Bakallit. Kishte qenë në shkollën e Fultzit. Kjo më mjaftonte me kuptue pse ndodhej aty. Ai më tregoi se në nevojtoren tjetër ishte Panajot Zbogi, mos u gabofsha himarjot. Këto qenë njohjet me shokët e torturës. Pak para mesditës erdhi roja e u dha Bakkallit e Zbogit nga nji franxhollë, që ishte gjysma e racionit që u shpërndahej të burgosunve në ditë. Mue dhe Stermasit nuk na dhanë gja. Mbas mesdite na nxorrën prej nevojtores. Shokët i çuen nëpër qelitë e tyne, kurse mue më lanë në korridor, bri murit e më hodhën në kokë nji velenxë, që më mbuloi në tanë trupin. Megjithëse ishte e randë e detyrohesha të rrija qiri në kambë pa u mbështetë, prapë e mbajta me kënaqësi se më ngrohu. Natyrisht roja nuk ma bani këtë të mirë për të më favorizue, por për “vigjilencë revolucionare”, që të mos më njihshnin të burgosunit e tjerë kur të dilshin prej qelive për të shkue në nevojtore. Në këtë pozicion ndenja 3 orë… Mandej, të katërt na kthyen në vendet e caktueme. Aty kaluem mbramjen gjithë natën. Kur mendojsha Stërmasin e kryqzuem si Krishti dhe Bakallin të zbathun në çimento, m’u dukte vetja i privilegjuem. Fillova të ndjej lodhje e, herë pas here, ulesha në qoshe të murit, por tue mbajtë gjithmonë veshin te kambët e rojes kur ecte në korridor, i cili shpesh vinte e shikonte në sportel se mos isha ulë ose flitshim me njeni-tjetrin. Në katër të mëngjesit na nxorën prej nevojtores. Kësaj here, një roje ma pak vigjilent më shtiu në qelinë time, përkohësisht. Përfitova menjëherë dhe u futa në dyshek për me fjetë dhe për t’u ngroh pak. Nuk di a fjeta, por ato orë kaluen shpejt. Kur erdhi roja me më thirrë për të shkue në vendin e torturave dhe më pa se isha shtri e mbulue, tha: “Edhe qenke futë në rroba”, ndërsa më qëlloi me fshesën që u kishte sjellë shokëve për të pastrue qelinë.
* * *
U ktheva për të fillue ditën e dytë në nevojtore. Të katërtve, njenin mbas tjetrit, na thirrën hetuesat përkatës. Hetuesi im më pyeti nëse isha mejtue e se ç’kisha për të thënë. Si mori përgjigjie të preme, filloi të më godasë me grushta e me shqelma, tue shfrye e tue thanë se isha anmik i betuem. Për fatin tim, kapiteni-hetues Abdyl Haki Kuçi, ishte imcak, i pafuqishëm, madje turbekuloz, së paku në dukje, kështu që goditjet e tij kishin efekt vetëm me më ngrohë. Ditët po kalojshin, erru-gdhiju në nevojtore, i lodhun mjaft, i zhveshun, i ushqyem pak, në të ftohtë e pa gjumë. Tri herë në ditë takim me hetuesin. Tortura vazhdonte derisa bijsha i vdekun. Kështu kishin kalue 10 ditë… Pika e dytë, mbi të cilën donte të dinte hetuesi, ishte përgatitja dhe ekzekutimi i vrasjeve të 4 shkurit dhe 28 shkurtit 1944. M’u desh nji përpjekje e vogël për ta bindë hetuesin se me 4 shkurt, unë nuk isha ende në Ministri, pasi në atë vend jam emnue me 13 shkurt… Për katër dit rresht, tue u errë e tue u gdhi në nevojtore, me gjysmë racioni bukë çdo dy ditë, i zhveshun në atë dimën të lagësht e të ftohtë, në nji dritare pa xhama, e tue provue për tri herë në ditë grushtat dhe shkelmat e kapiten Abdyl Haki Ruçit, mundohesha me e bindë se për 4 shkurtin s’kisha as ma të voglën dijeni. Tek e mbramja hymë në çështjen e vrasjes së 28 shkurtit. Hetuesi filloi pyetjen: “Si e more vesht vrasjen e katër vetëve në rrugën e Rusit?”.
* * *
Me 27 shkurt ishte vra nji kapter policie në atentat. Atentatorët u kapën mbrenda ditës. Si më ka thanë ma vonë Hamdi Isufi, ata kishin qenë gjashtë. Njenin e shpëtoi Mehdi Frashëri, tjetrin Hamdiu, që ishte qarkomandant. Katër të tjerë u ekzekutuan brenda katër orëve për terror. Pyetjes së hetuesit iu përgjigja me sinqeritetin ma të madh. Në mëngjesin e asaj ditë, para se të shkojsha në zyrë, nji grue që shërbente në familjen tonë e kishte dalë herët për me ble bukë, më tha se në nji rrugës mbi shtëpinë tonë, në rrugën e Dajtit, ishin katër vetë të vram. Në zyrë, mbasi ministri s’kishte dalë akoma, thirra Rrok Malokun, drejtor i Zyrës Sekrete dhe e pyeta se ç’ishin këta katër të vram në rrugën e Rusit? “Janë atentaorët e policit”, m’u përgjigj shkurt. Ndoshta as ai nuk dinte hollësina të tjera. Punë të tilla Xhaferr Deva (ministër i Brendshëm) i bante me sekretarin e vet privat, Isuf Devën. Mbas pak, kryeministri Rexhep Mitrovica, më pyeti me telefon se ku ishte ministri, se nuk i ishte përgjigjë. I thashë se ende s’kishte dalë në zyrë. Atëherë, – shtoi, – shko në shtëpi të tij dhe thueji se asht mbledh Këshilli Ministror dhe kërkon të dijë rreth katër të vramve. Posa dola, në shkallët e ministrisë takova ministrin Xhaferr Deva dhe Hysni Demën, komandant i Përgjithshëm i Xhendarmërisë. U kthyem në zyrë. I thashë fjalët e Kryeministrit. “Mirë”, – m’u përgjigj. – “Shko në këshill e thueji se elementa të së majtës kanë vra nji polic e sot elementa të së djathtës kanë marrë hak, tue vra katër njerëz të së majtës. Hetimet janë në vazhdim e kur të përfundojnë do t’ju vemë në dijeni. “Unë nuk mund t’i çoj Këshillit Ministror një përgjigjie të tillë”, – i thashë. “Atëherë, eja edhe ti me mue të ndigjosh përgjigjien”, – më tha e, së bashku, shkuem në Kryeministri. Këshilli po bisedonte rreth disa çështjeve të tjera. Si u dhanë fund, pa i kërkue kush gja, Deva mori fjalën dhe u tha ministrave sa më kishte thanë mue. Asnji prej ministrave nuk bëzani. Kryeministri kaloi në biseda të tjera. Për sa qëndrova në ministri, as në Këshillin e Ministrave dhe as me Devën, nuk u bisedua kurrë ma kjo çështje.
* * *
Hetuesi, si zakonisht, i shkruante fjalët e mia. Kisha përshtypjen se përpiqej ta trashte procesverbalin, qoftë edhe me gjana të parandsishme. Megjithatë, tregohej i pakënaqun e vazhdonte të më mbante me tortura. Mbaj mend se kërkonte të pohojsha se si nënministër mbajsha lidhje me Komandën Gjermane. Mbaj mend edhe se nji herë që më kishte ulë në çimento të lidhun, u mundue të më godiste në shpinë me thembrën e çizmes me kaq fuqi, sa e humbi ekuilibrin dhe shkoi e u përplas në derë. Dera u hap dhe ai u rrëzue në korridor, me habi të madhe të rojes që ishte mbas dere, i cili sigurisht do të ketë dyshue se mos e kam përplas unë me ndonji grusht ose shqelm. Rreth kësaj pike hetuesi insistoi për 2-3 dit e në mbrëmje kujtoi se kishte gjetë nji provë të pakundërshtueshme të lidhjes sime me gjermanët si nënministër: “Ti thua se nuk ke pasur lidhje pune me gjermanë, por unë kam një dokument me firmën tënde që dëshmon për të tilla lidhje”. “Nuk mund të egzistojnë prova e fakte për gjana që s’kanë ndodhë”, – ia ktheva unë. “A ma jep me shkrim se nuk ke pasur të tilla lidhje”, – insistoi ai. “Edhe njitash e me çdo kusht”, – iu përgjigja me sigurinë ma të madhe për çka po thosha. “A ma jep me shkrim se do të pranosh edhe dënimin me vdekje, po të nxjerr një dokument për fajsimin tënd?”, – vazhdoi ai. “Jam gati të pranoj me firmën time dënimin me vdekje”, – iu përgjigja me vendosmëri e me hov edhe ma të madh e gati me kënaqësi.


Kronologjia

2 nëntor 1946- Arrestohet Ejëll Çoba, djali i regjentit të Shqipërisë Gjon Çoba, dikur gjyqtar dhe avokat, sekretar i përgjithshëm i Këshillit të Ministrave dhe ndihmësministër i Punëve të Brendshme. Arrestimi u bë pas vetëdorëzimit të tij, me marrëveshje, pas 2 vitesh arrati
10 janar 1947- Hetuesi i Sigurimit të Shtetit, Abdyl Hakiu mori në pyetje Ejëll Çobën. E akuzua për “Për faje kundër popullit”, moskallëzim të sekreteve shtetërore, në kohën kur ishte pjesë e kabinetit të Mustafa Krujës, Maliq Bushatit, Rexhep Mitrovicës, si dhe për lidhje me Ballin Kombëtar, Legalitetin, etj.
20 maj 1947- Pas 4 muajsh tortura nga më çnjerëzoret, Gjykata Ushtarake e Garnizonit Tiranë, e formuar prej major Gjon Banushit (kryetar), nëntoger Vasil Karajanit dhe aspirant Xhevdet Fishku (anëtarë) dhe me praninë e prokurorit kapiten Petrit Hakani, mori në gjykim 35 vjeçarin Ejëll Çoba
28 maj 1947- Gjykata e shpall fajtor për disa akuza, edhe pse vetë Ejëll Çoba nuk pranoi asnjë prej atyre. Në bazë të nenit 16 të ligjit nr.372, datë 12.12.1946 dhe nenit 15 të ligjit nr.373, datë 12.12.1946, gjykata e dënon me vdekje. Vendimi ishte i formës së prerë.
30 maj 1947- Nëna e Ejëllit, Pina Çoba, i drejton një letër Prokurorisë së Përgjithshme. Ajo i kujton se dekretligji nr.339, datë 28.10.1946 i falte jetën personit që ishte vetëdorëzuar. Në këtë mënyrë ajo kërkonte heqjen e dënimit me vdekje për djalin e saj.
16 Qershor 1947- Vendimi i shkallës së parë i përcillet për gjykim përfundimtar Gjykatës së Lartë Ushtarake. Ky institucion, duke marrë parasysh atë që nuk kishte vlerësuar gjykata e një shkalle më poshtë, vendosi kthimin e dënimit nga me vdekje në burgim të përjetshëm.
8 prill 1970- Komandanti i Repartit nr.321 në Burrel, Nazar Demiri plotësoi fletën e lirimit të daljes nga burgu të Ejëll (Engjëll) Çoba, 64 vjeç, pas 25 vitesh burg. Në këtë fletë shkruhej se Ejëll Çoba në burg kishte mbajtur qëndrim indiferent dhe se “lirimi bëhej për plotësim afati”


“… Në kamp gjetëm edhe të burgosurit e Korçës dhe të Elbasanit. Baheshim gjithsejt 1500 të burgosun. U strehuem në do kapanone të mëdha, me nga 500 vetë në secilin. Kapanoni ishte i mbuluem me nji mushama sipër, kurse anët ishin me thupra e gjethe. Në anët e kapanonit shtriheshin dy pode dërrasash për secilën anë, njeni mbi tjetrin, e në mes shkonte nji rrugë e gjatë dy metra. Mbi këtë rrugë ishte ndërtue nji pod tjetër dërrasash, ku për të hypë duhej me u kacavjerrë në podet anësore e mandej me kërcye mbi podin e pestë, që ishte mbi rrugë… Me ne ndodheshin edhe dy të burgosun prej burgut të Durrësit, që ishin atë e bir. Njeni e kishte emrin Dhimitër Tirana. Nji ditë, tue u kthye prej pune, plaku mbeti në rrugë, s’mund të ecte ma e ra. Rojet iu lëshuan me shkopij. Shokët menjiherë lajmuen të birin që po vraponte me të tjerët. Ai u kthye menjiherë, e sadoqë rojet vazhdojshin t’i bijshnin t’et që të ngrihej, djali, nën breshninë e goditjeve, e ngarkoi babën mbi shpinë e nxitoi të arrinte shokët. Rojet vazhdojshin t’u bijshin djalit e plakut tue i britë: ‘Lëshoje, lëshoje!’. Në atë gjendje i ngarkuem, djali vazhdoi për kilometra me vrap deri në kamp. Mbas pak ditësh djali vdiq, por i biri na la nji shembull të shkëlqyem tue na tregue sa fuqi ka dashtnia për prindin… Të gjithë kishin shenja të dukshme lodhjeje. Disa mezi mbaheshin në kambë. Konstatova nji fenomen të panjohun prej meje. Përditë në mëngjes, para se të dilnim në punë, shihsha se ndonjeti i kishte ndryshue ftyra, bebet e synit i ishin hapë, përtonte edhe të përgjigjej po t’i bajshe ndonji pyetje, ecte si automat. Mbas pak ditëve, kur nuk shtrohej menjiherë në infermjeri, vdiste në kambë. Më kujtohet fare mirë nji fshatar nga burgu i Elbasanit. E kishin vu në majë të nji skarpate. Ku unë dhe disa të tjerë çojshim e derdhshim karrocat e dheut të gërmuem. Ai fshatari duhej ta përhapte e ta shtypte dheun me tokmak. Tue pa se nuk kishte fuqi, ia përhapsha unë dheun dhe kështu atij s’i mbetej veçse me e shtypë me tokmak. Por as këtë punë s’ishte në gjendje ta bante. Memzi qëndronte në kambë, i mbështetun me duer në tokmak. Rojet që kalojshin poshtë skarpatës, i thirrshin: ‘Luaj duart’ dhe e qëllonin me buca dheu. Ai i mjeri, ngaqë s’kishte ma fuqi, tentonte të ngrinte tokmakun, por ngrinte vetëm duert përpjetë, e shpejt i ulte në tokmak. Kështu kaloi të tanë ditën tue dihatë. Pesë minuta para se të binte bylbyli i mbarimit të punës, ra përdhe, kishte vdekë! Dhjetë orët e fundit të jetës së tij i kishte kalue me duer në tokmak, agoninë e kishte ba në kambë në krye të skarpatës… Nji fshatar, të cilit nuk ia mbaj mend emnin sepse s’e kisha njohë, vuente nga nervat. Nji ditë gjatë punës u largue dy-tri metra prej vijës së caktueme e hyni në nji arë me misër. Roja e jashtme i foli, por ai qëndronte në kambë i hutuem në mes të misrit. Shokët e thirrshin të kthehej këtej vijës, por ai kqyrte, nuk përgjigjej e nuk lëvizte. Ishte e qartë se nuk ishte në vete. Roja e jashtme shtiu nja 10 herë me mashinkë në ajër. Na, me gjithë rojet e brendshme u futëm të gjithë në kanal për të shpëtue nga plumbat. Mandej njena nga rojet e brendshme u muer vesh me ate të jashtmen e doli dhe e mori për dore atë fshatarin dhe e pruni këtej vijës pa asnji kundërshtim. Në ate moment ia mbrrini drejtori i kampit, Tasi Marko, që po kontrollonte bashkë me tetar Aliun nga Lushnja. Ndërsa drejtori po fliste me fshatarin, tetari i ra këtij me shkop në kokë. Fshatari ra në gjunj, u ngrit e bani dy hapa. Tetari i ra prap me shkop në kurriz. Fshatari ra prap e u shtri. Kishte vdekë. Drejtori dha urdhën që trupin e tij ta vejshin në rranzë të nji peme që ishte aty afër. Ne na dhanë urdhën të vazhdojshim punën e drejtori me tetarin vazhduen inspektimin e punimeve. Në heshtje të madhe vazhduem punën me nervozitet. Ndigjoheshin vetëm krismat e kazmave, të lopatave e të tokmakëve; rrotat e karrocave fërkonin me forcë boshtin.
Mbas nji ore dëgjuam nji batare mashinke. Të gjithë ndaluen punën. Dy-tre qind metra larg vendit ku isha unë, nji roje kishte shti e kishte vra nji të burgosun. Menjiherë e pa na thanë kush gja, rifilluem në heshtje punën e ndërpreme për nji minutë. Vesh në vesh u hap fjala se nji i burgosun nga rrethet e Krujës, nji zogist si thojshin, ishte largue nga puna për nevojë, por pa kalue shenjat e vijës së lejueme. Roja e brendshme i kishte thanë rojes së jashtme të shtinte në të burgosun. Roja e jashtme kishte refuzue, tue thanë se ishte brenda vijës së shenjueme. Atëherë roja e brendshme i kishte kërkue mashinkën rojes së jashtme dhe kishte shti në të burgosunin tue e lanë të vdekun në çast. Unë pashë që katër të burgosun sollën trupin e të vdekunit pranë pemës ku ishte edhe i vdekuni tjetër. Puna vazhdonte, 1500 të burgosun të heshtun punonin ma me forcë se kurrë!
Nji orë para se të binte bilbili i ndalimit të punës, nji roje i dha urdhën nji grupi puntorësh aty afër meje të hapnin nji gropë në skarpatë. Katër skuadërkomandanta të burgosun, sollën dy të vdekunit tue i kapë për kambësh e për duersh. Mandej tue i luhatë si lavjerrësa i hodhën njenin mbi tjetrin në fund të gropës. Roja u dha urdhën atyne që e kishin hapë, të mbushnin gropën me dhe. Të nesërmen, kur u kthyem prapë në atë vend për të vazhdue punimet, nuk dijsha me e gjetë vendin se ku ishin varrosë dy fatzezët, viktima të kota të nji urrejtjeje të pakupti e të paqëllim! Sado të egër ta kisha mendue shqiptarin, kurrë nuk do të kisha mbërrijtë me e përfytyrue të tillë. Më vinte turp se jam njeri!”. (Ejëll Çoba, Jetë e humbun, Tiranë 2010).

SHQIPTARËT QË FRIKËSOHEN NGA GJUHA E TYRE

Në shënjestër

Ahmet Selmani

Teksa e shohim këtë realitet, vetvetiu pyesim: Vallë, kush na e ka fajin, ne që s’na bën përshtypje gjuha jonë amtare apo maqedonasit që nuk e zbatojnë atë në praktikë? Sigurisht është e turpshme dhe e dhimbshme kjo sjellje poshtarake dhe dyftyrane. Prandaj, duhet thënë fare troç: Kur vetë ne, bijtë e shqipes, siç na pëlqen të angërdufemi shpesh, nuk e respektojmë gjuhën tonë, atëherë si mund të na e respektojnë të tjerët? Jo, ore jo, shqipja nuk mbrohet me hipokrizi të harlisur, por me vepra konkrete. Mungesa e vetërespektit është sëmundje shumë e rëndë që po na e ha shpirtin


Siç e dimë të gjithë, kohëve të fundit, çështja që ka të bëjë me zbatimim e gjuhës shqipe në mbarë qytetin e Shkupit, është bërë një temë jashtëzakonisht e nxehtë, duke i shqetësuar kështu shpirtërat e atyre të cilët prej kohësh e kanë patur si halë në sy. Me këtë rast, veçmas u vunë në shënjestër disa nga drejtorët e ndërmarrjeve publike, të cilët duket se qëllimisht e kanë heshtur problemin e dygjuhësisë, sikur të mos ekzistonte fare.
Prandaj, mund të thuhet se, efekti i parë mediatik që u arrit nga kjo luftë parimore, menjëherë u shënua si një triumfalizëm spektakolar, megjithëse në esencë rezultati ishte tepër minimal. Kjo do të thotë se zbatimi i shqipes filloi detyrimisht me një thjeshtëzim të skajshëm nga ndërmarrja e transportit të qytetit, më në fund, duke e vendosur mbishkrimin dygjuhësh vetëm në autobusët e njërës linjë, por me premtimin se një praktikë e këtillë do të ndiqej gradualisht edhe në të gjithë autobusët e linjave të tjera. Pavarësisht se deri ku arriti ky jetësim, e rëndësishme është të theksohet fakti se, pikërisht nga kjo trysni e drejtë, ca njerëz bishtnues e shpirtngushtë, sado që me zemër të plasur, u detyruan ta ndryshonin qëndrimin e tyre në të mirë të gjuhës shqipe, ashtu siç i obligon ligji që ka të bëjë me përdorimin e gjuhëve.
Mirëpo, krahas tërë kësaj ecurie të ngadalshme e të mundimshme, gjithsesi është e udhës të trajtojmë edhe një gjë po kaq të ndijshme për sa i përket zbatimit praktik të kësaj gjuhe. Thjesht, tani doemos lypset që vëmendjen tonë ta përqëndrojmë edhe në anën e kundërt, përkatësisht te vetë shqiptarët si bartës dhe dalzotës të gjuhës amtare. Pra, çështja në fjalë ka të bëjë edhe me faktin se anashkalimi ose shpërfillja e gjuhës shqipe nuk është një zakon i ligë vetëm i maqedonasve, por, fatkeqësisht, është edhe indiferencë shumë e shëmtuar e vetë shqiptarëve. Deshëm apo nuk deshëm ne, pikërisht këtu qëndron zanafilla e problemit i cili gjithnjë mbulohet lehtësisht me hipokrizi folklorike e patriotike.
Në qoftë se duam të kthjellohemi dhe të mos e gënjejmë veten me veprime tepër paradoksale, patjetër duhet të pyesim haptas se si qëndron puna me zbatimin e shqipes nga vetë shqiptarët? Për të qenë të sinqertë deri në fund, kjo as që është shtruar ndonjëherë me seriozitetin e duhur. Më e keqja është se tani një sjellje e këtillë gati-gati edhe nuk na bën përshtypje fare. Ose, për shkak se jemi mësuar gjithmonë të arsyetohemi me atë retorikën banale se fajin na e kanë të tjerët, se na urrejnë, se nuk na duan etj.
Në gjithë këtë dyfytyrësi kronike, është shumë e ndershme që së pari ta pyesim veten tonë se ç’po bëjmë ne realisht për zbatimin e gjuhës shqipe, të paktën në ato mjedise ku jetojmë dhe ku jemi më kompakt. A thua, me çfarë mbishkrimesh na shfaqen para syve autobusët privat të cilët qarkullojnë çdo ditë, që në shumicën e rasteve janë pronë e shqiptarëve? E vërteta është e hidhur: ne i shohim fare mirë kur kalojnë mespërmes lagjeve apo katundeve shqiptare, pa e vendosur as edhe një shkronjë të vetme në gjuhën shqipe nëpër autobusët e tyre, të cilët i ngasin me aq zell e krekosje. Përderisa ata enden pa ngurrim gjithë ditën e lume, ne s’kemi si të mos i lexojmë mbishkrimet e ndryshme që i kanë vendosur kryesisht në maqedonisht dhe me alfabet cirilik, bie fjala: “Privaten avtobus”, “Sajmishte – Karposh - Saraj i obratno” etj.. Përballë kësaj situate shumë të pahijshme e të padrejtë, thuajse askush nuk reagon, nuk e thotë asnjë fjalë të vetme, madje as që brengoset për dukurinë në fjalë.
Realitetin e këtillë kaq paradoksal e ilustrojnë edhe shumë shembuj të tjerë që po na i verbojnë sytë. Në këtë mënyrë, po t’u hedhim një sy vetëm atyre dhjetëra e dhjetëra mbishkrimeve që ndodhen para dyqaneve, marketeve, firmave, punishteve etj., nëpër komunat ku jetojnë dhe veprojnë shqiptarët, ku pothuajse nuk ka asnjë maqedonas, do të shohim fare mirë se situata bëhet akoma më e pakëndshme. Mjafton edhe një shëtitje e shkurtër, për të lexuar mbishkrimet e shpeshta si: “Staklar”, “Frizerski salon”, “Bravar”, “Berbernica”, “Autolimar”, “Autoelektriçar”, “Mehaniçar”, “Apteka”, “Kovaç”, “Kebapçilnica”, “Çajxhilnica” etj. Vendosja e shkronjave të mëdha cirilike gati sa vetë trupi i pronarëve, flet qartë se sa hipokritë dhe inferiorë janë këta shqiptarë të cilët në mesin tonë shtiren si burra me sedër dhe me dinjitet, ndërkaq në mesin e maqedonasve bëhen palaço cirku. Te ne gojën e kanë plot patriotizëm e micsokolizëm, kurse te maqedonasit - plot përulje e nënçmim.
Për të qenë ironia edhe më e madhe, ndonjëri prej këtyre pronarëve që i thotë vetes shqiptar, në ballkonin e shtëpisë së tij e ka vendosur edhe flamurin me shqiponjën dykrenare, por duke harruar i gjori se poshtë e ka ngjitur edhe mbishkrimin maqedonisht me shkronja cirilike. Nga ana tjetër, po ashtu, jemi dëshmitarë se ende ka nga ata shqiptarë që dokumentet e tyre të udhëtimit i nxjerrin vetëm në maqedonisht. Mjeranët e tillë rremenden se ashtu më mirë do ta kalojnë nëse i ndalon policia në rrugë apo nëse kanë nevojë për ndonjë punë administrative.
Teksa e shohim këtë realitet, vetvetiu pyesim: Vallë, kush na e ka fajin, ne që s’na bën përshtypje gjuha jonë amtare apo maqedonasit që nuk e zbatojnë atë në praktikë? Sigurisht është e turpshme dhe e dhimbshme kjo sjellje poshtarake dhe dyftyrane. Prandaj, duhet thënë fare troç: Kur vetë ne, bijtë e shqipes, siç na pëlqen të angërdufemi shpesh, nuk e respektojmë gjuhën tonë, atëherë si mund të na e respektojnë të tjerët? Jo, ore jo, shqipja nuk mbrohet me hipokrizi të harlisur, por me vepra konkrete. Mungesa e vetërespektit është sëmundje shumë e rëndë që po na e ha shpirtin.
Pa dashur të keqkuptohemi dhe, aq më pak, të bëjmë avokatin e dikujt, së pari fajin le ta kërkojmë brenda vetes sonë, e më pastaj do të kemi të drejtë që përgjegjësi të kërkojmë edhe nga të tjerët që jetojnë pranë nesh si bashkëqytetarë të këtij shteti të brishtë. S’do mend, në këtë rast mediat nuk do të bënin keq të merreshin edhe me këtë çështje kaq të neveritshme në mesin tonë. Sa keq kur vetë shqiptarët kanë frikë nga gjuha e tyre!