Nga Flori Bruqi
Alketas II († 308 vdekur me 307 p.e.s.), gjithashtu Alcetas ose Alcetes ka qene nga fundi i shekullit te 4 p.e.s mbreti i Epirit.
Babai i tij, Mbreti Arrybas, preferoi Aeacides djalin i tij i ri si pasardhës i tij, pasi ai nuk e konsideronte Alketas te afte për qeverisje. Kjo beri qe dhe e dëbuan nga atdheu i tyre.
Mbasi Aeacides me 313 ra në një betejë kundër Cassander e maqedonase, u kthye mbrapsht Alketas dhe ende ende erdhi në pushtet në Epir. Pari Cassander vazhdoi luftën kundër Epirit, por pastaj aleate veten Alketas II dhe Mbret i maqedonase (312 p.e.s.). Epirotet e revoltuar kundër sundimit mizor II Alketas 308 ose 307 dhe vranë atë së bashku me dy djemtë e tij. Ai u pasua nga Pirros, bir i Aeacides qe fitoi fronin me ndihmën e Glaukut babait birësues.
Monedha bronzi të Mbretit ilir Ballai. Koka e Ballait. Artemisi me një pishtar. Mbishkrimi: ΒΑΛΛΑΙΟΥ (e Ballait).
Ballai ose në formën latine i njohur si Ballaios ishte mbret ilir i cili udhëhoqi në Rhizon (sot Risan) në vitin 168 p.e.s. Përderisa hasen me bollëk monedhat e tija në rajon do të bëjnë me dije se ai mund te kete qene një figurë me ndikim shumë te madh megjithese të nuk ka asnjë dëshmi historike letrare dhe ekzistencën e tij.
Monedhat metalike te Ballai-t gjenden gjerësisht edhe si imitime në rajon, ndonjëherë jane kopjuar në mënyrë te padallueshme. Ne qyte jane prej argjendi dhe me titullin mbret per te kurse jashte qytetit jane me se shumti prej bronxi.
Ballai është një mbret ilir i padëshmuar në tekstet historike të Antikitetit. Emri i tij ndeshet në monedha të shumta të gjetura në të dy brigjet e Adriatikut. Prej historianëve mendohet si një sundimtar i rëndësishëm ilir. Vetë monedhat e mbretit tjetër mjaft të njohur ilir, Gentit, janë shumë më të pakta në krahasim me ato të Ballait. Kryeqendra e Ballait besohet se ka qenë fortesa e vjetër ilire e Rizonit.
Sipas mendimit të shumicës së historianëve modernë, Ballai ka trashëguar Mbretërinë Ardiane të Gentit pas vitit 168 p.e.s. Ai mund të ketë marrë pjesë në fushatën romake kundër dalmatëve në vitin 156 para Krishtit. Tit Livi shkruan se pas humbjes kundër romakëve, mbreti Gent dërgoi dy pjestarë të fisnikërisë ilire si ambasadorë në Romë për të negociuar me romakët. Emrat e këtyre ambasadorëve janë Teuticus dhe Bellus; ndaj historiani Hasan Ceka ka ngritur hipotezën se emri i Bellus-it mund të ketë qenë një transkriptim i gabuar për Ballaios.
Sipas propozimit të bërë nga autori Giovanni Gorini, Ballai mund të ketë mbretëruar në vitet 175-195 para Krishtit. Ai mund të ketë qenë një pasardhës i drejtpërdrejtë i mbretit Pines. Përndryshe çfarë mund të pohohet me siguri është se ka qenë sundimtari i Shtetit të Ardianëve. Monedha e Ballait me mbishkrimin e gjatë ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΒΑΛΛΑΙΟΥ (βασιλέως Βαλλαίου) është dalluar se është fabrikuar në qytetin e Rhizonit ndërsa monedha me mbishkrimin e shkurtër ΒΑΛΛΑΙΟΥ dhe imazhin e kokës së mbretit, e cila është më e vjetër, është fabrikuar në ishullin e Farit. Shpërndarja e monedhave tregon një përqëndrim në Dalmacinë qendrore, ndërsa numri i madh i versioneve tregon për një të prerje të shtrirë në kohë dhe për një mbretërim shumë vjeçar. Gjetja e monedhave të shumta në Itali konfirmon kontaktet tregtare mes dy brigjeve të Adriatikut.
Bardhyli, (rreth 449 p.e.s - rreth 356 p.e.s), ishte mbreti ilir jetoi mbi 90 vjetë si pasardhës i tij, në bazë të letrave antike mirret mbreti Grabo. Nga kjo lë të kuptohet se ai duhet të ketë vdekur rreth viti 356 p.e.s .
Megjithëse emri i tij shfaqet në burimet shumë më vonë, në ngjarjet e vitit 359 p.e.sonë, prapë se prapë duket se ai i udhëhiqte ilirët shumë kohë përpara. Sipas këtyre burimeve Bardhyli jetoi një kohë të gjatë dhe kur u ndesh me Filipin II (359 p.e.sonë), ose pak më vonë, ishte në një moshë të thyer, 90 vjeçare. Interes të veçantë lidhur me figurën e tij kanë lajmet që e paraqesin si një mbret me prejardhje të ulët, në fillim qymyrxhi e pastaj kryengritës (latro), që e pat fituar pushtetin me forcë dhe që gëzonte simpatinë e luftëtarëve, meqenëse në ndarjen e plaçkës ishte i drejtë e i paanshëm. Këto njoftime e paraqesin atë jo si një trashëgimtar të Syras, por si një përmbysës të tij. Vetëm duke pranuar këtë fakt, mund t’i jepet një shpjegim ndryshimit që ndodhi në marrëdhëniet e ilirëve me maqedonët në vitin 393 p.e.sonë. Duket se në Iliri forca të reja, në të cilat rol të rëndësishëm ka pasur Bardhyli, e kundërshtuan marrëveshjen me Amyntën II, rrëzuan Syrën dhe pushtuan Maqedoninë.
Beteja kundër Aleksandrit II dhe Perdikës III
Bardhyli udhëhoqi ilirët në fushatën e vitit 393 p.e.s kundër Amyntës dhe e detyroi atë t’i paguante tribut vjetor. Qe përsëri ai që theu përpjekjet e Aleksandrit II në vitin 369 p.e.s dhe të Perdikës III më 360 p.e.s për t’u çliruar nga kjo gjendje. Tentativa e Perdikës përfundoi me dështim të plotë. Ai mbeti në fushën e betejës së bashku me 4 000 maqedonë të tjerë. Kjo qe humbja më e rëndë që pësuan maqedonët në vargun e përpjekjeve të tyre për t’u çliruar nga ilirët.
Kthimi i Alketës në fronin molos
Gjatë gjysmës së parë të shek. IV p.e.sonë burimet përmendin edhe një ngjarje tjetër me rëndësi. Në vitin 385 p.e.sonë ilirët përfunduan një aleancë me tiranin e Syrakuzës, Dionizin. Ndërmjetës për këtë u bë mbreti i molosëve, Alketa, i cili qe dëbuar nga vendi i tij prej partisë filospartane dhe qe strehuar në Sirakuzë. Qëllimi i marrëveshjes ishte rivendosja e Alketës në fronin molos. Të dyja palët qenë të interesuara për këtë, sepse ilirëve kjo aleancë u siguronte dobësimin e ndikimit spartan dhe rrjedhimisht të atij maqedon në Epir, kurse Dionizit i jepte mundësi të forconte pozitat e tregtisë sirakuzane në brigjet e Adriatikut e të Jonit. Në tregimin e tij Diodori vinte në dukje se Dionizi u dërgoi ilirëve një ndihmë ushtarake prej 2 000 vetash dhe 5 000 armë meqenëse ilirët ishin në luftë. Por nuk thotë se me cilët luftonin ilirët në këtë kohë. Është supozuar se Diodori e ka fjalën për luftën që përfundoi me dëbimin e Amyntës, por kjo ngjarje me të drejtë është datuar në vitin 393 dhe jo më 385. Nuk qëndron as pikëpamja se ilirët qenë duke luftuar me molosët, kur Dionizi u dërgoi ndihmën dhe se ky e shfrytëzoi këtë luftë vetëm për të kthyer Alketën. Vetë Diodori e ka sqaruar këtë fakt kur pohon se ilirët hynë në Epir pasi u erdhi kjo ndihmë dhe “pasi mblodhën një fuqi të madhe. Në këtë rast duhet të jetë fjala për faktin se ilirët ishin në gjendje lufte pothuajse të pandërprerë me fqinjët e tyre, maqedonët. Ndihma ushtarake e Dionizit duket se i lehtësonte pak ilirët nga kjo barrë. Ky fakt dhe pjesëmarrja aktive në aksion kundër molosëve të dirigjuar nga maqedonia për të sjellë në fronin e tyre Alketën e vuri Sirakuzën në pozitën e aleatit të ilirëve kundër armiqve tradicionalë të tyre, maqedonëve. Megjithatë forcat kryesore në këtë aksion ishin ato ilire, ushtarëve të Dionizit nuk iu caktua ndonjë rol i pavarur, përkundrazi Diodori thotë se ushtrinë që u erdhi në ndihmë ilirët e përzien me trupat e tyre. Ndërmarrja përfundoi me sukses të plotë. Diodor totë: Ilirët dualën fitimtarë mbasi mbytën 15 000 molosë në një betej të rreptë. Ndihma që u dërguan spartanët nuk u solli ndonjë dobi molosëve dhe Alketa zuri përsëri fronin e vet në Mbretërinë Molose.
Kjo ngjarje sqaron politikën që Bardhyli ndiqte me fqinjët perëndimorë. Me sa duket, aleanca me Syrakuzën ishte për të një mbështetje e shëndoshë në luftën kundër Maqedonisë. Vetë angazhimi aq i madhë i Ilirëve, natyrisht me vete sjell ndikime politike në këto pjesë që ndodheshin në kufirin e mbretëris së tyre.
Beteja e liqenit
Në vitin 359 Maqedonia mundi të dalë përsëri në fushë të betejës kundër ilirëve, por tani ajo e kishte kapërcyer gjendjen e kaosit të brendshëm politik dhe kishte mënjanuar rrezikun e sulmit nga kundërshtarët e tjerë. Sundimtari i ri i saj, Filipi II, filloi fushatën kundër Mbretërisë Ilire pasi ishte pajtuar me Athinën dhe kishte larguar rrezikun trak e paion. I çliruar, në këtë mënyrë, Filipi II u sul kundër ilirëve me një ushtri të madhe, të përbërë prej 10 000 këmbësorësh të armatosur rëndë dhe 600 kalorësish. Bardhyli i doli përpara armikut me një ushtri po kaq të madhe, 10 000 këmbësorë të zgjedhur dhe 500 kalorës. Megjithatë, mbreti plak e çmoi këtë radhë të pafavorshme ndeshjen e armatosur me maqedonët dhe bëri përpjekje për marrëveshje. Ai i propozoi Filipit II paqe, me kusht që të dy palët të mbanin qytetet që kishin në zotërim në atë kohë, Filipi II nuk e pranoi dhe kërkoi që ilirët t’i lironin të gjitha qytetet që i kishin pushtuar Maqedonisë. Meqenëse nuk u arrit marrëveshja, filloi përleshja. Të dy ushtritë u ndeshën me ashpërsi të madhe. Ushtria ilire i përballoi për mjaft kohë sulmet e armikut. Goditjeve të falangës maqedone Bardhyli u kundërvuri formacionin luftarak me radhë të shtrënguara në trajtë kuadrati. Në krye, - shkruan Diodori, - fitorja nuk anoi as nga njëra, as nga tjetra palë, dhe kështu vazhdoi për një kohë të gjatë, sepse të dy ushtritë luftuan me një trimëri të rrallë. Nga të dy anët u vranë shumë veta dhe ca më shumë u plagosën. Megjithëse maqedonët e fituan më në fund betejën, Filipi II e pa se nuk qe në gjendje ta ndiqte armikun. Më vonë ilirët dërguan përfaqësues dhe përfunduan paqen, pasi liruan të gjitha qytetet e Maqedonisë që kishin pushtuar. Diodori bën të qartë edhe faktin se për cilat toka ishte fjala, kur thotë se, pasi i vuri nën zotërimin e tij gjithë banorët gjer në liqenin Lyhnid, Filipi II u kthye në Maqedoni. Me këtë betejë, ai zgjidhi përfundimisht çështjen e Lynkestisë dhe e ndryshoi gjendjen në kufijtë perëndimorë në favor të Maqedonisë. Në kushtet e krijuara rishtas ilirët u përpoqën të dilnin nga gjendja e krijuar duke kërkuar aleatë kundër Maqedonisë.
Sulmet në tokat e molosve
Në vitet e fundit të jetës së tij Bardhyli u drejtua në jug, kundër molosëve, të cilët ndërkaq ishin afruar me Filipin II, duke synuar që t’i shkëpuste nga ndikimi maqedon. Ushtria ilire invadoi tokat molose, por ndeshi në një qëndresë të fortë dhe u detyrua të tërhiqej. Në vitin 356 p.e.sonë ky synim u përsërit në përpjekjen për një aleancë të gjerë antimaqedone. Këtë ngjarje Diodori e përshkruan kështu: tre mbretër, ai i Trakisë, i Paionisë dhe i Ilirisë, ishin bashkuar për të sulmuar Filipin II . Këta mbretër fqinjë e shikonin tërë smirë rritjen e fuqisë të Filipit II dhe duke qenë se nuk ishin aq të fortë për ta luftuar veçmas, u lidhën ndërmjet tyre me shpresë që t’ia arrinin më lehtë qëllimit . Por ata ishin të zënë me grumbullimin e ushtrisë, kur ai i zuri në befasi dhe i theu para se të bashkonin forcat e tyre. Ky lajm vërtetohet edhe me një mbishkrim antik, që përkujton përfundimin e një koalicioni midis Athinës dhe tre mbretërve të përmendur më lart. Në këtë akt zyrtar mbreti i ilirëve quhet Grabo. Midis mendimeve të ndryshme që janë shfaqur rreth figurës së tij, duket më i pranueshëm supozimi sipas të cilit Grabo ka qenë pasardhës i Bardhylit, që në këtë kohë duhet të ketë vdekur.
Bardhyli II (Lashtë greke Βάρδυλις; sundoi rreth 295 – 290 pes.) ishte një mbret Ilir i Mbretërisë Dardane. Bardhyli II, gjithashtu i njohur si Bardhyli i Ri, ishte biri i Cleitusit dhe nipit të Bardhylit I, të dy armiq të Mbretërisë Maqedonisë. Bardhyli II arriti të rikrijojë shtetin e gjyshit të tij në rajonin e Dasaretisë në perëndim të liqenit të Lynkestëve, (sot Liqeni i Ohrit dhe Prespës).
Një hap i këtyre përmasave mund të arrihej vetëm nëpërmjet luftës kundër Maqedonisë dhe, me sa duket, edhe kundër trashëgimtarëve të Glaukut.
Bardhyli II mund të ketë përvetësuar ose trashëguar Shtetin e Glaukut të Taulantëve. Pirro zhvilloi një luftë kundër tyre dhe ua pushtoi kryeqytetin, edhe pse vendndodhja e tij në atë kohë nuk është i njohur sa duhet.
Kështu, Bardhyli II dhe Pirroja mund të kenë ndarë Shtetin e Taulantëve të Glaukut. Mbreti Bardhyli II u bë një mbret klient i Mbretit Pirro përderisa fuqia e Pirros dhe urrejtja e Maqedonëve e bënë atë shumë atraktiv si aleat i Mbretit Bardhyli II. Bardhyli II u bë vjehërr i Pirrhos kur vajza tij Birkena u bë gruaja e Pirrus, duke e dëshmuar kështu fuqinë e tij në jug të Ilirëve.
Bato Dardani (sundoi c. 206 – 176 p.e.r.[1]) është një mbret Ilir i Mbretërisë Dardane. Bato ishte biri i Mbretit Longari dhe vëllai i Monunit II i cili sundoi pas tij.
Bato luftoi së bashku me Romakët kundër Maqedonëve gjatë Luftës së Dytë Maqedonase. Bato është i njohur për përdorimin e avancuar të taktikave luftarake kundër Athenagoras. Bato u bë një kërcënim i madh për Maqedonasit, por pas përfundimit të luftës marrëdhëniet dardano-romake, së shpejti u dobësuan.
Bato ështe i pari person i njohur me këtë emër. Ai është i njohur në historiografinë moderne si "Bato i Dardanisë", dhe "Bato Dardani".
Në historinë moderne të librave, ai është më së shumti i indeksuar si "Bato, djali i Longarit" (nga latinishtja: Bato, Longari' filius dhe "Bato, princi i Dardanisë".
Genti ose Genci ishte mbret ilir që sundoi nga viti 181 deri në vitin 168 p.e.s. Ishte biri i mbretit Pleuratit (lat. Pleuratos) i cili u bëri rezistencë romakëve në zgjerimin e aspiratave të tyre në tokat Ilire. Genti ia arriti që të forcoje shtetin e tij politikisht, ushtarakisht si dhe ekonomikisht.
Mbreti ilir Gent vdiq në Itali afër qytetit Iguvia. Ai ishte martuar me Etuta ose Etleua bijen e dardanasit Monunios.Në Muzeun Kombëtar Historik në Tiranë ekziston një foto e rrënojave të varrit të tij.
Genti erdhi në fuqi në vitin 181p.e. sonë. ai që në fillim të mbretërimit të tij, pati kundërshtime nga politika romake, e cila ju drejtua me tërë ashpërsinë e saj. Atë e akuzuan si nxitës për rifillimin e piraterisë nga ana e ilirëve, ku me këtë pretekst senati caktoi në vitin 178 një flotë të posaçme prej 10 anijesh, e cila do të vepronte në Adriatik për të ruajtur nga flota ilire ujërat midis Ankonës dhe Tarantos. Roma nxiti kundër tij dalmatët, të cilët u shkëputën nga mbretëria. Mbretit Gentit iu desh të bënte një luftë të ashpër kundër aristokracisë së lartë, e cila kishte tendenca proromake dhe gëzonte përkrahje të gjerë edhe në oborrin mbretëror. Gentin nuk e ndali asgjë në këtë luftë, në të cilën ai sakrifikoi edhe të vëllain, Platorin, që Roma synonte ta vinte në fron në vend të tij. Genti i kushtoi gjithë vëmendjen e tij forcimit ekonomik dhe politik të mbretërisë. Ajo që na dëshmohet më mirë nga burimet midis masave me karakter ekonomik është veprimtaria e dendur monedhaprerëse që zhvilloi Genti. Krahas Skodrës dhe Lisit mbreti u njohu të drejtën për prerjen e monedhave edhe dy qyteteve të tjera të mëdha, Rizonit dhe Lyhnidit, si dhe dy fiseve të rëndësishme Labeatëve e Daorsëve . Kjo zgjeroi shumë qarkullimin monetar dhe e shtriu atë në viset më të thella të mbretërisë. Një rëndësi të dorës së parë patën përpjekjet e Gentit për vendosjen e një sistemi të përbashkët monetar në mbretërinë e tij. Ai ndërpreu prerjet e vjetra të monedhave në Skodrë dhe në vend të tyre hodhi në treg monedhat e reja. Monedha kryesore e Skodrës në kohën e Gentit mban në faqe portretin e mbretit, kurse në shpinë ka si simbol anijen ilire. Monedha që u pre qysh prej kohës së Pleuratit me mburojë përkrenare, Genti vazhdoi ta presë, por edhe kësaj i hoqi legjendën e vjetër dhe në vend të saj vuri titullin dhe emrin e vet. Mund të themi pa frikë se Genti i kishte hequr Skodrës autonominë monetare dhe punishten e bashkësisë qytetare e ktheu në punishte mbretërore.
Monedhat prej argjendi të Rizonit me mburojë - pegas dhe ato prej bronzi të Lyhnidit me mburojë gjysmë anije, të prera në emër të bashkësisë qytetare dëshmojnë për një farë autonomie në marrëdhëniet ekonomike të këtyre qyteteve me mbretërinë . Gjatë sundimit të Gentit, Skodra, Lisi dhe qytete të tjera të mbretërisë fituan një gjallëri të madhe ekonomike. Rrezja e qarkullimit të monedhave të prera u shtrinë deri në skajet më të thella të Mbretërisë Ilire dhe në disa raste edhe përtej kufijve të saj. Në jug monedhat e Gentit zbresin deri në Dyrrah e Apoloni. Vetë prerjet e daorsëve dhe të labeatëve si dhe monedhat e gjetura në Mat, Peshkopi, Malësi e Madhe dhe në krahinat e thella të Malit të Zi, tregojnë se qarkullimi monetar kishte depërtuar dhe në krahinat e brendshme malore. Mbreti Gent në politikën që ndoqi në fushën e prerjeve monetare mund të konsiderohet një reformator i vërtetë. Kjo i lejoi mbretit të përqendrojë në duart e tij mjete të fuqishme financiare. Dëshmi e pakundërshtuar është përmbajtja e thesarit mbretëror që u kap nga romakët. Livi na thotë se në arkën e mbretit u gjetën 27 ponde ari, 19 ponde argjendi, 13 000 denarë dhe 120 000 monedha ilire argjendi. Kjo ishte një shumë e madhe që mbreti e kishte grumbulluar nga të ardhurat e pronarëve mbretërorë dhe taksat e rënda që u kishte vënë nënshtetasve .Dendësimi i prerjeve monetare diktohej në radhë të parë nga gjendja ndërkombëtare. Rreziku romak sa vinte dhe bëhej më evident, prandaj edhe mbreti duhej të shtonte përpjekjet e tij për forcimin e ushtrisë dhe të flotës. Ato elemente të organizimit shtetëror që në burimet e periudhës së sundimit të Agronit apo të pasardhësve të tij dolën në mënyrë sporadike, tek Genti vijnë e plotësohen dhe problemi bëhet më i qartë në tërësinë e tij. Në kohën e Gentit, Mbretëria Ilire shtrihej në një territor mjaft të gjerë dhe përfaqësonte fuqinë e dytë pas Maqedonisë, në pjesën perëndimore dhe jugore të Gadishullit. Pasi i dhanë Pleuratit Parthen dhe Lyhnidin, romakët i njohën Mbretërisë Ilire si kufi jugor Genusin; në lindje ajo përfshinte edhe tokat e Penestisë, kurse në veri pas shkëputjes së dalmatëve nuk shtrihej më tej se krahina rreth gjirit të Rizonit. Kryeqendër e mbretërisë ishte Skodra. Njësitë admininstrative kishin si qendër një qytet të rëndësishëm dhe rreth tij një varg kështjellash, të cilat mbronin kryeqendrën dhe gjithë krahinën. Burimet nuk sjellin të dhënat e nevojshme për të përcaktuar sa njësi të tilla kishte mbretëria, megjithatë, duhet menduar se atje ku kemi një qytet të rëndësishëm, rreth tij kemi dhe një krahinë që formonte një njësi administrative të mbretërisë. Kjo nuk mund të kërkohet për krahinat e thella malore ku jeta qytetare nuk ishte e zhvilluar. Këtu rolin e qendrave e kanë luajtuar fortesat e vogla që shërbenin si seli e aristokracisë së fiseve.
Genti grumbulloi në Lis një forcë të konsiderueshme prej 15 000 vetash dhe u drejtua kundër qytetit Basania, i cili siç na ka mbërritur në tekstin e Livit, ishte 5 milje nga Lisi. Genti u mundua ta bëjë për vete atë me anë të bisedimeve, por mbasi nuk pranoi të nënshtrohej, e rrethoi. Genti nuk pati sukses edhe në operacionet detare. Flota e tij prej 80 anijesh që ishte dërguar të godiste tokat rreth Dyrrahut dhe Apolonisë dhe të vendoste kontrollin mbi rrugën detare që lidhte të dy brigjet e Adriatikut, u thye në afërsi të Apolonisë në ndeshjen me flotën romake dhe qe e detyruar të tërhiqej në drejtim të veriut. Romakët, të cilët kishin përqendruar forcat e tyre në Genus, u drejtuan kundër mbretit në Basania.
Qëndresën e fundit Genti e bëri në Skodra, ku shpresonte shumë në këtë qytet që e kishte zgjedhur si kryeqendër të mbretërisë, sepse pozita e tij ofronte një mbrojtje të sigurt. I rrethuar nga dy lumenj, Klausali dhe Barbana dhe i fortifikuar mirë, qyteti mund të përballonte me sukses një rrethim të gjatë. Ai nuk organizoi një mbrojtje të mirë dhe në vend që forcat ilire të qëndronin brenda mureve rrethuese të qytetit dhe t’i shmangeshin përleshjes në fushë të hapur, u futën në betejë aty ku armiku kishte epërsi numerike. Genti u dorëzua pasi dështuan edhe përpjekjet e vëllait të tij, Karavandit, për të grumbulluar forca të tjera nga krahinat përqark. Dhjetë ditë më vonë me rënien e Skodrës, në Pydna u shkatërrua përfundimisht dhe ushtria maqedone. Njëkohësisht me Ilirinë dhe Maqedoninë romakët nënshtruan dhe Epirin. Genti bashkë me familjen e tij u dërguan në Romë. Keshtu u nenshkruan dy shtetet e fuqishme te Ballkanit dhe u vendos ne keto krahina sundimi Romak.
Glauku apo i njohur edhe si Glaukias (302 † pes) Ishte një mbret ilir nga nga fisi i Taulantit që rimëkëmbi shtetin ilir të themeluar prej Bardhylit dhe ka marre pjese në fushatat e Aleksandrit.Sundoi më 325-302 p.e.r. Deri më 325 ishte prijës i taulantëve. Më 335 kishte ndihmuar Klitin për marrjen e Pelionit. Pas vdekjes së Aleksandrit të Maqedonisë çliroi krahinat rreth liqenit Lihnid, i bashkoi me zotërimet e veta dhe u bë mbret i ilirëve.
Në vitet 314-312 Glauku luftoi me sukses kundër Kasandrit për Apoloninë e Dyrrahun, duke pasur edhe ndihmën e korkyrasve. Tre vjet më vonë hyri në Epir, mposhti kundërshtimin e grupit promaqedon të kryesuar nga ungji i Pirros, Alketi dhe vuri në krye të shtetit molos Pirron 12-vjeçar.
Glauku përmendet si mbret ilir deri më 302-shin. Gjatë sundimit të tij shteti ilir u bë e vetmja forcë e rëndësishme në Ballkan që iu kundërvu Maqedonisë dhe ndikoi në ngjarjet kryesore politike të kohës.
Ato ndryshonin prej tyre nga vendosja e simbolit të një nofulle derri mbi lopën, si simbol i shtëpisë mbretërore, si dhe emrit të shkurtuar DYP (Dyrrachion). Zgjedhja e monedhës dyrrahase nga ana e mbretit ka lehtësuar shumë shkëmbimet monetare në të gjithë mbretërinë, sepse ajo ishte shumë e njohur në tregjet e kohës dhe nga ana tjetër ka vendosur pushtetin e tij politiko-financiar.
Skerdilaidi ishte komandant ushtarak dhe sundimtar i shtetit ilir më 217-205 p.e.s.
Për herë të parë përmendet si komandant i 5000 trupave të dërguara nga Teuta më 230 p.e.s kundër Epirit. Skerdilajdi prej kohësh i përkiste rrethit të brendëshëm udhëheqës i cili përcaktonte politikën ilire. Skerdilajdi qe një nga vëllezërit më të rinj te mbretit Agron, që vdiq më 230, dhe një nga mbështetësit kryesorë të mbretëreshës Teuta kur ajo mori në ngarkim regjencen e djalit të mitur të Agronit, Pinnesin.
Ai i priu ushtrisë më 230 për pushtimin e kryeqytetit epirotas Phoinike(Finiq). Ai luante një rol përcaktues në planet e Teutës për krijimin e një Fronti të Adriatikut kundër Romës, ndërsa pas disfatave të hidhura që pësoi Teuta kundër supërfuqisë romake atij i duhej që më 228 të mbante të bashkuar atë që mbeti nga Mbretëria Ilire si regjent i Pinnes dhe këtë gjë nën kontrollin e pabesë të fituesit e të sherbetorit të tyre Dhimitrit nga Faros.
Teuta ishte mbretëreshë ilire, ajo mëkëmbësoi të shoqin, Agronin, në vitin 231 p.e.s.
Teuta si gruaja e parë tutore (kujdestare), njerka e Pinit, birit të rritur të Agronit (që e kishte me gruan e parë), ajo u vu në krye të shtetit ilir e të ushtrisë, duke mbretëruar e komanduar në vitet 230-227 p.e.s.
Teuta qe një personalitet i rëndësishëm i historisë Ilire. Sundoi vetëm për 3 vjet, por vepra dhe lavdia e kësaj gruaje ka triumfuar në shekuj.
Ajo hipi në pushtet në një moment të vështirë për popujt ilirë, të cilët përballeshin me ambiciet për zgjerim të Republikës Romake, paçka se gjendja ekonomike e zotërimeve të saj ishte e mirë. Vijoi me planet dhe synimet e Agronit, përforcoi me tej rendin shtetëror, duke i dhënë përparësi pushtetit qendror, u dha impuls të ri zhvillimit ekonomiko-kulturor të qyteteve, si bazë themelore për një stabilitet dhe fuqizim në fushën ushtarake. U bë kujdes që të mos cenoheshin kufijtë e mëparshëm të mbretërisë (që shtriheshin nga Vjosa në Naron, përveç Durrësit, Apollonisë dhe Lezhës, që ende mbaheshin si koloni nga romakët).
Vëmendjen kryesore ia kushtoi ushtrisë dhe sidomos flotës se fuqishme detare, jo më të vogël sesa ajo para saj. Dhe për ketë Teuta urdhëroi : "Prijësit ta konsiderojnë armik gjithë bregdetin". Kështu, liburnët e flotës ilire bënin ligjin në Adriatik. Një shtet i përqendruar dhe me pretendimet e veta në të drejtë, me një fuqi detare që sfidonte deri në hyrje të Mesdheut, nuk mund të pranohej, qoftë edhe në heshtje, nga shtetet që e kufizonin Ilirinë.
Mbreteria e Teutes (229 - 228 p.e.s)
Teuta, si një grua e zgjuar dhe largpamëse, nuk pëlqehej nga shtetet fqinje. Duke parandjerë rrezikun e një pushtimi, ndërmori dhe realizoi një veprimtari të gjithanshme politike, ushtarake e diplomatike. Ajo u përpoq për të afruar aleate (siç ishte formimi i marrëdhënieve me Maqedoninë) për të përballuar opozitën e brendshme dhe kërcënimet e jashtme. Ndërkohe edhe strategjikisht, ajo punoi për të zbutur armiqësitë e mbretërve të veçuar dhe, përgjithësisht, për të shuar rivalitetet e grupeve shoqërore të armatosura brenda mbretërisë. Me këtë vije dinamike dhe elastike, mbretëresha-stratege e rriti prestigjin, shëndoshi pozitat në gadishull e Adriatik dhe përgatiti terrenin e opinionin për hapa dhe aksione të reja.
Për të ndaluar marrjen e territoreve të Ilirisë dhe tkurrjen e shtetit ilir në një hapësire të cunguar, Teuta e shkallëzoi fushatën ushtarake. Me shpinë të sigurt dhe krahun lindor aleat, ajo u vu në krye të ekspeditës se dytë ushtarake ilire (230 p.e.s.) kundër Lidhjes Epirote në jug si rreziku më urgjent. Ajo frymëzoi dhe komandoi me sukses ushtrinë e flotën. Kryeqyteti epirot, Foinika (Finiqi i sotëm, afër Sarandës), që dallohej si më i pasuri midis qyteteve të Epirit, ra në duart e ushtrisë ilire.
Republika e Epirit u mund politikisht dhe ushtarakisht, sepse nga pikëpamja strategjike u izolua dhe u mbajt e shkëputur nga Maqedonia. Epiri, më pas, braktisi aleatet, etolët dhe u lidh me mbretërinë e Teutës. Pasi theu frontin kryesor, mbretëresha i shpërnguli forcat dhe zmbrapsi mësymjen e ushtrisë dardane nga Lindja, aleatit të dytë të Epirit, të cilët llogarisnin me egoizëm se mund të mashtronin "gruan-stratege", duke e futur në goditje në dy fronte. Mirëpo, Teuta u tregua më e shkathët. Ajo përfundoi armëpushimin me epirotet, ku siguroi njëherësh një aleance më ta kundër akejve dhe etolëve, duke zbutur rrezikun dardan. Me këto fitore ushtarake të rëndësishme dhe disa aleanca ushtarake të njëkohshme, si p.sh. edhe me Lidhjen Arkanane, ajo e shtriu sundimin në trojet etnike, duke vendosur një kufi të drejtpërdrejt të shtetit të saj me atë të botës greke.
Duke mos qenë të mësuar në atë epoke me praninë e grave si mbretëruese dhe në rolin e strategut (siç ishte rasti me Teutës e Ilirisë), atë e portretizojnë një sundimtare krenare nga natyra si grua dhe nga fuqia si shtet, por me dobësi (frike dhe paqëndrueshmëri) posa merrte vesh kërcënimet romake për luftë. Por shtojnë se po ajo grua, porsa shihte se rreziku ende nuk ishte afruar, i përbuzte dhe dërgonte ushtri atje ku donte. Atëherë del se kjo mbretëreshë-stratege ilire qëndronte në lartësinë e strategëve të kohës, të cilët dinë të çmojnë situatat e të shfrytëzojnë rrethanat.
Teuta ktheu vëmendjen dhe fuqitë në Perëndim, drejt qyteteve bregdetare që të largonte kërcënimin më të madh (praninë romake). Kështu, në pranverën e vitit 229 ndërtoi anije të tjera dhe i dërgoi në viset e Heladës (Greqisë). Pjesa më e madhe u nisen për në Korkyre, kurse të tjerat qëndruan në limanin e Epidamnit, gjoja për furnizim, në të vërtetë për ta marrë atë më dredhi. Banorët e besuan, veçse kur panë kapjen e mureve të qytetit vrapuan dhe luftuan derisa i dëbuan detaret e Teutës. Atëherë, kjo priti derisa erdhi në ndihme flota e Etolisë dhe e Akaisë, të cilat, se bashku, i dolën përpara flotës ilire. Beteja u zhvillua në afërsi të ishullit Paksos. Këtu detaret ilire u vërsulen me anijet e tyre të lidhura nga katër dhe u përleshen me armiqtë. Kundërshtaret, të futur në mes të sqepave të anijeve të lidhura bashkë mezi lëviznin, derisa në saje të shpejtësisë në të lundruar dhe të një ere të favorshme, u larguan. Pra, grupimi detar grek u shpartallua. Ishulli, me rendësi strategjike në detin Jon (që mbyllte hyrje-daljet në Adriatik), ra në zotërimin e Teutës se Ilirisë. Në planin diplomatik e në fushën ushtarake, Teuta u bë shpejt objekt interesimi dhe diskutimi në shtetet përreth, veçanërisht në Romë, ku ndërkohë kishin lindur ambicie drejt lindjes.
Romës i duhej një pretekst për ta nisur fushatën drejt lindjes. Ky u gjet shpejt të "pirateria", e posaçërisht të "vrasja" nga Teuta e ambasadorit romak. Teuta përdori mjaft taktika kundërvënie dhe njëherësh toleruese për ta "përkëdhelur" senatin e Romës, që të mënjanonte një konflikt të armatosur me të. Ajo paralelisht mori masa të rëndësishme për t'i paraprirë çdo mundësie, duke angazhuar ushtrinë dhe flotën për mbrojtjen e vijës bregdetare e duke bllokuar bregdetin.
Romakët, me rreth 20 mijë veta dhe 200 anije, lundruan në dy drejtime dhe zbarkuan në tre rajone: në Korfuz, në Apoloni dhe në Durrës. Flota ilire u ndesh me kundërshtarin epërsor, realizoi beteja të vogla dhe u shkaktoi humbje të cilat romakët nuk i prisnin. Por fati i luftës se parë iliro-romake (229-228 p.e.s.) nuk u përcaktua nga veprimet luftarake, por nga shkaqe të prejardhura. Tre qytetet bregdetare ilire të përmendura me sundimtare romakë ishin thikë në shpinë për të. Komandanti i saj në Korfuz, Dhimitër Fari, mtonjës i fronit të Teutës, ua dorëzoi vetë flotën ilire dhe ishullin romakëve. Ushtria romake ndeshi rezistencë kryesisht në viset e ardianëve, sidomos në qytetin Nutria (qytet ilir në Dalmaci), ku pësoi humbje të rënda. Kjo ndeshje e pjesshme nuk mund ta përmbyste situatën e përgjithshme luftarake, që po anonte nga romakët. Teuta e drejtoi shtetin dhe ushtrinë në luftë për afro 6 muaj, por duke qenë e vetëdijshme se ishte dobësuar nga tradhtitë e brendshme, e mbetur pa fuqinë ushtarako-detare dhe pa përkrahje nga fqinji lindor, u tërhoq me forcat e pakta në qytetin e fortifikuar të Ruzonit (sot Risan).
Ne pranverën e vitit 228, mbretëresha ilire dërgoi përfaqësuesit e saj në Romë. Gjatë bisedimeve u manovrua me disa lëshime, por në fund nuk iu shmang shtrëngatës se nënshtrimit me senatin, të një paqeje me kushte shumë të rënda. Sipas saj "Mbretëria e Ilirisë u detyrua të hiqte dorë nga viset jugore, të mos prekte më tre qytetet bregdetare (Lezhën, Durrësin, Apoloninë), t'i paguante Romës një tribut vjetor, të njihte sundimtar në viset veriore Dhimitër Farin dhe të mos lejonte të lundronin në Adriatikun e poshtëm (në jug të Lezhës) më shumë se dy anije të armatosura së bashku". Në historinë e marrëdhënieve shtetërore-ushtarake iliro-romake, këto ishin të parat marrëveshje dhe traktate. Por këto kufizime, me përmbajtjen e një bllokade detare, e dobësuan më tej Mbretërinë Ilire, sidomos ushtarakisht, nga fuqia e madhe tokësore e detare që kishte qenë. Roma fitoi epërsinë mbi Adriatik. Iliria u kthye e tëra në province romake. Pas kësaj paqeje, ushtritë romake u larguan. Teuta hoqi dorë nga pushteti mbretëror dhe atë e mori Dhimitër Fari. Në këtë kohë del nga skena politiko-ushtarake. Përderisa mbretëroi e komandoi, ajo luajti një rol të rëndësishëm historik në bashkimin dhe konsolidimin politiko-shtetëror, në përparimin ekonomiko-kulturor dhe në fuqizimin ushtarak të Ilirisë.Teuta mekembesoi te shoqin,Agronin, ne vitin 231 p.e.s. Duke qene gruaja e pare dhe tutore (kujdestare),njerka e Pinit,birit te rritur te Agronit (qe e kishte me gruan e dyte-Triteuten),ajo u vu ne krye te shtetit ilir e te ushtrise,duke mbreteruar e komanduar ne vitet 230-228 p.e.s.Teuta ishte nje personalitet me ze ne historine e Ilirise,pas Bardhylit e Glaukias,Klitit e Agronit.Jane vetem tre vjet sundimi,por vepra dhe lavdia e kesaj gruaje ka triumfuar ne shekuj.Per kohen qe udhehoqi ajo rivalizoiperandorine dhe perandoret e medhenj romake. Vertete Teuta e mori drejtimin e shtetit ne nje periudhe te lulezuar,por do te duhej edhe mendja dhe dora e saj e sigurt per ta ruajtur dhe per ta cuar me perpara kete zhvillim. Ajo vijoi me planet dhe synimet e Agronit.Perforcoi me tej rendin shteteror,duke i dhene perparesi pushtetit qendror.U dha impuls te ri zhvillimit ekonomiko-kulturor te qyteteve,si baze themelore per nje stabilitet dhe fuqizim ne fushen ushtarake.U be kujdes qe te mos cenoheshin kufijte e meparshem te mbreterise (qe shtriheshin nga Vjosa ne Naron,pervec Durresit,Apollonise dhe Lezhes,qe ende mbaheshin si koloni nga romaket). Vemendjen kryesore ia kushtroi ushtrise dhe,sidomos,flotes se fuqishme detare,jo me te vogel sesa ajo para saj.Dhe per kete Teuta urdheroi : "Prijesit ta quanin si armike gjithe anedetjen".Keshtu,liburnet e flotes ilire benin ligjin ne Adriatik.Nje shtet i qendrueshem dhe me pretendimet e veta te drejta,me nje fuqi detare qe sfidonte deri ne hyrje te Mesdheut,nuk mund te pranohej,qofte edhe ne heshtje,nga shtetet qe e kufizonin Ilirine. Teuta,si nje grua e zgjuar qe nuhaste se c'ngjiste rreth e qark,i parandjente rreziqet.Prandaj,ndermori dhe realizoi nje veprimtari te gjithaneshme politike,ushtarake e diplomatike.Ajo u perpoq per te afruar aleate (sic ishte formimi i marredhenieve me Maqedonine) per te perballuar opoziten e brendshme dhe kercenimet e jashtme.Nderkohe edhe strategjikisht,ajo punoi per te zbutur armiqesite e mbreterve te vecuar dhe,pergjithesisht, per te shuar rivalitetet e grupeve shoqerore te aramatosura brenda mbreterise.Me kete vije dinamike dhe elastike,mbreteresha-stratege e rriti prestigjin,shendoshi pozita ne gadishull e Adriatik dhe pergatiti terrenin e opinionin per hapa dhe aksione te reja. Per te ndaluar marrjen e territoreve te Ilirise dhe tkurrjen e shtetit ilit ne nje hapesire te cunguar,Teuta e shkallezoi fushaten ushtarake.Me shpine te sigurte dhe krahun lindor aleat,ajo u vu ne krye te ekspedites se dyte ushtarake ilire (230 p.e.s.) kunder Lidhjes Epirote ne jug si rreziku me imediat.Ajo frymezoi dhe komandoi me sukses ushtrine e floten.Kryeqyteti epirot,Foinika (Finiqi i sotem),qe dallohej si me i pasuri midis qyteteve te Epirit,ra ne duart e ushtrise ilire.Republika e Epirit u mund politikisht dhe ushtarakisht,sepse nga pikepamja strategjike u izolua dhe u mbajt e shkeputur nga Maqedonia.Epiri,me pas,braktisi aleatet,etolet dhe u lidh me mbreterine e Teutes. Pasi theu frontin kryesor,mbreteresha i shpernguli forcat dhe zmbrapsi mesymjen e ushtrise dardane nga Lindja,aleatit te dyte te Epirit,te cilet llogarisnin me egoizem se mund te mashtronin "gruan-stratege",duke e futur ne gogtije ne dy fronte.Mirepo,Teuta u tregua me e shkathet.Ajo perfundoi armepushimin me epirotet,ku siguroi njeheresh nje aleance me ta kunder ahejve dhe etoleve,duke zbutur rrezikun dardan.Me keto fitore ushtarake te rendesishme dhe disa aleanca ushtarake te njekoheshme,si psh. edhe me Lidhjen Arkanane,ajo e shtriu sundimin ne trojet etnike, duke vendosur nje kufi te drejteperdrejte te shtetit te saj me ate te botes greke.
Gjate bisedimeve u manovrua me disa leshime,por ne fund nuk iu shmang shtrengates se nenshtrimit me senatin,te nje paqeje me kushte shume te renda.Sipas saj "Mbreteria e Ilirise u detyrua te hiqte dore nga viset jugore,te mos prekte me tre qytetet bregdetare (Lezhen,Durresin,Apolonine),t'i paguante Romes nje tribut vjetor,te njihte sundimtar ne viset veriore Dhimiter Farin dhe mos i lejonte te lundronin ne Adriatikun e poshtem,ne jug te Lezhes,me teper se dy anije te armatosura se bashku".Ne historine e marredhenieve shteterore-ushtarake iliro-romake keto ishin ta parat marreveshje dhe traktate. Por keto kufizime,me permbajtjen e nje bllokade detare,e dobesuan me tej Mbreterine Ilire,sidomos ushtarakisht,si nje fuqi e madhe tokesore dhe detare qe kishte qene.Roma fitoi epersine mbi Adriatik.Iliria u kthye e tera ne province romake.Pas kesaj paqe,ushtrite romake u larguan. Teuta hoqi dore nga pushteti mbreteror dhe ate e mori Dh.Fari.Nga kjo kohe del nga skena politiko-ushtarake.Per sa kohe qe mbreteroi e komandoi,ajo luajti nje rol te rendesishem historik ne bashkimin dhe konsolidimin politiko-shteteror,ne perparimin ekonomiko-kulturor dhe ne fuqishmerine ushtarake te Ilirise.
