Autoktonia e padiskutueshme e popullit shqiptar në vatrat e veta

Mesazhet e Sami Frashërit para një shekulli, aktuale për Shqipërinë, Kosovën  dhe Shqiptarët sot

Para më shumë se një shekull, Sami Frashëri botoi në shqip në Bukuresht veprën “Shqipëria ç`ka qenë, ç`është dhe çdo të bëhet”. Falë njohjes së thellë të problemeve të kombit, kompetencës profesionale, por edhe të patosit patriotik, edhe pse e botuar pa emrin e autorit, menjëherë u bë me dije se cili ishte autori i saj.

Në 70 faqe, si në një histori të shkurtër të kombit, shtjellohen probleme që përbëjnë “Thembrën e Akilit“ për atë. Ajo mbetet modeli i një Traktati Politiko-Historik, një prozë e vërtetë poetike, që imponohet ta lexosh me një frymë; jep informacion të pasur, sikundër grish të thellohesh në argumentet dhe analizën e fakteve. Që në krye të këtij punimi, me preokupimin e patriotit, me merakun e filozofit, me përgjegjshmërinë e intelektualit, por edhe me keqardhjen e natyrshme për një komb që rrezikohet të copëtohet, autori rreket të japë “… mendime për shpëtimin e mëmëdheut nga rreziqet që e kanë rrethuarë…”. Më se njëherë, përmes ideve që shpalos, i bën apel atdhetarizmit, si ndjenjë gjithëkombëtare dhe historike e kombit, përgjegjësisë së tij për t’i dalë zot Vatanit, kur kombi kanosej deri në shpërbërje përmes “krasitjes“ territoriale dhe asimilimit nga fqinjët shovenë e të pabesë. Në këto rrethana, më së shumti si patriot se sa si historian e filozof, Samiu merr përsipër të sqarojë e publikojë çështje të tilla si:

Autoktonia e padiskutueshme e popullit shqiptar në vatrat e veta;

Aftësia për të mbijetuar në rrethana tejet të vështira;

Atdhetarizmi e besa si cilësi të vyera, por edhe aspirata mbarëkombëtare për të ngritur një shtet demokratik mbi baza organizative, ekonomike, kulturore e morale të shëndetshme.



Tezën e autoktonisë e pohon disa herë, ashtu si bën mjaft që ta argumentojë sa më bindshëm. Për “Dijetarin“, një epitet i meritueshëm për Samiun, Ballkani ka qenë trevë e banuar që herët në Evropë, ku formuar fiset: Ilire, Maqedone, Trake, Frygase, e të tjera. Në jug Ilirët shtriheshin deri në Vjosë, bashkëjetonin në fqinjësi të mirë me Epirin, edhe ky një fis Ilir. Këto dy mbretëri; kanë pasur gjuhë të përbashkët, ngjashmëri në formën e qeverimit me një organ kolegjial; kanë nxjerrë mbretër të ditur e të fortë si Pirua, Teuta, e të tjerë. Deri në shekullin VI-VII kur u dynden sllavët e jugut dhe bullgarët nga veriu e nga lindja, Ilirët jetonin në trojet e tyre në thuajse 80.000 kilometra katrorë, ose tre herë më shumë se sa sipërfaqja e Shqipërisë së sotme.

Origjinën pelazgo–ilire të popullit shqiptar, Ai e argumenton edhe përmes etimologjisë dhe të dhënave fiziko–fiziologjike të banorëve. Nocionin “ARBËRI“ apo “ARBËR“ e argumenton edhe me faktin se, banorët e këtyre anëve ishin të aftë të ndërtonin shtëpi me gurë, dinin të punonin tokën, të bënin arë. Pra, shqiptarët ishin “Arëbënë” apo “Arë-bërë”, prej nga edhe morën emrin “Arbër“.

Nocionin tjetër “Shqiptar”, Samiu e shpjegon me prezencën e zogut “Shqiponjë”, një zog i bukur, i fuqishëm, pra “Zog i Yjit“, të cilit stërgjyshët tanë i faleshin, si dhe shëmbëllenjën e saj e vunë në Flamur si simbol të trimërisë, të mprehtësisë, të forcës, të jetëgjatësisë, e të tjera, simbol të cilin e kemi edhe sot në Flamurin Kombëtar.

Por “Dijetari” shtron e argumenton edhe tezën e aftësisë të kombit shqiptar për të mbijetuar edhe në kushte tejet të vështira. Analizon cilësinë moralo–luftarake, që e ka bashkëshoqëruar ndër shekuj, është fjala për atdhetarizmin e pashuar. Në sajë të asaj Ilirët nuk humbën, por ruajtën njësinë e bashkësisë; nuk u përzjenë me të ardhurit dhe as që muarën mënyrën e jetesës, ruajtën gjuhën; ruajtën marrëdhëniet midis tyre; bashkërisht u bënë ballë rreziqeve dhe vështirësive; u treguan të aftë për të mos humbur guximin, tjetër cilësi morale, e cila e ka bashkëshoqëruar dhe kombëtarizuar në të gjithë rrjedhën e historisë së tyre. Këtë sentencë e pohon disa herë, por në mënyrë koncize e shpreh: “Shqiptarët, sado që u mundnë e u vranë, nuk u pushtuan e s’u bënë robër…”. Personalisht gjykoj se, nuk duhet të jetë rastësi vlerësimi dhe qëndrimi i përbashkët edhe i At Gjergj Fishtës, i cili pohon edhe sa vijon:“… Ka pasur pushtuesa të Shqipërisë, por pushtuesa të shqiptarëve nuk ka pasur kurrë…”.



Qëndrueshmëria dhe mbijetesa e shqiptarëve janë rrjedhojë e trimërisë dhe e forcës së tyre dhe aspak e lëshimeve ose e sjelljeve “të buta” të kundërshtarëve. Më së shumti si atdhetar, por edhe si historian i kompletuar, Ai pohon se, kombi shqiptar është ndër më të fortët e më të shëndoshët. Edhe pse me popullsi relativisht të vogël, gati dy milionë, ka aftësinë të nxjerrë një ushtri prej 500.000 vetësh, një formacion ushtarak prej 200 mijë shqiptarësh është i barazvlerëshëm për nga vlerat luftarake me një formacion tjetër ushtarak prej 500 mijë vetësh. Si personifikim të trimërisë shqiptare “Dijetari” merr Skënderbeun, i cili njëherësh është simbol i heroizmit, besnikërisë, qëndrueshmërisë, bukurisë, fisnikërisë, humanizmit…Për Heroin Kombëtar, Samiu formulon vlerësimin se, historia nuk “… i tregon nonjë shok a shëmbëllë në trimërit; në diturit’ të luftës, në forcë si dhe në dije…”; ”…se ai ishte i drejtë në mendime, i ëmbël dhe i madh në zemër e në shpirt”. Është fakt i njohur, që lidhja në fjalë dhe dhënia besë për shpëtimin e Shqipërisë pas Besëlidhjes së Lezhës (2 mars 1444), rritën qëndrueshmërinë e shqiptarëve, të cilët për gati tridhjetë vite u vunë përballë armiqve të shumtë në numër, të armatosur më mirë, por që gjithmonë triumfuan, “.. duke vrarë e handakosur armiqtë…”. Atdhetarizmi e besa spikatën me mjaft shkëlqim në këtë periudhë, jo vetëm si tregues i autoktonisë dhe vazhdimësisë, por edhe i forcës e qëndresës. Burim force gjithë herë ka shërbyer çështja kombëtare, e cila ka ndezur prush atdhetarizmin. Në emër të atdhetarizmit shqiptari ka dhënë besën, ka lidhur fjalë dhe ka vënë gjithçka në shërbim të çështjes kombëtare, duke përdorur krahas njëra-tjetrës pushkën dhe penën. Lidhjen e fjalës dhe dhënien e besës “Dijetari” e shpjegon si një akt të lartë moral me fuqi efektive vepruese. Shqiptari besën që jep nuk e merr, atë asnjëherë nuk e thyen apo nuk e prish, por e ka të shtrenjtë dhe bashkudhëtare të përjetshme. Qëndrimi në besë e ka nderuar shqiptarin, i ka zbardhur faqen, i ka rritur dinjitetin. Por, në kushtet konkrete, autori konkludon se, duhet bërë një “Besë e Madhe”, e përjetshme dhe e përgjithshme, dhe për hir të saj duhen lënë mënjanë deri edhe hasmëritë apo gjakmarrjet, si dy vija ndarëse mjaft të fuqishme në psikologjinë e shqiptarit. Por kur është evident rreziku i copëtimit dhe i asimilimit të kombit, Samiu si patriot e diplomat jep sentencën: “… kush ka për të marrë gjak, ta dhurojë…”, sepse gjaku i shqiptarit është shumë i vlefshëm, ai kurrsesi nuk duhet derdhur kot. Ai e çmon magjinë e kësaj cilësie morale si burim force e bashkimi, prandaj lëshon thirrjen, gati apoteozë: “O burrani o shqipëtarë! Zihni me të dy duartë në besë, në lidhjet e në bashkimt, se kjo do t’u shpëtojë…”.



Aspirata për të ndërtuar një shtet të vërtetë demokratik mbetet e gjerë dhe e thellë për Samiun.. Këtë mesazh përcjell Traktati Politiko–Hitorik “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është dhe ç’do të bëhetë?”, përmes të cilit Samiu vlerëson unitetin kombëtar, i cili është me të shkuar të lashtë, por që mbetet po kaq i ri dhe imperativ. Ai qartazi parapëlqen formën republikane të qeverisjes. Kjo sepse kishte ideale të qarta demokratike, që i pohon qartazi në disa raste në këtë vepër. Kur flet për paraardhësit tanë, midis cilësive dhe virtyteve të larta që formonin psikologjinë kombëtare në përgjithësi, veçon idealin mbarëkombëtar për të qeverisur në bashkësi. Mentaliteti dhe mendësia për t’u qeverisur nga një Këshill apo një Kuvend të përbërë nga shumë të mençur dhe jo nga një “… vetë që bën ç’do në qeveri e në besë..”, duhet parë si pikë referimi bazë për Samiun. Sugjeronte që, qeveria të bëhet nga një organ i zgjedhur në mënyrën më demokratike. Në `të duhet të marrin pjesë njerëz të mësuar, të ndershëm, me dëshirë për të punuar për popullin. Këto organe duhet të jenë të shkallëzuara, të kenë kompetenca rreptësisht të përcaktuara, të zgjidhen sipas një rregulli të qartë dhe të detyrueshëm periodik, (rrotacion e quan diplomacia e ditëve tona), e të tjera. Këshilli i Pleqësisë do të kryente funksionet e Presidentit; Këshilli i Përgjithshëm, ato të Parlamentit; një organ i tretë funksionet e Ekzekutivit… Duket qartë që Samiu ishte për një shtet me demokraci të gjerë, i cili pronën private ta trajtonte të shenjtë; një shtet i begatë ekonomikisht, me motiv të qartë për zhvillimin kulturor e arsimor masiv dhe cilësor të krahasuar me kombet më të përparuar. “Dijetari” pohon që Qeveria duhej të punonte “… pas nevojës e pas të drejtave të shqipëtarëve..”, sepse, qoftë problemi ekonomik, por sidomos arsyeja psikologjike, nuk do të ishte në një vijë me qeverisjen prej një mbreti apo princi, qoftë ai edhe jo shqiptar. Sami Frashëri konkludon se, ndarja e popullsisë në pikëpamje territori në gegë e toskë, apo në pikëpamje të përkatësisë fetare në të krishterë e myslimanë, nuk ka përbërë ndonjë fatkeqësi për popullin tonë. Përkundrazi, ato nuk kanë sjellë të çara në bashkëpunimin dhe frymën e bashkekzistencës së popullit. Marrëdhëniet e popullit midis krahinave dhe besimit fetar, besës, sikurse i thotë Samiu, janë të zakonshme, të rregullta. Ato nuk kanë krijuar shqetësime, përçarje, e për më tepër as vëllavrasje apo gjakmarrje. Në të kundërtën, “… të gjithë janë një komb…., nuk ka çarje në mes të shqiptarëve… Shqiptari është shqipëtar përpara se të jetë mysliman a i krishterë”, e mjaft të tjera si këto sentenca, të cilat na bindin në konkluzionin e “Dijetarit“, si edhe shumë bashkëkohës të tij, se ideja e atdhedashurisë ka përshkuar në gjithë rrugëkalimin historik kombin shqiptar. Mjaft interesante e domethënëse mbetet ideja se, ku i kërkon, ku i gjen dhe ku i rekomandon miqtë e vërtetë të shqiptarëve. Më se një herë thekson, se popujt e Evropës tek populli shqiptar gjejnë e vlerësojnë trimërinë, burrërinë, besën, autoktoninë… Në veçanti ata çmojnë ndihmesën që u dha popujve të Evropës Heroi ynë Kombëtar, Skënderbeu, i cili gozhdoi për një çerek shekulli armiqtë e kristianizmit, osmanët aziatikë. Me shikimin tek Evropa e mësuar me dije, por edhe në lëmin e qeverisjes në demokraci, Samiu me largpamje të kthjellët hedh idenë se, Kombi Shqiptar, që të zërë vend denjësisht në Komunitetin Evropian, që të përparojë e të ecë përkrah tyre, duhet të mësojë gjuhët e Evropës së përparuar përmes arsimimit të lartë. I pajisur si rrallëkush me inteligjencie natyrore të hollë, i kompletuar me kulturë të gjerë oksidentale bashkëkohore, i pajisur me shpirt të lirë demokratik, shpëtimin e Shqipërisë e shikon drejt Perëndimit, drejt Evropës. Kjo sepse, Shqipëria është pjesë integrale e saj në pikëpamje gjeografike;

-ajo është fqinje me Italinë e Austrinë,

-ka kushte të përshtatshme gjeografike e psikologjike të ngjashme me Evropën..

Prandaj, nënvizon S. Frashëri, Shqipëria “… mund shumë çpejt të hyjë në qytetëri e të përzjehetë me Evropën…”, por me një mendim të konsoliduar, se në fund të fundit, shpëtimi apo humbja e Shqipërisë është në dorë të vetë shqiptarëve, të cilët në se dëshirojnë që ta shpëtojnë vendin e tyre, duhet të bashkohen gjithë sa janë, të bëjnë besa–besë, të qëndrojnë të patundur në fjalë, të kërkojnë me këmbëngulje të drejtën e tyre, sepse, “… s’ mund të ketë Shqipëri pa shqipëtarë, s’ mund të ketë shqipëtarë pa gjuhë shqip…”, konkludon “Dijetari“ ynë si rrallëkush.



Mesazhet e “Dijetarit” janë krejt të qarta. Edhe pse të përcjella prej 123 vitesh më parë (1895-2018 SR), ato janë krejt aktuale, po të sjellim në vëmendjen e lexuesit se shtyllat e shoqërisë shqiptare janë ende të dobëta dhe pa bazament të qëndrueshëm. Aktualisht kemi një parlament që nuk funksionon: Mazhoranca bën ftesë për pjesëmarrje të opozitës ne parlament, ndërkohë kjo e fundit pretendon që t`i jepet fund praktikës së blerjes së votës apo fenomenit të Ruzhdijes; mazhoranca ka formuluar dhe miratuar ligje që bien ndesh me frymën kushtetuese të vendit, pra me interesat themelore të shtetasve shqiptarë; korrupsioni galopant, zbulimi i skandaleve me koncesionet dhe PPP, praktikë që po rrezikon stabilitetin ekonomik të vendit, praktikë për të cilën qeverisë shqiptare i ka tërhequr vëmendjen edhe Banka Botërore, megjithatë fondi i parave publike që po shkon në xhepat e privatit dhe klientëve të kryeministrit vazhdon të rritet në mënyrë të frikshme. Po kështu pseudo reforma në drejtësi me të cilën synohet të vihet sistemi i drejtësisë nën kontrollin e ekzekutivit apo edhe lënia e vendit pa gjykata. Për të mos harruar atë që po ndodh realisht: Uzurpimi i medias nga pushteti dhe së fundi kërkesa për të miratuar në parlament një ligj që pengon dhe gjobit mediat, e quajtur edhe si Paketa antishpifje, gjë që ka ngjallur reagimin mosaprovues të organizatave ndërkombëtare në mbrojtje të fjalës së lirë kur dihet se humbja e lirisë së fjalës, pasohet edhe nga humbja e të gjitha lirive të tjera bazë të njeriut, një nga një. Të gjithë jemi dëshmitarë se kemi një sistem ekzekutiv nga qendra në bazë që “vihet në rresht” nga një “Njësh” dhe jo nga “Shumë”; qeveria aktuale edhe pse e deklaruar se nuk do të rritë çmimet, nuk e shikon ende se qepën shqiptarët po e blejnë me 100 lekë nga 50 që e kanë blerë më parë, që preshin po e blejnë me 150 lek nga një çmin krejt më i ulët më parë, që sheqerin nga 50 lekë po blejnë me dyfishin e tij; që energjinë elektrike të prodhuar nga një sistem energjetik prej më se 40 vjetësh, (për rrjedhje që e ka shlyer vetveten disa herë), po e blejnë me çmime të rritura dhe të pa rimbursueshme sikurse u është premtuar, etj. etj. Ne kemi një sistem drejtësie në të cilin ligjin e bëjnë “Maliqët”, ndëshkohen qytetarët që spekulojnë me drogën në sasi të vogla, por jo nëpunësit e shtetit në përfaqësitë diplomatike që spekulojnë me sasi të mëdha; hallexhinjtë e mirëfilltë mund të mbeten dyerve të institucioneve të drejtësisë për vite me radhë, ndërkohë njerëzit me zinxhirë floriri në qafë mbarojnë punë edhe pa u paraqitur në organet e drejtësisë;vendimet e organeve të drejtësisë janë krejt pa vlerë sepse nuk ekzekutohen etj., etj.



Pra, nuk thotë kot gazetari i mirënjohur Safet N. RAMOLLI :"...Valë a nuk janë këto mesazhe, të cilat bëjnë apel në ditët tona për bashkim, për shqiptarizëm, për ndjenjë kombëtare, për investim të vlerave intelektuale dhe të aftësive fizike në interes të çështjes kombëtare, që Shqipëria të zërë meritueshëm vendin që i takon në Evropë dhe më tej?!"


F.B

Kadare: E vërteta e letrës së vetme që i kam dërguar Enverit

Ismail Kadare:

 E shkuara e mban peng të ardhmen tonë

Shkrimtari i njohur Ismail Kadare në një intervistë ekskluzive për gazetaren Eni Vasili rrëfen momente të veçanta nga jeta e tij. Në emisionin “Studio e Hapur”, Kadare flet për herë të parë përpara kamerave për letrën e tij drejtuar Enver Hoxhës dhe kërkesën e tij për hapjen e dosjeve.

Ai ka treguar arsyet se përse letrën duhet ta shkruante me dorën e tij, dhe të mos linte asnjë kopje apo gjurmë të saj.

NTERVISTË

Kadare: E vërteta e letrës së vetme që i kam dërguar Enverit

Shkrimtari i njohur Ismail Kadare në një intervistë ekskluzive për gazetaren Eni Vasili rrëfen momente të veçanta nga jeta e tij. Në emisionin “Studio e Hapur”, Kadare flet për herë të parëpërpara kamerave për letrën e tij drejtuar Enver Hoxhës dhe kërkesën e tij për hapjen e dosjeve. Ai ka treguar arsyet se përse letrën duhet ta shkruante me dorën e tij, dhe të mos linte asnjë kopje apo gjurmë të saj.

Intervistoi: Eni Vasili

Botimi i librit të Dashnor Kaloçit “Kadare në dokumentet e Pallatit të Ëndrrave”, nga botuesi Çili, ju ka përfshirë në një polemikë me analistin Fatos Lubonja. Po kështu do të doja të flisja edhe për një botim të ri ditët e fundit nga gazeta Mapo që ka të bëjë me një dokument të dëshmisë së Lubonjës në lidhje me polemikën ku jeni përfshirë ju. Përpara kësaj a mund të na tregoni diçka më tepër për letrën që ju i drejtuar Çilit pasi ai ju bëri një thirrje për hapjen e dokumenteve që kanë emrin tuaj në dosjet e sigurimit të shtetit. Së pari çfarë e konsideroni këtë letrën tuaj dhe gjithë debatin rreth saj?
Kjo është diçka e njohur. Unë prej shumë vitesh kam kërkuar kur ka qenë rasti hapjen e arkivave të fshehta, dokumenteve të fshehta, organizmave të fshehta, të shërbimit shqiptar të sigurimit. Kjo nuk është një gjë e pazakonshme. Në çdo vend që pretendon të kalojë nga tirania në liri, një nga veprimet e para që mund të kërkojë është ai i hapjes së gjërave të fshehta që janë mbuluar me kujdes gjatë viteve të diktaturës. Në diktaturë sundon me mijëra mënyra, por me mënyra të fshehura thelbi vihet tek përgjimi i fshehtë. Dhe kështu që është një gjë e njohur. Gjermania e filloi, po kështu edhe vendet ish-komuniste. Gjermanët u treguan më të ndjeshëm pasi ishin djegur dy herë, nga dy diktatura të ndryshme, por edhe të ngjashme shumë, nazizmi dhe komunizmi. Shumë njerëz nuk iu pëlqen po të krahason këto dy lloj tiranish që kanë luftuar me njëra-tjetrën, por tiranitë shpesh ngjajnë, dhe do tentojnë prapë të ngjajnë nëse njerëzimi nuk do marrë masat për t’i shkulur. Dhe një nga masat për t’i shkulur, është zbulimi i arkivave të fshehta të tyre që të mos ketë me enigma mistere, të dimë ato ç’kanë ndodhur, sepse kanë ndodhur shumë gjëra dhe ne nuk dimë të vërtetën. Dimë një lloj të vërtete të stisur, dhe të paraqitur në formë gjysmë-teatrale dhe më keq akoma.

Le ta fillojmë me një letër që është botuar së fundmi në shtyp dhe që ka të bëjë me motrën tuaj, një letër që i drejtohej udhëheqësit. A mund të na thoni diçka më shumë rreth kësaj?
Po unë kam kërkuar vite më parë që të hapen arkivat e fshehta dhe më kujtohet një kritik, studiues i njohur francez, i cili njihet si eksperti numër një i komunizmit në botë, autori i librit që mund të gjendet edhe në shqip “Libri i zi i komunizmit”, ka një enciklopedi të diktaturave komuniste; më intervistoi dhe më pyeti: Z.Kadare a e keni menduar mirë që kërkoni këtë hapjen e arkivave, se ndodh që njeriu lë kudo ndonjë gjurmë, dhe mbase edhe ju keni lënë ndonjë dokument që s’do donit të hapej. Ndërsa unë në përgjigje i thashë se këtë gjë e kam menduar shumë mirë, dhe nuk jam aq thjesht nga mendja sa të harroj gjëra të tilla të mëdha. Ai më tha është qëndrim i adhurueshëm për mua, dhe e botoi këtë. Kur e botova këtu në Shqipëri 5-6 vite përpara shumë njerëz kanë rendur nëpër arkiva se kanë menduar të shikojë ky se ç’kemi për t’i nxjerrë ne. Dhe kjo është e vetmja letër që gjatë 40 viteve unë i kam bërë Enver Hoxhës. S’ka tjetër, dhe po e përsëris sot te juve këtë: Nuk ka letër tjetër që unë t’i jem drejtuar liderit absolut, tiranit absolut shqiptar gjatë 40 viteve, është vetëm kjo. Kjo letër është shkruar me dorën time, sepse kur kërkova t’i bëj një letër Enver Hoxhës, sekretari i tij më tha: Shoku Kadare ka disa kushte që ai ka dhe juve duhet t’i pranoni. Letrën duhet ta shkruani me dorën tuaj, të mos mbani kopje, të mos lini kopje askund, dhe të mos lini gjurmë askund të kësaj letre. Dhe unë e shkrova letrën me dorën time, e besova këtë, se kujtova se diktaturat nuk kanë ndonjë forcë mbinjerëzore për të verifikuar gjërat, por kujtoja se verifikonin ndoshta çdo gjë. Dhe letrën e pashë tani kur u botua në shtypin shqiptar.

Ju e mbanit mend sëpari?
E mbaja mend si letër. Diku edhe Elena, ime shoqe, në kujtimet e saj e ka thënë që unë i kam bërë një letër për shkak të motrës sime, sepse jam thirrur zyrtarisht në Komitetin Qendror, për të më njoftuar se motra ime ka vite që hetohet nga sigurimi i shtetit. Dhe unë si shkrimtar i njohur, i “privilegjuar” sipas disave, duhet ta dija këtë gjë, dhe mundësisht të isha i ndërgjegjshëm për këtë gjë.

Përpara se të flasim për detajet e letrës, si mendoni se ka dalë në shtyp? Kush e ka zotëruar këtë letrën?
Ky është turpi i vendit tonë sot, që kjo gjë vazhdon akoma. Kanë kaluar javë të tëra, njeriu që e ka nxjerrë nuk e di çfarë është, njëri thotë ish-agjent i sigurimit, tjetri thotë është rrugaç, tjetri aventurier, të tjerë s’e njohim. Por nga ka dalë ky njeri, dhe si e ka nxjerrë.

Ju keni krijuar një ide tuajën për këtë?
Jo nuk kam. Ky njeri e ka nxjerrë këtë letër me mënyra të dënueshme, nga njerëz që kanë shkelur ligjet e shtetit njëherë. Shërbimi i fshehtë i një vendi diktatorial të përsosur në kuptimin më të keq të fjalës. Siç ua thashë në fillim unë nuk kisha të drejtë të mbaja kopje për veten time. Kjo ka dalë nga thelbi i sekreteve të diktaturës dhe unë nuk e di se ç’bën ky shtet që nuk e sqaron këtë. S’është në gjendje ta sqarojë ndoshta.

Si mendoni cili është qëllimi i këtij botimi, i kësaj letre? Pse në këtë moment?
Kjo letër nga një pikëpamje është pa ndonjë kuptim të madh, se nuk tregon asgjë për mua. Përkundrazi, do të thosha, ndoshta nuk po e teproj, më bën nder. Kjo letër tregon se njëri nga familja ime hetohej ditë e natë nga sigurimi i shtetit. Unë e shkruaj atje që është një gjë që ma tha shteti, që motra jote është në vëzhgim të vazhdueshëm. Mos ma merrni për mburrje, por në atë kohë unë isha shkrimtari më i njohur shqiptar brenda dhe jashtë vendit, dhe një familjar i imi përgjohej ditë e natë. Dhe i kam thënë se kjo ndikon në gjithë jetën time, në kontrollet time, në punën time të përditshme. Dhe duke kërkuar, nuk ngre ndonjë britmë në qiell që pse më bëhet kjo poshtërsi apo jo, por doja t’i thoja se ju duhet ta dini që me mua po ndodh ky hetim. Edhe unë vetë duhet ta di pse bëhet kjo gjë. A më pengon kjo mua në jetën time apo jo.

A u ndjetë i rrezikuar nga ky hetim për jetën tuaj, për veprën tuaj?
Nuk di ç’të them, se në atë kohë ishin rreziqet kaq të mëdha dhe njeriu nuk duhet të abuzojë me këtë gjë. Gjithë njerëzit kanë qenë të rrezikuar. Nuk është ndonjë zbulim i madh që bëra unë, se përse ma thanë mua. Ishte një paralajmërim që më bënë. Ndoshta vetë ata tani s’e mbajnë mënd, a janë në këtë botë a s’janë. Unë nuk e di, s’e kam të qartë. Është një mister që e mbulon punën e kësaj letre. Po mua ajo s’më prek fare në biografinë time, s’më bën asgjë. Çfarë kam unë në përgjegjësi që motra ime u përgjoka nga sigurimi i shtetit. Mua edhe motra me përgjohej, dhe imagjino edhe vetë sa shumë përgjohesha. Nga ky hetim, ai grup ku bënte pjesë motra ime, dhe që u arrestua pothuajse i gjithi, njëra nga gratë vdiq në burg, dhe asnjë s’po bën sot hetim, edhe pse duhet të ishte bërë. Kanë qenë 4 a 5 gra, njëra ka vdekur në burg, të tjerat janë liruar Zoti e di kur, s’di se çfarë ka ndodhur me to, a janë torturuar. Motra ime është ajo që është kursyer, për shkak se është motra ime. Ka qenë një gjë shumë e hidhur, shumë e trishtuar, por që nuk është marrë njeri seriozisht me të.

E mban peng e shkuara të ardhmen e Shqipërisë? Kjo lloj e shkuare, e pazbardhur, e patreguar mirë, e manipuluar.
Sigurisht e mban peng. Çdo gjë e fshehtë që ka lidhje me krimet e një tiranie, mban një seri pengjesh, dhe në Shqipëri ka shumë pengje që ne s’na shkon mendja, që mbahen nga kjo gjë. Ka veprimtari, njerëz, rryma të fshehta që gëlojnë akoma, që ne nuk e dimë nga e kanë burimin, sigurisht që mbahen të fshehta.

Ditët e fundit, gazeta “Mapo” ka publikuar një dokument të ri në vazhdën e një botimi të disa dokumenteve të tilla nga Henri Çili, i cili pas botimit të librit të Kaloçit, “Kadare në Pallatin e Ëndrrave”, ka botuar edhe në gazetë disa dokumente origjinale sa i takon seancave të gjyqit të Todit dhe Fatos Lubonjës. Tani dihet që Fatos Lubonja është një nga kritikët tuaj më të fortë në këto 25 vitet e fundit. Sipas këtyre dokumenteve, besoj e keni ndjekur debatin, Lubonja në gjyqin e tij ka implikuar babanë dhe emrin tuaj gjithashtu, si frymëzues të leximeve të fshehta, të mendimeve të gabuara, etj. Dokumenti i fundit që është botuar, është një dëshmi e babait të Lubonjës i cili hedh poshtë këto ide, duke u shprehur se nuk i ka thënë apo biseduar këto me të birin. Së pari, çfarë e konsideroni gjithë këtë polemikë që keni me Lubonjën, në lidhje me këtë çështje?
Nga ana ime është absurde, këtë njeri e kam njohur shumë pak, pothuajse nuk e kam njohur fare, kam njohur vetëm babain e tij, është e parëndësishme, absurde, dhe pa kuptim. Ai është historian, unë jam shkrimtar. Besoj një farë shkrimtari është, i rëndomtë, nuk dua ta fyej, s’po përdor fjalën mediokër, por është krejtësisht i rëndomtë si shkrimtar. Dhe me sa duket krijon legjenda të tilla për ta bërë tepër interesant emrin e vet. Nuk jam përzier në punët e tij asnjëherë, me Todi Lubonjën unë kam patur shoqëri, miqësi, dhe po ju them, kur ai u fut në burg si komplotist, të gjithë njerëzit që njiheshin me të, që rrinin me të, janë pyetur për të thënë atë çka dinin për këtë “armik”. Se kështu ishte stili atëherë, kur arrestohej një njeri, një turmë e madhe njerëzish, të afërm shokë, miq, të gjithë pyeteshin. Unë jam pyetur në Kryesinë e Lidhjes së Shkrimtarëve, zyrtarisht. Deklarata ime për Todi Lubonjën është e dokumentuar, me datë, me vulë, me të gjitha. Dhe kam thënë: unë nuk kam kuptuar ndonjë gjë armiqësore te Todi Lubonja, veç shakave që bënte shpesh të tepruara, por që ishin në formë humori. Gjëja kryesore që kam thënë, është se ai më lavdëronte mua në mënyrë të tepruar. Ndoshta më ka bërë dëm si çdo njeri, kur lavdërohet shumë, dëmtohet. Kanë qeshur ca, ca s’kanë qeshur. Kjo ka qenë e vetmja dëshmi. Ndërsa del tashti, dhe me një kuriozitet unë kam parë dokumentet, që i biri i tij ka mbajtur tjetër qëndrim. Sipas këtyre dokumenteve, po e përsëris sipas këtyre dokumenteve, ai e ka akuzuar babanë, e ka zhytur thellë e më thellë. Këtu është ndoshta edhe armiqësia, ndaj e quaj absurde. Unë isha miku i tij, ai vendosi të godasë babanë. Por s’kishte punë me mua, s’kishte pse ta theksonte këtë. Le të më zbulonin të tjerët nëse isha armik si i atij i tij.

Mendoni se edhe ajo dëshmi ju ka implikuar dhe rrezikoheshin prej saj?
Nuk besoj. Unë kam qenë shkrimtar, dhe tërë shkrimtarët e njohur që ishin, shteti për ne dinte gjëra serioze dhe këto ishin pothuajse vogëlsira. Për shembull, Bashkim Shehu, kur doli me dërgoi një letër, më shkruante, Z.Kadare po ju shkruaj këtë letër të qetësoj ndërgjegjen, t’ju tregoj ç’kam thënë për ju në hetuesi. E më ka thënë këtë frazë që e mbaj mend. Për të qenë i besueshëm diçka kam treguar, vërejtje ose pakënaqësi që kishte për Stalinin ose tempujt fetarë. Dhe ka theksuar, për t’u bërë i besueshëm, se nëse do thoshte nuk kam folur asnjë, nuk do besohej, se ata kishin regjistrime. Këto ishin gjëra shumë të vogla në krahasim me ato gjëra që dinte shteti për ne. shteti na i dinte dorëshkrimet, na fuste njerëz në shpi kur mungonim.

Ju në fakt thoni se keni folur për hetimin ndaj Bashkimit Shehut, a keni patur ju shqetësime në kohën kur u burgos Todi Lubonja dhe të tjerët? A mendonit se mund të ishit dhe ju pjesë e dëshmive?
Po mendoja, por nuk kaloja në panik. Se Todi bisedonte me shumë njerëz kështu, me shaka. Dhe nuk do ishte një hata e madhe. Ne u mësuam me idenë që njeriu bie në burg. Kemi patur shumë shokë që hynin në burg. Ndryshe duhet të kishim dalë nga mendja, po të mendonim kështu. Për shembull atë për Stalinin, unë e thoja edhe hapur. Por një ushtaraku nuk i lejohej një gjë e tillë. Ne na faleshin ca gjëra, kjo ka qenë e vërtetë. Ky privilegj ishte në të gjitha vendet e lindjes për shkrimtarët. Ka të njëjtën tipologji si sillej shteti me shkrimtarët e njohur në vendet komuniste.

Sa i takon debatit me Lubonjën, në dritën e këtij debati të ri me Lubonjën dhe në dritën e këtij botimi të ri duket se ka një kontradiktë, nga njëra anë Todi Lubonja që thotë unë këto gjëra nuk i kam biseduar kurrë me Fatosin, dhe nga ana tjetër kemi dëshminë e mëparshme të Fatos Lubonjës që implikon emrin e të atit dhe tuajin gjithashtu. Si e shikoni këtë lloj kontradikte?
Këtu s’ka ndonjë kontradiktë të madhe, por të thjeshtë, njerëzore, të trishtueshme, dhe të ketë. Ka patur vërtet atë që njihet si urrejtje ndaj të atit, por kjo teori përkrahet kudo në botë. Ky ka patur një nervozizëm, se me këto dokumente që kanë dalë ai vihet me shpatulla për muri. Ai duhet t’i hedhë poshtë ato, se ai thotë unë s’kam folur me ty, ai thotë ke folur kundër Enverit. Ka diçka që nuk shkon, mund të mos thotë asnjëri të vërtetën, apo të dy të thonë të vërtetën, të ketë keqinterpretime. Me sa duket si letrat i ri papeshë, mendon se kjo do t’ia ngrejë peshën. Fatos Lubonja nuk është shkrimtar i ri i arrestuar, por është djali i Todi Lubonjës që u arrestua. Fatos Lubonja mund të kërkojë aureolën e vet, por nuk ka të drejtë të shpifë për të tjerët. Nuk ka të drejtë të thotë se unë paskam qenë furnizues i Todi Lubonjës me libra të ndaluar. Unë mund të kem dhënë ndonjë libër të ndaluar. Por i biri thotë që i ka dhënë, kur Todi vetë thotë nuk më ka dhënë. Ky është një llum kaq i madh, sa të vjen turp ta bisedosh. Kanë kaluar kaq vite, dhe unë i jam shmangur shpjegimeve sepse më duket kaq vulgare, e ulët. Pashë në shtyp para një jave, një mynxyrë do thosha, të bërë nga ky njeri. E lexova, një studiuese kishte zbuluar një dokument, shpifje e pastër, trillim, mashtrim. Jemi mësuar në shoqërinë tonë shqiptare me shpifjen. Dhe na duken si të kalueshme. Por shpifja është një nga gjërat më të helmëta në këtë botë, vjen pas vrasjes.

Sa viktimë të shpifjes e gjeni veten dhe sa e ka dëmtuar personalitetin tuaj publik shpifja?
Nuk besoj se më ka dëmtuar. Njerëzit kur na dëgjojnë mund të mendojnë që ky e tepron duke e quajtur si dramë. Nuk ka qenë kështu. Një shkrimtar ka një punë, që me ndërgjegjen e tij e quan në nivelin më të lartë në botë, gati hyjnore, letërsinë. Është e mrekullueshme sa ja vlen sakrifica. Unë do kisha ikur nga mendja nëse në këtë atmosferë dyshimesh që jetojmë do t’i vija mendjen dyshimeve dhe nuk do shkruaja dot asgjë. Kur e shoqja ime shkonte në punë, unë filloja të shkruaja dhe as ekzistonte bota tjetër. Çlodhesha nga kjo. Më dukej mrekulli. Pra, kjo të mban gjallë. Ideja që je në botën e të vdekurve dhe që nga kjo vdekje mëson diçka, është diçka madhështore, e mban njeriun gjallë, qoftë dhe të jetë iluzion. Unë mbase nuk kisha të drejtë. Por në qenien time unë kisha bindjen se isha shkrimtar tamam, në kuptimin e madh të fjalës. Dhe këtë e kam pasur që nga fëmijëria. Kjo të ndihmon shumë në literaturë, se ti përjeton diçka, arrin të kryesh një nga gjërat më sublime, krijimin letrar. Kur e bën këtë ndërgjegjen e ke të qetë.

Pak më parë po flisnim për atë moment që e keni deklaruar dhe në letrën tuaj drejtuar botuesit Henri Çili, që nuk ja falni Fatos Lubonjës që ka të bëjë me gjuhën serbe. Dhe ju e keni quajtur “jevgë përpara gjuhës shqipe”. Këtu ka një shpifje të madhe sipas jush…
Ka dy mendime në këtë botë, që këtyre marrëzive s’i duhet vënë veshi ndonjëherë, se koha do t’i provojë nëse janë të vërteta. Ka dhe një mënyrë tjetër, që është që të marrim përgjigje, s’ka pse të rrijë njerëzimi me brenga, shpifja është rëndim për një komb të tërë. Unë nuk e di sa të drejtë do kem të zgjedh njërën prej këtyre mënyrave, pasi të dyja janë të mira dhe të këqija për t’u sqaruar. U bë një shpifje që ju duhet ta keni dëgjuar, që Ismail Kadare ka thënë që “jashtëqitje e kombit për refugjatët shqiptarë”. Shpifja është e rëndë, se shkrimtari më i njohur i vendit, i quan mijëra të rinj që tronditën diktaturën, jashtëqitje e kombit. Dhe kjo shpifje u tha në një miting në Tiranë. Tani unë arsyetova në mënyrë naive dhe të gabuar, që kjo hidhet poshtë nga koha. Nuk është ashtu. Shpifja zuri vend, e para se sigurimi kishte rrjetin e tij kudo, dhe e dyta se ju duk zbavitëse njerëzve. Unë e kisha të lehtë ta hidhja poshtë, ngulja këmbë në një emision televizion, që u tha kjo shpifje, u pranua që u tha kështu për refugjatët shqiptarë. Në mitingun në Tiranë ku u tha kjo, kishte 100 mijë veta. Në tribunë nja 20 vetë, dhe shpifja u bë nga njëri prej tyre që u tha se ishte Ismail Kadare. Po unë nuk kam qenë fare në atë miting dhe kështu mendoja se me videon do hidhej poshtë shpifja dhe qeshja e njerëzve. Njerëzit nuk kanë qeshur fare, kjo më është futur në biografi në vendet e huaja. Se thoshin që Ismail Kadare, shkrimtar i mirë, por ka bërë disa të pabëra. Thuhej është akuzuar në vendin e vet për këtë gjë, dhe nuk thuhej a është apo jo e vërtetë. Prandaj shpifjet janë për njerëzit e shquar shumë të kushtueshme. Se kthehen në marrëzi. Se kur e di që s’ke qenë fare në një miting, pse do kesh ti dyshimin më të vogël se do hidhet poshtë. Shpifja vazhdon dhe ka ende njerëz që besojnë se e kam thënë.

Ca akoma më thonë: “Z.Kadare po si të shpëtoi goja që e the këtë?”. Shpifja e dytë është e re, foshnje akoma, që ka dalë nga ky njeriu me emrin Fatos Lubonja. Pa pikë turpi ka shkruar se Ismail Kadare kohët e fundit në një libër të tij ka quajtur gjuhën serbe si një jevgë krahas një zonje të madhe që është gjuha shqipe. Është qesharake. Është për të qarë e qeshur. Ka një kontekst që ngjan si e besueshme se citon dhe librin që gjasme ku e kam thënë unë këtë. Por unë fjalën jevgë e kam përdorur në një fjali shumë komplekse. Unë shkruaj “në vitet 30’ kundër shqiptarëve shpërtheu një propagandë e madhe serbe, e çmendur, dhe nuk ishte vetëm nga zuzarët që kanë ata zakonisht, por kryesohej nga kryeministri i Serbisë, Gjorgjovic, dhe është e vërtetë ai botoi një libër, ku thotë një portret të shqiptarëve që është më i përçmuari në botë, më i ndyri, më i palejueshmi. Që shqiptarët janë morracakë, idiotë, të pandershëm, të palarë, histerikë, që s’kanë as gjuhë, as kulturë asgjë. Dhe unë citoj Gjorgjevicin, dhe them këtij librit të Gjorgjevicit ju përgjigj kryeministri shqiptar dhe shqiptarët panë me sy këtë tmerr që thuhej për vendin e tyre. E pamë të botuar në Tiranë me sytë tanë.

Dhe unë shkruaj në librin tim “në këtë kohë emocionalistët shqiptarë të ndikuar nga ky libër ranë nën ndikimin serb dhe filluan të shajnë gjuhën serbe me të njëjtat klishe përçmuese që ata na shanin ne. Ata filluan të thonë që gjuha serbe është si një jevgë krahas një zonje të madhe, si gjuha shqipe. Dhe si për të ngushëlluar gjuhën shqipe, vunë epitete të shumta si trëndafil etj. Fqinji i keq të indikton, të ngjit sëmundjen e keqe. Prandaj shqiptarët s’duhen të binin në këtë kurth. Tani ky zotëria i merr, (Lubonja) dhe thotë që Kadare shkruan për gjuhën serbe që është jevgë. Është e pabesueshme se si mund të shpifësh kështu. Si nuk doli dikush të hapë librin dhe ta shikojë këtë lemeri. Se nuk mund të ndryshosh tekstin. Prandaj them që nuk duhen lejuar këto gjëra. Se kjo e pastron shoqërinë, sqarimi i shpifjes. Nuk e le të degradohet. Ne kemi degraduar në shumë gjëra ngaqë kemi lejuar atë që nuk lejohet.

Në intervistën që keni dhënë për një nga studiuesit më të mëdhenj të komunizmit, Kurtuanë, keni thënë një proces i dënimeve të krimeve komuniste në Shqipëri do të kishte qenë më se i domosdoshëm. Keni kërkuar dhe hapjen e dosjeve, keni bërë dhe një letër publike drejtuar institucionit që merret me këtë, keni marrë një përgjigje?
Kam marrë një përgjigje, ende të pashpallur, kam mbajtur një qëndrim korrekt që do të merremi me dokumentacionin tuaj …

A mendoni se nëse realizohet kjo, do të evidentohen shpifje e manipulime?
Sigurisht, dhe ju jap fjalën që unë nuk do të merrem që të abuzoj me këtë gjë që t’i bie dajres tërë ditën që ja seç më kanë bërë. I jap fjalën publikut që ta kërkojë ai vetë të vërtetën. Nuk dua të përfitoj nga kjo gjë.

A e mban peng e shkuara të ardhmen e Shqipërisë, për shpifjet manipulimet apo dhe rikthimin e një kaste të caktuar prej së cilës vuajtën shqiptarët. Një debat i tillë po zhvillohet tani në politikën shqiptare nëse ju doni të bëni një koment të shkurtër për zgjedhjen e Ruçit, ish-ministër i 91-shit, apo zgjedhja e bij të etërve, etj, etj. Kryesisht akuza nga PD. I shikoni të lidhura këto çështje apo janë thjeshtë politike?
Nuk e kam ndjekur fort mirë kohët e fundit politikën dhe nuk ndjehem mirë përpara publikut të them këtë gjë. Se do thonë njerëzit që mirë mo zotëri pse vetëm me fantazitë letrare merresh por nuk kam asnjë interes as me njërën parti as me tjetrën, as kam armiqësi, as acarim, dhe nuk jam në gjendje t’ju jap përgjigje të saktë.

Po për promovimin e tyre, me poste të larta, ministrore…
Ka përvojë në botë, gjermani që ka qenë mjaft i rreptë, kjo rreptësi s’ka ndonjë gjë të keqe, por ka qenë sistemi nazist ka qenë shumë i pamaskuar dhe shumë lehtë në Gjermani të dënoheshin këta. S’e di sa e kanë marrë këtë model shqiptarët. Por s’jam në gjendje të bëj një koment. Se publiku pret shumë nga shqiptarët se thonë që unë trilloj gjithë ato shkrime, por s’bëj dot një koment të tillë.

Dua të ndalem tek shtatori për shembull. Shtatori është një muaj ku sulmet ndaj jush përqendrohen më tepër mbase se në tetor është shpallja e çmimit “Nobel” dhe këtu theksoj ato letra që i janë drejtuar institucionit të Nobelit kundër jush. A keni vajtur në arkivat e jurisë për t’i parë këto letra? Cila është letra më e keqe që keni marrë?
Unë nuk kam vajtur me këtë qëllim sepse është e palejueshme jashtë çdo zakoni të bija në këtë banalitet, të kërkoj sekretet e mia, dhe s’kam dhe të drejtë. Juria Nobel ka sekrete absolute. Por kur njëherë isha me time shoqe Helenën në Suedi, për habi të madhe timen, sekretari i Përgjithshëm i Nobel na ftoi për drekë në selinë e Nobelit. Nuk e shpjegoj dot se unë jam dhe një prej kandidatëve, dhe biseda u bë krejt e lirë, pa gajle fare. Mes bisedave u bë dhe ky muhabet, më tha a do ta shohësh sallën me dosjet dhe bëra tamam këtë pyetje. I thashë nuk dua ta di çfarë thonë për mua, por më e keqja më tha është që ju nuk e keni shkruar veprën në gjuhën shqipe por në një gjuhë që nuk ekziston. Dhe qeshëm të gjithë. Këtë ia them botuesit tim në Paris, ai i dha rëndësi dhe mori vendimin në çast të botojë veprën time në frëngjisht, por ta botojë ai dhe jo ta marri nga shqip. Ai botoi 12 vëllime në frëngjisht, të dy botimet janë identike si në shqip e frëngjisht dhe shiten në Francë prej 10 vitesh në dy gjuhët. Shpifjet ndonjëherë ecin shpejt edhe pse duken absurde. Letrat mund të vazhdojnë kundër meje, por gjithnjë e më shumë besoj se janë të paefektshme, nuk janë ato arsyeja besoj se pse nuk e marr çmimin Nobel. Unë gëzohem që jam kandidat, se është nder të jesh mes të zgjedhurve. S’ka ndonjë gjë dramatike mos ta marrësh, se atë njëri do ta marrë. Janë shkrimtarë të shquar në botë. Sinqerisht nuk më vjen keq, jam mësuar të mos e marr, ndoshta e pres ndonjë telefonatë në mënyrë pasive. Biles kam një lehtësim kur nuk më marrin se them iku dhe këtë vit.

Ju thatë që publiku shqiptar prej nga ju sensibilitete historike kur shqiptarët kanë nevojë për sqarime. I kërkojnë përgjigje një shkrimtari dhe jo një klase politike që kanë votuar. Ndjeni përgjegjësi për këtë?
Kjo më bezdis, madje dhe njëherë kam thënë “mor popull shqiptar” mos ma kërko mua këtë gjë. Nuk jam bërë shkrimtar me votat e popullit, shkrimtar bëhesh vetë. Nuk kam përgjegjësi unë se si ecin punët e Shqipërisë. Unë kam përgjegjësitë e një qytetari të thjeshtë, që mund të luajë një rol sigurisht, por jo përgjegjësinë që kujtojnë ata. Se ca thonë iku e na la si mbreti Zog që largohet kur humbet pushtetin. E quajnë të madhe këtë gjë: Shkrimtari na la thonë. Por dhe unë mund të them që ju më keni lënë mua.

Ka ndonjë moment kur jeni lënë nga Shqipëria, shqiptarët, lexuesit?
Është e rëndë të ndihesh i lënë, por pakëz edhe mund të më ketë ndodhur. Nuk e di ekzaktësisht kur ka ndodhur kjo, por më ka qëlluar që, gabimisht ndoshta, mund të kujtoj se jam i lënë. Por mbase është dhe në natyrën e shkrimtarit, që ka natyrë emocionale, që të ndihet i lënë dhe kur s’është i lënë. Por besoj që një popull nuk e lë një shkrimtar.

Duket sikur në demokraci këto vitet e fundit iu ka shkuar koha duke justifikuar marrëdhëniet tuaja me diktaturën. Kujt i intereson në fakt denigrimi i figurës tuaj? E kam fjalën për të gjitha ato që folëm pak më lart, shpifjet, manipulimet që i quani ju të historisë.
Askujt, i shërben zbehjes së autoritetit moral të Shqipërisë. Shqipëria si çdo vend ka një autoritet moral të notës 4,5 6, 7, 8,9, ky autoritet moral i saj varet edhe nga pasuria shpirtërore që krijon çdo popull. Shqipëria ka namin që ka qenë një vend i pagdhendur, pa kulturë dhe kështu ka qenë vërtetë, por është tepruar njëçikë kjo. Nuk jemi ne, as aq të pagdhendur dhe as aq pa kulturë sa na bëjnë, dhe prandaj kur ajo prodhon letërsi të klasit të parë është mëkat të thuash: ku bëjnë ata, ku bëjnë shqiptarët. Vijmë tek racizmi serb, antishqiptar, prandaj më rëndoi shumë ajo shpifja për gjuhën serbe. Si mundet një shkrimtar ballkanas të thotë për popullin fqinjë serbë, t’i shajë gjuhën, është barbare, e palejueshme. Tani ta kthejmë tek vetja jonë, është barbare e palejueshme që na quajnë të paaftë për çdo gjë. Shqipëria ka nevojë për një rivlerësim të historisë, të vlerave shpirtërore. Vitet ‘30 në letërsinë shqipe janë vite që e nderojnë një vend si Shqipëria.

Nuk kanë letërsi më të zhvilluar fqinjët tanë ballkanikë në ato vite. Sot nuk e thotë këtë pothuajse asnjë njeri. Unë do ta them duke rrezikuar të quhem mendjemadh. Sot Shqipëria aderon ose merr pjesë në disa çmime të mëdha ndërkombëtare, të rralla edhe për vende si Italia dhe Franca. Shqipëria mori çmimin “Princi i Asturias”, që mezi e marrin shtetet e mëdha, e jep Spanja. Shqipëria ka marrë çmimin më të madh të Britanisë “Man Booker”. Pra, nuk është kaq e varfër sa thuhet, kush pyet për neve. Këto çmime mezi i merr Rusia, Gjermania. Jemi një popull që s’ka pse hedhim baltë mbi veten tonë, të hedhim pluhur.

Qëndrojmë pak tek identiteti europian i shqiptarëve, që është në fakt një temë për të cilën juve keni qenë gjithnjë i gatshëm të ndërhyni dhe të thoni tuajën. Po ta ndërlidh këtë me një debat të fundit të hapur rreth figurës së Skënderbeut. Merr shkas nga një ngjarje e aktualitetit që ishte falja e namazit nga Komuniteti Mysliman në sheshin “Skënderbej”, u diskutua mbulimi ose jo i monumentit të Gjergj Kastriotit- Skënderbeut, pasi gjatë ceremonisë para monumentit praktikisht ishin vendosur disa ekrane. E keni ndjekur këtë debat?
Po, e kam ndjekur.

Ju ka shqetësuar?
Është shqetësues, po. Por jo në atë shkallë sa të jetë katastrofë. Kam dëgjuar deklaratat e drejtuese të Komunitetit Mysliman, kanë qenë korrekte. Për shembull, myftiu i Tiranës përjashtoi çdo fyerje të myslimanëve nga figura kinse e ‘krishterë’ e Gjergj Kastriotit. Tha është i joni është i të krishterëve. Domethënë është korrekt shpjegimi i saj zyrtar. Duhet shteti jonë të bëjë të mundur që harmonia fetare të gjejë edhe mjediset ku të zhvillohet normalisht. Duhet të marrë masa.

Si e shihni këtë debat, është artificë?
Po, është artificial. Është një keqkuptim i historianëve e shkencëtarëve të rinj shqiptarë, djemve e vajzave “moderne”, që kujtojnë se janë më të zgjuar se ç’duhet kur flasin për figura të tilla, si Skënderbeu, ose koncepte të tilla si kombi. Për fatkeqësinë e tyre, se nuk i dinë mirë gjërat, kujtojnë se kanë ardhur në një epokë kur këto gjëra, janë rivlerësuar e rivlerësohen vazhdimisht dhe sipas mendjes së tyre nuk ka më kombe, ose tani ka kombe po para 200 vjetësh, nuk ka pasur. Nuk është e vërtetë. Ky koncepti fillestar, arkeo-koncepti i kombit ka ekzistuar në forma të ndryshme. Format e tilla universale të njerëzimit ndërrohen herë pas here, rinovohen, por nuk është e vërtetë se edhe atdheu nuk është shpikur tani. Fjalën atdhe ka shumë gjuhë që e kanë të re, nuk është shpikur vonë, por quhej ndryshe përpara. Edhe fjala patriotizëm është quajtur ndryshe përpara.

Sot, dalin të mençur e thonë që në kohën e Skënderbeut nuk ka pasur shqiptarë fare. Hapin katalogët e historisë, kërkojnë dhe nuk gjejnë fjalën shqiptar. Shumica e shteteve të Europës, nuk kanë fjalën e sotme, për kombin e tyre e vendin e tyre. Edhe Gjermania nuk quhej Gjermani para 330- 440 vjetësh. Grekët e dimë të gjithë që quhen helenë. Mirëpo, këta i mësojnë vonë këto gjëra. Truri i tyre nuk i adapton dot me atë zhvillim të natyrshëm që kanë dijet njerëzore dhe bëjnë gabime shumë të rënda.
Për Skënderbeun, kam dëgjuar për shembull që thonë se nuk ishte shqiptar fare. Si nuk ishte shqiptar Skënderbeu? Po kush ishte shqiptar? Po nuk kishte shqiptarë. Po as italianë nuk kishte në atë kohë. Quheshin venedikas, quheshin romakë, napolitanë. Francezët quheshin galë, gjermanët quheshin gotë.

Po, a është Skënderbeu në këndvështrimin tuaj princi i krishterimit që bëri luftë për mospërhapjen e islamit në Shqipëri, siç cilësohet tani?
Ai para së gjithash bëri luftë për ta çliruar Shqipërinë nga Turqia, për shtet të pavarur. Kur Skënderbeu doli në skenë, Shqipëria ishte krahinë osmane. Nuk e bëri ai për të hequr myslimanizmin, e bëri për të hequr tërë Shqipërinë nga bota osmane.

Pra, nuk ka patur një karakter fetar rezistenca e tij?
Vetvetiu ka pasur nëse di donte ta nxirrte Shqipërinë nga Perandoria Osmane dhe ta rivendoste në Perandorinë Europiane. Vetvetiu kjo e përfshin këtë gjë, e kjo nuk na turpëron as ne e as atë, përkundrazi na nderon të gjithëve.

Është e njohur tashmë ideja e harmonisë fetare në Shqipëri, respektimi i tjetrit. A janë këto përplasje për Skënderbeun, që vijnë dhe rivijnë, apo çështje të tjera, shenja se diçka po lëviz në drejtim të kundërt?
Ka një gjë shqetësuese. Nuk duhej të ishte. Ka një gjë që Shqipëria duhej ta kishte sqaruar pak më përpara. Nuk duhet harruar që rendi komunist ishte i panatyrshëm dhe pengoi edhe gjëra themelore në historinë e kombit, i pengoi të sqaroheshin.
Kështu që, ndoshta është kjo.

Ju keni një botim të dedikuar identitetit europian të shqiptarëve. Sot në 2017-ën, mendoni se ky identitet është i cënuar apo ka rrezik të cenohet disi?
Unë kam një mendim të prerë. Shqipëria është një vend europian, nuk është artificialisht europian si pjellë e një propagande, ose një rrymë kulturore emancipuese, por është europian i mirëfilltë. Europian me tokë, me histori, me gjuhë, me zakone. Ne nuk dimë ca gjëra themelore për Shqipërinë dhe tamam këtë gjë nuk e dimë mirë, sa evropiane është Shqipëria në gadishullin ballkanik në krahasim me vendet e tjera? Nuk e marrim faljen evropiane për t’u mburrur, është një realitet objektiv. Shqipëria kur them unë evropiane- në shek.15 kur erdhi Skënderbeu pak vende të Ballkanit ishin përcaktuar si europiane, mezi po fillonin. Të tjera vende ishin nën ndikimin rus, sllav, Serbia, Bullgaria etj; prandaj Shqipëria është vend evropian natyrshëm. Evropianizmi, për fat të keq do them një gjë që duket ekstravagante, ka filluar me luftë. Lufta e republikës së ashpër dhe mizore që ishte Roma, që i kalli datën tërë shteteve evropiane në atë kohë, ishte ajo që farkëtoi Europën.

Si është e mundur që një republikë që presupozohet që të jetë shteti më i përparuar e më liberal, të jetë ajo që nxit kontinentin më përparimtar në botë që u krijua, sepse Europa është kontinenti. Mirëpo ardhja e komunizmit, e ngatërroi krejt këtë punë. Komunizmi deshi ta kthente Europën të prapambetur, që është më e keqja nga të gjitha. Historia botërore nuk ka guximin sot ta korrigjojë këtë mendim marksist e të gabuar në themel, që nuk është Perëndimi perëndim i botës. Nuk është Rusia sllave shpresë e botës, jo, Europa mbetet prapë. Ne duhet ta respektojmë këtë gjë. Shqipëria sot mund të jetë vetëm evropiane. Nuk ka Shqipëri-Shqipëri, ka Shqipëri Europiane. Duhet të na mbushet mendja që është kështu. Nuk është as narcizëm europianist, as nuk është për të përçmuar vendet e tjera, përkundrazi shqiptarët shumë shpejt do bëhen fakt europian, nis në Ballkan, i klasit të parë. Shto edhe serbët për të marrë vesh ngaqë konflikti shqiptaro-serb është shumë i fortë. Për shembull Greqia prej kohësh nuk e ka këtë epitet sepse Greqia ka mbajtur trashëgiminë bizantine, është lidhur peng pas saj.

Pra figura e Skënderbeut, është një figurë që na afron me Perëndimin?
Jo na afron por e mishëron natyrshëm perëndimin figura e Skënderbeut. Nuk është kot, që Perëndimi nuk pati ndonjë llogari që fitoi nga Skënderbeu. Se ne mendojmë që në Venedik e në Vatikan u bënë ca hesape që ç’merr Perëndimi. Asgjë. Asgjë nuk mori perëndimi nga Shqipëria, veç të frenohej e të tronditej Perandoria Osmane. Asgjë tjetër, se do ta kishte barrë mbi veten, më vonë edhe e pati.

Përveç debatit në fillim të shtatorit, diku nga mesi i korrikut në mos gaboj ka patur prapë një debat për Skënderbeun. Ka qenë Mustafa Nano i cili ka dalë me tezën se nëna e Skënderbeut ishte serbe. Pati polemika, a e cenon figurën e Skënderbeut ideja se e ëma ishte serbe?
Fare, fare hiç. Se harrojmë ne shqiptarët e historianët tanë të sotëm që tërë dinastitë dhe familjet e mëdha europiane feudale mbretërore, bënin krushqi me njëra-tjetrën. Pra, princeshat e mbretëreshat, shumica dërrmuese janë me gjak të përzier. Krushqitë kështu bëheshin, mbretërit bëheshin me mbretërit fqinjë. Si e harrojmë ne këtë gjë, s’e kuptoj dot. Të bësh krushqi do të thotë të ndërrosh gjakun, të përzihesh me tjetrin. Të jetë nëna e huaj është normale, shumica e mbretëreshave janë të huaja. Nuk thotë njeri që bën fëmijët e ata i përkasin popullit tjetër.

Kjo është e vërtetë, por në atë kohë martesat mes etnive siç thoni ju ishin të zakonshme, por jo ndoshta mes feve të ndryshme. Të paktën kështu thotë edhe Mustafa Nano. Çfarë është sipas jush më shumë Skënderbeu, shqiptar apo i krishterë?
Skënderbeu është një shqiptar i krishterë, ose një i krishterë shqiptar, por ai është i të gjithëve dhe fakti është që 500 vjet histori shqiptare nuk e ndau figurën e tij. Herë e parë që ndahet sot.

Politika shqiptare nuk është në gjendje të na japë një datë se kur Shqipëria mund të bëhet anëtare e Bashkimit Europian. Ju si mendoni, është e largët ajo ditë?
Unë shpresoj të jetë më e afërt se ç’mendohet. Shpresoj. Do të duket sikur largohet, por do të afrohet.

Ne themi shpesh në diskursin publik që jemi ende në tranzicion. A mendoni që ka zgjatur shumë ky tranzicion?
Po mua nuk më turpëron fjala tranzicion. Nuk mendoj se është e tillë që të krijojë dëshpërim. Tranzicioni mund të jetë edhe i gjatë, s’ka gjë.

Nuk ju ka lodhur domethënë? Mund të vazhdojë ende?
Edhe pak.

Po kush e ka fajin për këtë? Ajo që dua t’u pyes në fund është a e shikoni klasën politike shqiptare përgjegjëse për këtë tranzicion të gjatë e për shumë nga gjërat që nuk shkojnë si duhet në Shqipëri?
Sigurisht e shikoj.

A është politika shqiptare përgjegjësja kryesore për situatën sot?
Zakonisht elitat politike janë përgjegjëse për këtë. Qëllon që nuk janë vetëm ato, ndoshta nuk janë vetëm ato, por janë ndër kryesoret ato.

Në këtë moment, në perceptimin tuaj, të shkrimtarit Kadare, çfarë momenti po jeton Shqipëria? Në çfarë momenti jemi?
Në moment tepër të favorshëm.

Në lidhje me çfarë?
Me gjithçka. Po që nuk e shikojmë, siç shpesh momentet e favorshme, syri mjegullohet dhe nuk i dallon mirë.

Dua në fund disa pyetje mbi letërsinë. A keni vënë re, a keni spikatur autorë, shkrimtarë të rinj shqiptarë, për të cilët mendoni, po ky autor ka të ardhme, keni parë një pasardhës tuajin? Dua një mendim tuajin për autorët e rinj shqiptarë, nëse i njihni?
Njëherë përjashtoj fjalën pasardhës. Në letërsi nuk pranohet pasardhësi. Sigurisht letërsia shqipe ecën mirë. Zakonisht çdo letërsi kur flitet për të, krijon përshtypjen se nuk ecën mirë, se ecën keq dhe se më para ka qenë më e mirë. Nuk është e vërtetë. Letërsia shqipe me përjashtim të viteve ’30 që kanë qenë jashtëzakonisht të pasur, ecën shumë mirë. Në mesjetën e vonë, që ne të tërë e harrojmë, letërsia shqipe është një nga kuriozitetet e para në Europë që është zhvilluar në dy gjuhë, letërsi e shkruar në latinisht nga shkrimtarë shqiptarë për arsye të ndryshme. Përkundrazi ka një degë të rëndësishme të saj, e ka në gjuhën latine të natyrshme. Pjetër Budi është shkrimtar shqiptar, nuk është latin që na bëri ne mëshirë. Budi është bashkëkohës i Shekspirit, ka vjersha të mrekullueshme në shqip dhe shumicën e veprës e ka në latinisht. Bogdani, Frang Bardhi janë shkrimtarë të rëndësishëm që botonin kudo në kontinent. Dhe është pjesë e rëndësisë sonë, jo kuriozitet as diçka që na ngjitet si ballomë europiane. Faktori kryesor që e ndaloi këtë është komunizmi, pasi nuk donte që të hynte ideja që një pjesë e letërsisë shqipe është thellësisht europiane, është njëlloj si letërsia franceze që është gjysmë europiane në shekullin e 15-të, gjysmë latine e gjysmë frëngjisht, gjermanët gjithashtu, skandinavët gjithashtu, apo anglezët. Ne na vjen sikur s’jemi nga ata se e kishim mendjen te Rusia e Hungaria.

A ka një emër që doni te veçoni për t’u kthyer te pyetja ime?
Do të veçoja disa me kënaqësi, por kam frikë se to krijoj një shqetësim, se sa te ndahem nga ju do fillojë meraku, harrova këtë, apo harrova atë. Ka disa që i çmoj shumë, ka vërtet disa.

A është një pyetje e duhur për një shkrimtar se cili është libri që po lexoni tani?
Mund të jetë e duhur e mund të jetë e kotë. Po lexoj shënimet e varfra të një shkrimtari shqiptar për grindjen ruso-shqiptare. Por janë të varfra.

A po punoni për një libër të ri?
Unë jam duke mbaruar një libër që më është zgjatur nëpër duar. Një ese, për një episod, që për ne shkrimtarët kushtoi shtrenjtë, për lexuesit mund të jetë kurioze. Një bisedë telefonike që ka bërë Pasternaku dhe Stalini.

Do prezantoheni në panairin e ardhshëm?
Nuk arrij dot, edhe pse do të doja. Dua ta bëj sa më mirë. jam afër fundit, por fundet unë i çmoj shumë, i jap shumë rëndësi. Po nuk u kënaqa tamam nuk e lë.

Jeni në ditët e fundit të qëndrimit në Shqipëri, a ju ka shijuar vera këtu?
Po.

Vazhdoni ta ndani jetën mes Tiranës e Parisit?
Po, vazhdoj të njëjtin rrugëtim, pa qenë këmbëngulës në këtë, por natyrshëm.

Cila kohë ju shijon më shumë, ajo e Tiranës apo e Parisit?
Të dyja kanë të veten. Përgjigja ime duket si konformizëm, por nuk di si ta them, varet nga viti.

E keni menduar ta lini Parisin, për t’u kthyer përfundimisht në Tiranë?
Atë përfundimisht mundohem ta heq nga fjalor im se përfundimisht përkon me fundin e jetës…

Jo, ideja ishte për t’u kthyer e për të jetuar në Tiranë.
Nuk e mendoj.

A është zbuluar fjalëkalimi juaj nga ky hakerim historik?

Kohë më parë  u mësua se mese 1 miliardë adresa unike e-mail-i dhe kombinime fjalëkalimesh janë postuar në një forum hakimi ku çdo kush mund ti shohë.

Besohet se është një prej thyerjeve më të mëdha të sigurisë në historisë ku plot 772,9 milion adresa unike janë publikuar.

Thyerja e sigurisë u zbulua nga hulumtuesit Troy Hunt i cili ka një uebsajt me emrin Have I been Pwned ku ka ngarkuar tërë databazën dhe të gjithë mund të kontrollojnë nëse janë prekur.

Të dhënat e vendosur në një folder me emrin “Collection #1” në shërbimin cloud Mega përmbajnë mbi 1 miliardë kombinime të cilat hakerët mund ti përdorin për të aksesuar shërbimet e tjera.

Collection #1 gjithashtu është publikuar në një forum hakimi.

A duhet të shqetësohemi?
Po. Është një shqetësim që duhet të trembë çdo përdorues interneti për shkak të shtrirjes.

Ndryshe nga hakimet kolosale të Yahoo, fjalëkalimet e publikuar ditën e djeshme nuk vinë nga një burim i vetëm.

Hunt tha se të dhënat janë të sakta të cilat i kishte provuar me adresat e tij.

“Adresa e-mail-i dhe fjalëkalime që i kam përdorur vite më parë,” shprehej Troy Hunt.

Ja sesi të mësoni nëse jeni prekur
Nëse jeni një prej 2.2 milion njerëzve që përdorin sajtin Have I Been Pwned, tashmë duhet të kemi marrë të paktën një lajmërim.

Pothuajse gjysma e tyre prej 768,000 janë prekur nga sulmi.

Nëse jeni përdorues atëherë drejtohuni pranë Have I Been Pwned. Thjeshtë vendosni e-mailin në fushën ku kërkohet dhe shfletoni poshtë faqes për të parë sulmet ku jeni zbuluar.

Për të mësuar nëse fjalëkalimi juaj është zbuluar atëherë drejtohuni tek faqja Pwned Passwords.

Bashkim Saliasi: Zjarri ngroh trupin, libri ngroh shpirtin

Fillimi vjeshtës së tretë!

– Kohë zjarri për të ngrohur trupin dhe për ta mbrojtur nga të ftohtit. Pasi ndeza zjarrin i drejtohem bibliotekës dhe dora më zuri librin: “Kur lexoj një libër” të autorit Kadri Tarelli.

Në krah të kësaj vepre qëndron botimi i parë i z Kadri “Misionarët e dijes”, një libër me vlera artistike për të cilin kanë shkruar jo pak lexues në mediet elektronike dhe shtypin periodik.

Porsa e merr në dorë librin të tërheq si me magji që nga ballina e bukur dhe e punuar me finesë nga Fabia Osmani, e ilustruar me thënie të kolosëve të letërsisë Sami Frashëri, Ullmar Qvick, Leon Tolstoi, Honore De Balzak, Dritëro Agolli, Gjergj Fishta, Frederik Shileri dhe në ballinën e pasme me një thënie kuptimplotë të mikut të madh të shqiptarëve, suedezit Ullmar Qvick, ku shkruan:

-Z. Kadri!

“-E mora recesionin tuaj kushtuar librit “Më shumë heroizma se grurë”. E lexova me kënaqësi të jashtëzakonshme. Ju keni kuptuar drejt, synimin e librit tim. Ju keni bërë një nga analizat më të mira në shkrimet tuaj dhe, vetëm ju keni vënë në dukje formën, (konstruksionin teknik), të librit tim dokumentar. Ju keni kuptuar, se qëllimi im ka qenë, jo vetëm të jap fakte, por edhe të jap emocione”.

Jeronim De Rada përfaqësuesi madhor i Rilindjes Kombëtare

Safet N. Ramolli

Më shumë se një shekull më parë, pikërisht më 28 shkurt 1903, shuhet Eronim de Rada. Për nga kontributi që dha në interes të çështjes kombëtare shqiptare duke investuar me zemërgjerësi dhe dije gjithçka që Ai zotëronte, për nga vlerat intelektuale dhe patriotike të veçanta që shpalosi me guxim e kurajë të spikatur, pa asnjë mëdyshje mbetet ndër të parët, për të mos thënë i pari, që mori përsipër dhe realizoi me argumente bindëse historike, mbrojtjen e çështjes kombëtare shqiptare, një problem madhor por edhe i ndërlikuar ky ndër shekuj, e sidomos në fazën e parashkëputjes nga sundimi i tejzgjatur otoman, shpalljen e pavarësisë dhe ngritjen e shtetit shqiptar.

JERONIM DE RADA :

PËRFAQËSUES MADHOR I RILINDJES KOMBËTARE(1814-28 shkurt 1903)

Diku, fare pranë ish-mapos së Lagjes Nr. 8 në Tiranë, sot “Sheshi Uillson”, ka qenë një bust i shqiptarit të madh Jeronim De Rada. Ashtu i mplakur, i rrudhur, i mendueshëm, por gjithsesi shpalosë dhe rrezatues i dijes, fisnik dhe human, i bënte nder kryeqytetit dhe gjithë Shqipërisë. Mjerisht nuk dihet se ku përfundoi ky bust, për t’u ngritur në atë truall të shenjtë një pallat disakatësh! Paradoks i paradokseve!!!
Një jetë e gjatë e mbushur me veprimtari dhe e nderuar
Më 28 shkurt 1903, do të shuhej jeta e Eronim De Radës, njërit prej përfaqësuesve kryesorë të elitës së Rilindjes Kombëtare Shqiptare, inspiruesi kryesor e autoritar i intelektualëve arbëreshë të kohës. Vdiq në varfëri, për të mos thënë në skamje të tejskajshme, por gjithsesi i nderuar, i respektuar, autoritar, famoz, krenar e dinjitoz. Njerëzit që ju ndodhën më pranë ditën që iu “shua qiriu i jetës”, shtangën të habitur kur në xhepat e këtij intelektuali të spikatur, në vend të të hollave, u gjet vetëm një cironkë e tharë në tym. Një absurditet që mund të matet vetëm me vetveten, sepse me personalitete si De Rada mund të nderohet e krenohet çdo komb, në mos për patriotizmin e kulluar që ai shpalosi, së paku për majat e larta që arriti si poet, si gjuhëtar, si publicist i thelluar dhe dijeplotë, si pedagog dhe jurist. Ja jetëshkrimi i tij përmbledhtazi. Lindi më 1814 në Maki të Kalabrisë, në Itali. Mësimet e para i mori në Kolegjin e Shën Mitër Koronës. Njëzetvjeçar shkon për studime në Napoli për jurisprudencë, ku dallohet për pjesëmarrjen aktive në lëvizjen politike e kulturore të kohës. Ishte 34 vjeç, një moshë krejt e re, kur botoi e drejtoi të parën gazetë shqiptare nën titullin “L’Albnese d’Italia” (Shqiptari i Italisë S. R). Ky akt i lartë flet sa për patriotizëm po aq edhe për dhunti intelektuale. Më 1848, i zhgënjyer nga dështimi i revolucionit të atij viti, tek i cili, si shumë bashkëshokë, pati shpresuar shumë për ndryshime të thella progresive, në trishtim të plotë e të thellë, e gjykoi të formës së prerë të mbyllë Gazetën. Shkoi në fshatin e lindjes për të qëndruar deri në fillim të viteve 1860. Për dymbëdhjetë vjet radhazi jetoi i shkëputur nga rrethet patriotike, gati i deziluzionuar, por jo i tërhequr nga veprimtaria intelektuale, si fushë pjellore dhe e begatë, tek e cila gradualisht gjeti motivim, shpresë e gjallëri. I entuziazmuar nga Lëvizja e Rilindjes Kombëtare Shqiptare, në l861 “rinohet shpirtërisht”, merr gjallëri të veçantë jo vetëm në lëmin e politikës, por edhe të krijimtarisë letrare. Boton librin “Parimet e Estetikës”, një botim i rrallë për nga zhanri e sidomos për nga mënyra se si e trajton këtë problem jo dhe kaq të lehtë, me të cilin nuk mund të integrohet kushdo. Pas tre vitesh botoi librin “LASHTËSIA E KOMBIT SHQIPTAR”. Më 1866 sjell në jetë librin “Rapasodi e një poeme arbëreshe”. Por më së shumti i kushtohet përfshirjes në lëmin e politikës. Mban koorenspodencë të rregullt me mjaft patriotë shqiptarë, me të cilët debaton për problemet që shqetësojnë kombin; hyn në lidhje të rregullta me personalitete kulturore evropiane, por dashamirës të Shqipërisë, bashkërisht me të cilët propagandon çështjen e drejtë shqiptare; merr pjesë aktive në rrethe të ndryshme kulturore e patriotike, duke shfrytëzuar kështu çdo hapësirë për të shpalosur historinë e lavdishme të popullit shqiptar. Jemi në një periudhë të jetës së De Radës, të tejmbushur me veprimtari patriotike por edhe shkencore. Bashkëkohësit pohojnë se De Rada harrohej pas punëve të shumta, humbte i zhytur në materiale dhe dokumente historike, në zhvillimet rajonale dhe më gjerë, duke sakrifikuar tepër nga jeta personale dhe nga kujdesi për shëndetin e tij. Në vitet 1883-1887 boton revistën e parë shqiptare “Fiamuri i Arbërit”, ashtu sikurse vijon lidhjet e rregullta me drejtuesit e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Njëherësh mbron si rrallë kush çështjen shqiptare duke evokuar jo vetëm të kaluarën e lavdishme të largët, por edhe qëndresën e gatishmërinë e popullit për të mbrojtur me çdo sakrificë trojet, nderin dhe lirinë e tij. Më l902 boton librin me titull “Testamenti politik”, përmes të cilit shpreh optimizmin e tij për të ardhmen e Atdheut të të parëve të tij. Vdiq më 28 Shkurt l903, në vetmi dhe varfëri të dhembëshme, kur ishte 89 vjeçar. Fundjetën e hidhur, trishtimin për këtë fat të helmët të mësuesit të tij të madhërishëm dhe të respektuar, e përshkruan nxënësi i tij Luigj Gurakuqi, në takimin e parë që pati me De Radën në Kolegjin e Shën Adrianos të Shën Mitër Koronës më l889, trembëdhjetë vjet para se De Rada të ndërronte jetë. Gurakuqi, që njihte dhe vlerësonte madhështinë e poetit, të intelektualit, të atdhetarit dhe të pedagogut të spikatur, kur u takua me atë mbeti i zhgënjyer pas atij kontrasti të madh mes madhështisë dhe veprës deradiane, dhe jetesës së përvuajtur të tij. Prandaj edhe shkroi me dhembje të thellë shpirtërore por edhe me revoltë krejt të bazuar dhe moralisht të qëndrueshme, përmes të tjerash: “…Realiteti i ashpër shumë larg nga ideja e lartë dhe madhështore që kisha krijuar për gjendjen e poetit të pavdekshëm, m’i mpiu për një çast ndjenjat dhe më errësoi kujtesën: nuk arsyetoja më, më dukej sikur isha në ëndërr…. Duke e parë atë të varfër e plak, aq të dërrmuar e të këputur, por gjithnjë krenar e të fortë e plot besim e guxim në zemër; duke parë syrin e tij të trishtuar e të lodhur të ndriste në çast dhe të lëshonte rreze drite të fortë, dhe fytyrën e tij të hequr e të zbehtë të gjallërohej e të ndizej,…u largova i mallëngjyer e plot admirim duke mallkuar padrejtësinë e njerëzve dhe ashpërsinë e fatit që kënaqej të merrte nëpër këmbë të mëdhenjtë e të ndershmit dhe t’ua mbushte jetën me vuajtje e hidhërime…”, përfundon patrioti Luigj Gurakuqi.
De Rada – themeluesi i publicistikës shqiptare.
Krijimtaria e De Radës është e gjerë dhe e pasur. Gjithsesi ajo mund të kategorizohet në tre fusha të rëndësishme: publicistika, gjuhësia dhe krijimtaria letrare. Në publicistikë bëri emër me botimin e një gazete dhe të një reviste, të cilat janë të parat e llojit edhe brenda vendit tonë. Kështu De Rada mbetet themeluesi i shtypit shqiptar jo vetëm si nismëtar, por edhe si profesionist në këtë fushë. Gazeta “L’Albanese d’Italia” u botua në tridhjetë e shtatë numra, por me ndërprerje nga 23 shkurti deri në 3 qershor të vitit 1848 në Napoli. Është e para gazetë në historinë e shtypit shqiptar me përmbajtje politike, shoqërore e letrare. Jepte informacion për ngjarjet e ndryshme politike të kohës si në Itali ashtu edhe në vende të tjera të Evropës. De Rada gjeti rastin të botojë edhe disa pjesë nga poema e Anton Santorit “Vallja e garesë së madhe”, por edhe nga poema e tij “Këngët e Serafina Topisë”. Hera-herës shtron problemin për njohjen e të drejtave të arbëreshëve për gjuhë dhe shkollë shqipe. Është me interes fakti, që gazeta pjesërisht botohej edhe në gjuhën arbëreshe. Ishte një gazetë e organizuar, profesionale, që argumentonte plotësisht problemet që trajtonte. Pikërisht për këtë arsye u bë mjaft e lexueshme dhe bindëse. Edhe pse gazetë, që i përket gjysmës së parë të shekullit XIX, u rreshtua krahas shtypit të kohës jo vetëm për problematikën që trajtonte, por edhe për nivelin e saj mjaft të mirë. Edhe me vonë ajo shërbeu si trase në të cilën do të ecnin simotrat e saj në të pastajmen. Në fushën e publicistikës De Rada kontribuoi edhe me botimin e revistës “Flamuri i Arbrit”, numri i parë i së cilës doli më 20 janar l883 për t’u mbyllur më l887. Ishte një reviste e përjavshme me rubrika politike, shoqërore, kulturore, letrare, e botuar në gjuhën arbërishte dhe italishte. Autori gjeti mundësinë të pasqyrojë në të mendimin e personaliteteve arbëreshe, të cilët luajtën rol të rëndësishëm për ekspozimin e Shqipërisë në Evropë, si një vend me popullsi dhe tradita të lashta: me ndjenja të spikatura patriotike për mbrojtjen e çështjes së tij, sidomos për të ruajtur tërësinë territoriale. Revista shërbeu si tribunë për mjaft intelektualë dhe patriotë shqiptarë për të thënë sa me patos patriotik aq edhe me argumente shkencore të vërtetën për Shqipërinë dhe shqiptarët. Në rubrikën kulturore rrahu gjerësisht mendimin për përhapjen e arsimit dhe të gjuhës shqipe në të dy brigjet e Adriatikut, duke luajtur njëherësh rolin e misionarit të unifikimit të gjuhës së përbashkët sa më letrare. Revista u botua në Koriliano Kalabro, ndërsa nga shtatori 1885 në Kozenca. Për nga mënyra e paraqitjes së problematikës, nga ana e problemeve që merrte përsipër të trajtonte, nga profesionalizmi me të cilin shpalosej, e të tjera, mbetet edhe në ditët tona modeli i një reviste bashkëkohore, problemore dhe grishëse.
Jo vetëm krijues letrar por edhe shkencëtar në gjuhësi.
Në fushën e gjuhësisë De Rada dha kontribut jo vetëm si mësues i gjuhës shqipe në kolegjin arbëresh të Shën Mitër Koronës për dhjetëra vjet, por edhe përmes veprimtarisë së mirëfilltë si gjuhëtar. Në vitet l870-l884 boton punime shkencore mbi prejardhjen e shqiptarëve dhe të gjuhës shqipe, si dhe për strukturat gramatikore të gjuhës shqipe. Janë dy punime të cilat japin të dhëna shkencore për të folmet arbëreshe. Punimet e De Radës në këtë fushë kanë shërbyer si argumente të besueshme për studiuesit e mëvonshëm të gjuhës shqipe. Krejt natyrshëm ata duhet t’i jenë mirënjohës autorit, për shërbesën e kualifikuar që u ka bërë, duke u vënë në dispozicion punime të mirëfillta shkencore. Me nismën e tij organizoi dhe drejtoi punimet e dy kongreseve gjuhësore të shqipes në harkun kohor 1895-1897, kur ai ishte i formuar dhe i pjekur plotësisht si gjuhëtar. Sentencat e De Radës për problemet gjuhësore mbeten edhe në ditët tona si pika referimi e studimi. Ai bëri përpjekje të lavdërueshme për të hartuar një alfabet të përbashkët të gjuhës shqipe, një domosdoshmëri e asaj kohe por edhe më vonë, problem i cili edhe në ditët tona nuk mund të konsiderohet i përfunduar. Por De Rada shkëlqen sidomos në fushën e krijimtarisë letrare. Është më madhështori dhe më elokuenti midis dhjetëra arbëreshëve, të cilët kanë botuar aq vepra letrare me vlerë për letërsinë shqipe. Filloi të krijojë që herët, dhe nuk rreshti së shkruari deri në ditët e fundit të jetës. Por u bë i njohur sidomos me veprat, të cilat i kanë rezistuar kohës dhe lexohen me dëshirë edhe sot. Më l861, kur ishte i pjekur si intelektual, botoi librin “Parimet e Estetikës”. Është një vëllim në të cilin shpalos mendimin e tij estetik për krijuesin. Është i rrallë dhe krejt origjinal në llojin e vet. Parimet që trajton me aq profesionalizëm, qartësi dhe kompetencë shkencore, por edhe krejt kuptueshëm, shërbejnë si metodë studimi e krijimi jo vetëm për studentët e kësaj fushe, por edhe për të tjerët. Me këtë vëllim ai zë vend të nderuar midis estetëve evropianë. Në vitin 1864 boton librin “Lashtësia e Kombit Shqiptar”, dhe pas dy vjetësh librin “Rapsodi të një poeme arbëreshe”, me të cilat më së shumti si historian, publicist e atdhetar, synon të propagandojë çështjen kombëtare shqiptare. Por gjithsesi janë të rrallë ata që e mbrojnë çështjen kombëtare shqiptare me kaq këmbëngulje, guxim e profesionalizëm, sa ai.
Ishte vetëm 22 vjeç kur boton librin “Këngët e Milosaos”, një poemë lirike-epike me përmasa ndërballkanike. Kemi të bëjmë me një histori të thjeshtë dashurore të dy të rinjve, të cilët për shkak se vijnë nga klasa apo rende të ndryshme shoqërore, munden të bashkohen me shumë vështirësi. Poema përshkohet nga ideja se, mbi të gjitha qëndron detyra ndaj atdheut, dhe gatishmëria e shtetasve të tij për ta mbrojtur atë me çdo kusht e sakrificë, duhet të jetë gjithëkombëtare. Milosao, nën apelin e Kombit, shkoi në fushën e nderit, dhe i plagosur, pasi puthi Flamurin Kombëtar, u shkëput nga kjo jetë i kënaqur se kishte kryer detyrën kundrejt atdheut. Gjatë viteve 1838-1843 punon me këmbëngulje për të përfunduar poemën “Serafina Topia”. Në qendër të poemës është subjekti i njohur i dashurisë së dy të rinjve, një dashuri fatkeqe sikurse e ndeshim në mjaft botime të kohës edhe në vende të tjera të Evropës. Këtë subjekt autori e përpunon edhe më vonë, dhe në vitin 1898 boton librin “Pasqyra e një jete njerëzore”, ku përveç linjës së dashurisë midis dy të rinjve, fut dhe ngërthen edhe linjën e luftës kundër pushtuesit të huaj osman.
Vepra më e rëndësishme e De Radës, padyshim që është poema e gjatë “Skënderbeu i pafan”. Për këtë autori punoi mjaft gjatë midis vitit 1837-1896, pra gati 16 vite radhazi dhe sistematikisht. Në këtë vepër madhore përfshin edhe mjaft nga këngët dhe poemat e botuara më parë, duke dhënë një tablo të plotë të jetës së popullit shqiptar gjatë “Shekullit të Lavdisë së Madhe”, pra të Shek. XV. Autori evokon të kaluarën e lavdishme, një linjë e njohur kjo në vazhdën e Rilindjes Kombëtare; por shpreh edhe dëshirën e kombit të tij për të jetuar në liri dhe i pavarur. Figura e Skënderbeut jepet e plotë, ai është një Burrë Shteti i mençur e trim, cilësi që i krijuan mundësinë të bashkojë kombin në qëllime e veprime të përbashkëta, duke shpëtuar kombin për 28 vite nga pushtimi osman, si dhe Krishterimin evropian nga mësymja osmane.
Në përvjetorin e vdekjes është në nderin e kombit tonë që të përkujtojë Eronim De Radën; themeluesin e letërsisë dhe të kulturës arbëreshe; publicistin dhe themeluesin e publicistikës shqiptare; folkloristin dhe filologun e pasionuar të shqipes; poetin e talentuar e me diapazon të gjerë; patriotin që diti të bashkojë dhe jo të përçajë; “Mësuesin e Popullit”; mikun e intelektualëve dhe patriotëve të Rilindjes sonë Kombëtare; njeriun që u vlerësua dhe u çmua nga rrethet letrare e politike të Ballkanit e të Evropës; shqiptarin e vërtetë dhe të nderuar. Por, pa dashur që ta mbyll këtë shkrim me nota pesimizmi, desha të nënvizoj edhe një paradoks të shoqërisë shqiptare të viteve të fundit, si shumë paradokse të tjera. Lakmia për fitime maksimale në kohë të shkurtër dhe me çdo mjet, rrënoi bustin e shqiptarit të nderuar De Rada, dhe në vend të tij është ngritur një pallat disakatësh, i cili duket se e ka shëmtuar atë lulishte, ku ata që e ndjejnë veten shqiptarë të ndershëm, gjenin tek busti i De Radës frymëzim atdhetar.
Por më mirë, le të sjellim në vëmendjen e lexuesit vlerësimin që i bën De Radës një tjetër shqiptar i madh. Faik Konica, posë tjerash pohon: “Më 1863, botoi të parin libër të tij “Milosa” përrallë historike në vjersha shqip; ish 22 vjetësh, më 1900; – 86 vjetësh!… Besoj se Rada edhe të kish njohur ndonjë Demir Obash, ndonjë prej atyre të pamoralshmëve që janë plaga e turpi i vendit tonë e që e bëjnë herë-herë më të vërtetin atdhetar, ta kthejë me ndot kryet prej një atdheu që s’i përpin të tillë qelbanikë, besoj se prapë Rada s’do të ish ftohur, me aq zjarr e donte Shqipërinë… Rada, pra, është ndër ata të rrallët e Italisë që mund të thuhen me të vërtetë jo vetëm shqipëtarë; por atdhetarë… Këtij shqiptari të vërtetë le t’i falemi, o Shqiptarë!”

Pëllumb Kulla: E bukur, e trishtë…

Trafik i mëndur. Shi dhe dëborë. Ftohtë, acar. Luftë e egër politike.
Uri e papërmbajtur pasurimi. Mashtrime…
*
Dje isha në zyrat e Vizion Plusit, për një bisedë pune me artistin e dashur të komedisë, Agron Llakaj. Nxitoja drejt një takimi tjetër dhe Gonia, këtë radhë në cilësinë e drejtorit, porositi një makinë të Vizion-it për mua. i thanë se pas jo më shumë se pesë minutave, automjeti do të ishte përpara shkallëve të ndërtesës në rrugën Dom Bosko.
U ndava me Llakajn, i cili po niste një mbledhje me artistët e tij dhe dola tek shkallët që më thanë.
Kaluan aty më shumë se pesë minuta dhe unë nisa të shqetësohem. Asnjë makinë me mbishkrimet Vizion Plus nuk po qëndronte përpara shkallëve. Aty kishin zënë vend dy taksi, të cilat po i shihja si zgjidhje të nevojshme për të mos humbur takimin që më priste.
Vendosa për këtë lloj zgjidhjeje, por taksisti i parë më tha se ishte i zënë. Atëherë iu ktheva taksistit të dytë, që aty pranë meje po shuante një bisht
cigareje me majën e këpucës.
“Po ju? A jeni i lirë ju, apo prisni ndonjë pasagjer?”
“Nuk pres asnjeri, ,” ma ktheu ai. “Po ju vetë, m’u duk se dikë prisnit.”
“Nuk pres më,” i thashë pa hequr sytë nga rruga. “Më premtuan një makinë të Vizionit, por mesa duket…”
Edhe taksisti nisi të vështrojë nga makinat që na kalonin para syve. “Duke ardhur do të jetë,” arsyetoi ai. “Ka një trafik të ndyrë sot.”
“Nuk e pres më.” Vendosa.
Ai buzëqeshi me nervozizmin tim dhe u mundua të më bindte të prisja edhe dy-tri minuta.
“Do të më paguash kot mua, kur dikush po të bën nder duke ta dhënë mjetin nën urdhrat e tua,” rrahu të më bindte më tej.
E pashë që po vinte buzën në gaz.
“Po ti,” i thashë jo pa gaz në buzë edhe unë, “do që të punosh, apo ke vendosur të qash hallet e mia?!”
Taksisti qeshi dhe u bind të më fuste në taksinë e tij. Zumë vend. Ai u kujdes që dera nga ana ime të mbyllej më mirë. Ndezi motorin por gjithnjë pa ia ndarë sytë pasqyrës që tregonte rrugën prapa tij.
“Prit,” më tha befas. “Më duket se ajo, …që të kanë thënë…”
Zbriti me ngut dhe pas disa sekondash qe siguruar dhe u kthye.
“Erdhi makina që kanë nisur për ty!” më tha dhe fiku motorin e taksisë së tij.
E vështrova në sy dhe pata frikë se ata të mitë do të më ishin njomur.
“Si të quajnë?” e pyeta.
“Petrit,” m’u përgjigj me zërin e tij të butë.
Ia shtrëngova dorën fort.
“Faleminderit, Petrit! Qoftë ky një vit i mbarë për ty!” Dhe dola nga taksia.



*
Shokët që po më prisnin ishin të gjithë të një mendje se ky episod ishte edhe i thjeshtë, edhe i rrallë, edhe i bukur, edhe i trishtë…
Dhe unë që nga Tirana sjell për Petritin këtë tregim që është edhe i thjeshtë, edhe i rrallë, edhe i bukur, edhe i trishtë…
Dhe unë ulem e shkruaj në këtë ditë janari. Ditë që sot është edhe ajo: edhe e thjeshtë, edhe e rrallë, edhe e bukur, edhe e trishtë…

Enver Hoxhës i shtypa diplomën e Luftës dhe Sali Berishës atë të shkollës

Rrëfimi i Guri Lubonja

Në moshën 12-vjeçare mësova makinën e shkrimit. Si shtypa materialet e Luftës të Enver Hoxhës dhe disertacionin e Sali Berishës

Duart nuk më kanë lënë akoma. Ulem mbi makinën e shkrimit që e kam mësuar në moshën 12-vjeçare dhe hedh herë pas here mendime dhe shkrime. Më mundon pak shikimi. 

Deri tani janë me mijëra fletët e shkruara nga dora e Guri Lubonjës. Mbetet një nga të fundit liceist që ka pasur profesor Enver Hoxhën. Këtë fakt ai e shpreh me krenari. 

Jo vetëm që e kisha profesor, por pata rastin që në vitet e Luftës të radhis materialet e shkruara nga dora e tij. 



Materialet që kishin të bënin me punën e partisë nënshkruheshin: “Tarasi”, ndërsa ato që kishin të bënin me Luftën dhe shtypin nënshkruheshin: “Shpati.”


-Si mësuat të shkruanit me makinë shkrimi?

-Unë kam lindur në vitin 1920 në qytetin e Korçës. Në moshën 12-vjeçare unë mësova të shkruaj me makinë shkrimi. Unë rridhja nga një familje punëtorësh. Babai ishte murator. Por ai nuk ma preu hovin për të marrë njohuri e dije të kohës. Unë mbarova Liceun Francez, në vitin 1938. Por mundësia për të punuar me makinë shkrimi m’u dha më përpara.

-Si u krijua kjo mundësi?

-Dhori Kotin që kishte shtypshkronjë nëna ime e kishte xhaxha. Ai më mori në shtypshkronjë në kohën e pushimeve dhe më mësoi zanatin. Unë shkoja merrja libra tek ai dhe më pëlqente makina e shkrimit. Unë ndoqa Liceun Francez dhe në pushime vija e punoja në shtypshkronjë.. Kjo më ndihmoi që unë të isha mes atyre punonjësve që përdorën teknikën e kohës në dobi të Luftës duke shtypur trakte, komunikata, buletine të ndryshëm, materiale të udhëheqjes.

-Kur e kini njohur Enver Hoxhën?

-Unë e pata profesor. Në mendje më mbeti qartësia e të shkruarit prej dorës së tij. Unë që në vitin 1938 kam qenë me Grupin Komunist të Korçës. Pasi mbarova Liceun unë nisa punë në shtypshkronjën e Dhori Kotit. Punova në këtë shtypshkronjë deri në vitin 1942. Gjatë kësaj kohe unë shtypja komunikata, trakte. Pastaj u hodha në ilegalitet se më vunë në shënjestër armiqtë. Në tetor të vitit 1942 kam shkuar në Moçan të Gorës ku kishte një teknikë të shkrimeve. Aty takova Enver Hoxhën dhe unë u lidha me Shtabin e Përgjithshëm. Më urdhëroi që të shkoja të punoja me teknikën e shtypit që ishte vendosur tek Guri i Muzhaqit.

-Sa kohë qëndruat në atë shpellë ?

-Aty mbushëm 14 muaj. Ishim tre veta në radhitje të materialeve, një në pedalinë dhe një korrier. Ishim partizanë që luftonim me tjetër armë. Ishim pjesë e Shtabit të Përgjithshëm të ushtrisë së dalë nga populli. Me mua ishin edhe dy vëllezërit Andon Deçka që shërbente si kuzhinier i shtypshkronjës më të rrallë në ato muaj që ishte ngritur në një shpellë dhe Qiriako Deçka që përdorte pedalinën, një makineri që shërbente për të shtypur materiale. Pastaj na diktuan dhe ne u shpërngulëm për në Shpat të Çermenikës, ku aty gjeta Dhimitër Shuteriqin së bashku me Myneverin, që u njohën aty dhe u martuan më vonë.

-E njihnit kur ishte në Korçë?

-E mbaja pak mend, se ishte më i madh nga unë. Por, kur u bashkuam me teknikën e shtypit të partisë u njohëm më mirë dhe e mbajtëm miqësinë në Tiranë.

-Në ato muaj Lufte çfarë shtypnit tjetër?

-Veç materialeve që na dërgonte Enver Hoxha shtypnim dhe historinë e Partisë Komuniste të Bashkimit Sovjetik që e përkthente Sejfulla Malëshova. Buletine shtypnim. Misto Treska na dërgonte materiale. Luftën nuk e bëmë vetëm me pushkë e me trima kokëkrisur.

–Shkrimet e Enverit kush i sillte?

-Korrieri. Unë e dalloja shkrimin se kishte një shkrim të qartë. Por edhe nga nënshkrimi në fund. Unë kur e takova në tetor të vitit 1942 në Moçan të Gorës e i thashë, pasi ai më ngarkoi që unë të merresha me teknikën dhe shtypin e Shtabit të Përgjithshëm, si urdhëron shoku Enver, ai ma ktheu që nuk jam Enveri, por jam Tarasi.

-Sa herë e takuat Enverin gjatë Luftës.

-Dy herë jam takuar gjatë Luftës. Pastaj dy herë i kam shkuar në shtëpi në vitet 1950 dhe 1952.

-Si mbaroi Lufta ku u “emëruat”?

-Pas mbarimit të Luftës unë qëndrova tre vjet në Elbasn. Pastaj më morën redaktor të politikës së jashtme te “Zëri i Popullit” ku punova 10 vjet. Në shkrimet e mia kam kritikuar Amerikën, NATO-n. Si u largova nga kjo gazetë nisa në drejtorinë e botimeve universitare si redaktor deri në vitin 1965.

-Po më vonë?

-Më vonë shkova në Fakultetin e Mjekësisë ku u mora me botimet si redaktor dhe me përkthime shkencore nga frëngjishtja, që u shërbenin si studentëve, ashtu edhe pedagogëve të mjekësisë. Edhe Sali Bersishës i kam përkthyer nga frëngjishtja. Madje Dizertacionin e Sali Berishës “Infarkti i Miokardit” e kam radhitur unë në makinën e shkrimit dhe e kam redaktuar. Më kujtohet që ka qenë nja 200 faqe, kur u botua si libër.

-Ju keni njohur edhe Enverin edhe Sali Berishën?

-Për Enverin nuk kam ç’të heq asnjë presje. Për Sali Berishën të them të drejtën që studionte, por tani pas kthesës sikur po e harron “luftën”. Ishte energjik. Unë jam kundër hyrjes në NATO. Ajo luftë ka mbjellë. Mua më tremb fakti se historia e Luftës së Dytë Botërore po varroset. Një popull që nuk respekton historinë e vet, mbetet pa histori. Kushdo individ ka historinë e tij dhe tërësia e individëve përbën historinë e çdo kombi. Ne bëmë luftë të drejtë. Nuk bëmë luftë pushtuesish. Dokumentet e Luftës duhet të kenë pavion më vete e të ruhen në muze si i ka bota dhe shtetet që dolën fitimtarë, por edhe ata që humbën kanë të shkruar e të pacenuar historinë e tyre.. Kur ne nuk e bëjmë dot historinë me të shkruar vetë, të tjerët do të na i bëjnë sipas oreksit të tyre.

-Si e gjykoni sot Luftën e fundit botërore?

-Një nga luftërat më shkatërrimtare. Evropa e ndezi dhe ajo pësoi dëmet më të shumta prej saj. Viktima, qytete të shkatërruara. Pati fitues dhe humbës. Mbetet pjesë e historisë së marshimit njerëzor. Mesa më kujtohet mua u shënuan 50 milionë viktima. Ku 20 milionë i la Rusia dhe 6 milionë Gjermania.

-A ka pasur teprime apo redaktime kjo Luftë?

-Ne bëmë luftë të drejtë. Nuk e gjykojmë veten për teprime apo për redaktime të kësaj Lufte.