Shkodra....

Shkruan :Sheradin Berisha 

 Shkodra shtrihet në veri – perëndim të Sqipërisë, buzë liqenit që mban të njejtin emër (me 370km2), dhe graviton në vendin ku bashkoheshin dy lumenj, Barbana (Buna) që vinte nga Palus Labeatis (Liqeni i Shkodrës) dhe Klausala (Kiri) që rridhte në Lindje. Shkodra ka më se dymijë vjet që nuk e ka ndryshuar emrin. Romakët e kanë thirrur qytetin Scodra; po ashtu edhe grekët. “Hahn ka menduar se emri vjen nga fjala shqipe kodra” (tezë kjo tashmë e kapërcyer nga studiuesit). Ndër autorët antikë, Shkodra përmendet fillimisht tek Polibi, i cili na jep disa karakteristika të tij, ndersa Tit Livi e cilëson Scodren si “vendi më i fortë i labeatëve dhe i vështirë për t’u afruar”. Pra, Shkodra është qendër e një hinterlandi të banuar në mënyrë të panderprerë, ku janë gjetur gjurmë të paleolitit (gurit të vjetër) të mesëm, ndërsa që nga neoliti (guri i ri) gërmimet kanë zbuluar vazhdimësi jetese që vjen deri në ditët tona. Objektet e gjetura gjenden në muzeumin e qytetit, dhe në atë të Tiranës. Shkodra sot, është qendra më e madhe ekonomike dhe kulturore e Veriut të Shqipërisë dhe një nga tre qytetet më të mëdha pas Tiranës dhe Durrësit. Në Shkodër kalojnë lumejt Drin, Bunë e Kir, dhe rrethohet nga një varg malesh si: Maranaj në Veri, Cukali dhe Sheldia në lindje dhe Taraboshi në Jugperëndim.

Kalaja e Rozafës dhe qyteti i Shkodrës

…………………………………………………..

Kalaja e Rozafës në antikitet
Kalaja e Rozafës në Shkodër është një prej kështjellave më të rëndësishme të Shqipërisë dhe objekti kryesor turistik në qytetin e Shkodrës. Ngrihet mbi një kodër shkëmbore në perëndim të qytetit të Shkodrës e rrethuar prej ujrave të lumenjve Bunë, Drin dhe Kir. Mbi faqet e pjerrëta të kodrës ngrihen muret rrethuese të cilat zenë një sipërfaqe rreth 9 hektarë tokë. Kalaja hyrjen kryesore e ka nga verilindja. Rrezë kodrave që rrethojnë qytetin në anën jugore të tij janë zbuluar gjurmë arkeologjike që fillojnë nga Bronxi i hershëm. Në mes shek.V-IV p.e.r filloj ndërtimi i Kalasë me gurë ciklopike të puthitur pa llaç, gjurmë të të cilave ruhen edhe sot. Në antikitet zona përreth banohej nga fisi Ilir i Labeatëve dhe jo rastësisht historiani Tit Livi e quan “vendi më i fortë i labeatëve”. Në këtë kohë qyteti merrë hov të madh zhvillimi dhe si fakt për këtë përparim është monedha e përdorur qysh në vitin 230 p.e.s. Nga monedha mësojmë se Qyteti në këtë kohë është quajtur Scodrinon. Në vitin 181 p.e.s qyteti bëhet kryeqendër e Mbretërisë Ilire me mbretin Genti në krye. Në këtë periudhë qyteti shtrihej në pjesën jugore të kodrës, i rrethuar me mure dhe porte hyrëse ndërsa mbi kodrën ku sot ngrihet Kalaja ishte ndërtuar Akropoli ilir. Gjurmët më të dukshme të periudhës ilire në Kala i gjejmë në oborrin e vogël mes Barbakanës dhe portës së dytë si dhe në të majtë të kthesës hyrëse tek porta e dytë. Pikërishtë në Kala dhe përreth saj gjatë shek.II p.e.s u zhvilluan luftrat me perandorin romake dhe në vitin 168 p.e.s, pushtohet nga ushtrija perandorake. Në periudhën e Dioklecianit qyteti (nga reformat e tij) bëhet qendër administrative e provincës së Prevalit.

Harta venedikase e Shkodrës.

…………………………………….

Kalaja e Rozafës në kohën e mesjetës
Me dyndjet sllave qyteti pushtohet dhe gjatë shek.XI bëhet kryeqendër e shtetit të Zetës (në vitin 1040). Më vonë qyteti pushtohet një kohë të shkurtër nga bullgarët, por deri me sot nuk janë zbuluar gjurmë ndërtimesh të kësaj periudhe në Kala. Në shek.XIV qyteti bëhet qendër e rëndësishme autonome, madje më 1360 bëhet kryeqendër e Principatës së Balshajve. Më 1396 kalon nën sundimin e Venedikut dhe në këtë kohë qyteti quhet me emërtimin Scutari. Në këtë periudhë, mes sundimit të Balshajve dhe pushtimit Venedikas Kalaja merr formën që ka dhe sot. Kullat mbrojtëse në oborrin e parë i përkasin kësaj kohe. Pas Balshajve ishin Venedikasit që vunë dorë në Kala, kryesisht në fortifikime dhe ndërtime me karakter ushtarako-administrativ. Me 1407-1414 ndërtohet Barbakania me qëllim mbrojtjen e hyrjes në kështjellë. I gjithë kompleksi i hyrjes përfundoi më 1468 kur pasi përballoi kryengritjet e popullsisë vendase në vitet 1405-1410 kundër sundimit Venedikas, kështjella po bëhej gati të përballonte pushtimin osman. Venedikasve i përket dhe një ndërtesë monumentale në oborrin e tretë me tre katë dhe e paisur me fengjij topash e njohur si Kapiteneria.

Monedha e vitit 230 (p.e.s.) dëshmon se Shkodra atëkohë është quajtur Scodrinon.

…………………………………………………….

Kalaj e e Rozafës gjatë pushtimit osman
Me 1478 Sulltan Mehmeti II rrethon Shkodrën me mbi 100.000 ushtarë si kështjella e fundit e pa pushtuar deri atëkohë. Mbrojtja e Shkodrës zgjati për rreth 8 muaj nga vetëm një garnizon prej 1600 vetash shkodran dhe venedikas brenda në Kala pasi pjesa tjetër e popullsisë ishte larguar nga frika e pushtimit osman. Kjo qëndresë heroike e Shkodrës para Sulltan Mehmet fatihut u përshkrua nga historiani i parë shqiptar i asaj kohe Marin Barleti në Librin e tij “Rrethimi i Shkodrës“ që u botua në Itali në vitin 1504. Në fund kështjella u dorëzua me kusht pas marrëveshjes së nënshkruar mes Venedikut dhe osmanëve më 25 Prill 1479. Gjate pushtimit qyteti dhe vetë Kalaja pësuan dëmtime të mëdha, të cilat u riparuan nga pushtuesit osman kryesishtë në fortifikime dhe riparimin e dëmeve tjera të shkaktuara nga sulmet. Rimëkëmbja e qytetit bëri që në shek.XVII të bëhet qendër e Sanxhakut. Nga fundi i shek XVII fillimi i shek.XVIII fillon shtrirja e qytetit në fushën ku shtrihet sot. Deri nga fundi i shek.XVIII qendër e qytetit shërbente Xhamia e Plumbit ndërtuar nga Mehmet Pashë Plaku Bushatllij në vitin 1768. Lëvizja drejt fushës së krijuar nga Liqeni i Shkodrës ndodhi dhe për shkak se tashmë lumi Drin kishte ndryshuar shtratin e tij dhe Shkodra ishte kthyer në port lumor nëpërmjet lumit Buna. Në gjysmën e dytë të shek.XVIII Shkodra bëhet kryeqendër e Pashallëkut të familjes vendase Bushatllij që qeverisi Shkodrën në vitet 1757-1831 pallati i së cilës ndodhej në kështjellë, por që fatkeqsisht u dogj nga një zjarr i rënë aty në vitin 1858. Gjatë kësaj periudhe të sundimit të Bushatllijve, Shkodra mori një zhvillim të shpejtë. U ndërtua Pazari, i cili numëronte më shumë se 2500 dyqane dhe që ishte më i madhi në Ballkan. Në këtë kohë qyteti numëronte 50.000 banore. Deri në vitin 1858 pallati ka shërbyer si banesë e Valiut të qytetit. Bushatllijt vunë dorë edhe në Kala kryesishtë në kulla mbrojtëse dhe vrojtimi siç është ajo në jug-perëndim të kështjellës e ndërtuar për të kontrolluar rrugën nga Lezha dhe zonen ku bashkohet lumi Drin me Bunën. Kjo kullë është e paisur dhe me një dalje të maskuar në raste rrethimi nga Kalaja. Bushatllijve i përket dhe muri që ndan pothuajse në mes kështjellën i paisur dhe me portë hyrëse me qemer të trefisht. Përfundimisht Kalaja e Rozafës – Shkodrës u braktis në vitin 1865 kur administrata e qytetit u shpërngul për në qendrën ku është dhe sot dhe mëpastaj Kalaja shërbeu vetëm si qendër e garnizonit osman.

Rozafa…

……………………………….

Toponimia e Rozafës
Kështjella njihet me emrin Rozafa në periudhën e mesjetës, gjatë së cilës u pushtua herë nga sllavët dhe herë nga bizantinët. Marin Barleti, në shek. XV – në veprën e tij, “Rrethimi i Shkodrës” tregon se: “Na patën rënë në dorë disa shkrime… Ishin shkruar aty në gjuhën popullore se një farë Roza me motrën e vet, të quajtur Fa, qenë themelueset e parë të Shkodrës e prandaj fortesa e saj quhet Rozafa”. Ekziston një variant i baladës, në të cilin gjithçka kryhet nga Roza e Fa sipas veprimeve dhe situatave të baladës së murimit. Por Barleti nuk i përmend situatat dhe nuk e përmend flijimin. Ndoshta sepse ai është monoteist. Mbledhësi i këtij varianti është H. Hecquard dhe për këtë çështje shprehet më hollësisht në një studim Vili Kamsi. Emri i Kështjellës është i lidhur me legjendën e murimit. E ndërtuar gjatë mbretërisë Ilire, përfaqsohet nga një legjendë që tregon mbajtjen e një premtimi, të Besës legjendare. Rozafa, nusja e më të voglit ndër tre vëllezër (baca Gjergj), u muros e gjallë në themelet e kalasë,- si këshillë nga një plak tregon legjenda,- si një sakrificë për të ndalur përgjithnjë syrin e keq që shkatrronte muret për çdo natë. Uji gëlqeror që kalon ndër muret e kalasë lidhet, në fantazinë e folklorit, me qumështin e gjirit të Rozafës, kërkesa e së cilës si akord për të pranuar sakrificën ishte lënja e anës së djathtë të trupit «sýnin e djathtë që t’shoh birin t’em, krahun e djathtë qi t’a mbâj, gjinin e djathtë qi t’a ushqej, kâmben e djathtë qi m’e përkûnd djepin» që të kujdesej për të birin e sapolindur. Për toponiminë, balada, sidomos ajo që flet për kalanë e Shkodrës, jep një sërë territoresh. Ato gërshetohen me territorin rreth kështjellës se Rozafatit: Kazenë (kodra matanë Bunës ku ndodhet kisha e Sh.Mari Magdalenës), Maldunus ose Valdunus (kodra mbi të cilën ngrihet Rozafati), Zarufe (kodra e Pashës). Të tria këto ekzistojnë edhe sot.
Struktura e Kalasë së Rozafës
Sipërfaqja e brendshme e kalasë ndahet nga muret e tre oborreve, me porta mes tyre. Oborri i tretë, i cili është më i vogël se të tjerët, ndodhet në pjesën më të lartë të kodrës. Në muret dalës të tij, ka të dalura drejtkëndëshe që zëvendësojnë kullat, ndërsa në murin e jashtëm, kullat janë më të dendura. Brenda kështjellës ka disa ambiente që lidhen me një kullë rrethore, një depo si dhe një godinë trekatëshe të kohës veneciane. Oborri i dytë zë pjesën qendrore dhe më të madhe të kalasë duke u ndarë nga oborri i parë me një mur tërthor pa kulla. Brenda tij ndodhen katër depozita për grumbullimet e ujit, katërkëndëshe të mbuluara me qemerë, prej të cilave uji merrej përmes grykave të puseve rrethore. Aty ruhen dhe një depo, një burg si dhe një kishë e kthyer më vonë në xhami. Oborri i parë komunikon me hyrjen kryesore të kalasë, para së cilës në vitet 1407-1416, u ndërtua një oborr i fortifikuar, një sistem paramuresh me kthesa të mprehta që zënë pjesën lindore të kalasë. Oborri përbëhet nga një kullë katërkëndëshe me gjerësi 10 metra dhe gjatësi 20 metra, kati i poshtëm i së cilës është i mbuluar me një qemer cilindrik përshkues që nga hyrja. Në dy anët e kësaj galerie ndodhen nga katër nike të mbuluara me qemer cilindrik.

Struktura skematike e Kalasë së Rozafës

………………………………………

Kati i dytë i kullës përfundon me një tarracë pjesërisht të mbuluar me çati, ndërsa pjesa tjetër ishte rrethuar me një parapet të pajisur me bedena dhe frëngji. Porta mbulohet me një hark sektorial të dyfishtë prej gurësh të punuar, mbi të cilin ndodhet një hark shkarkues gjysmë rrethor prej dy rrathë gurësh të punuar, brenda fushës së të cilit është gdhendur si dekoracion një hark majë lundre me një formë spirance në kulmin e saj. Pas korridorit të kullës ndodhet një oborr i vogël katërkëndësh i kufizuar djathtas me mur. Këtu ndodhen shkallët për në shtegun e rojës. Përballë murit ndodhet porta kryesore e kështjellës dhe anash saj një portë e vogël. Për të hyrë në brendësi të kalasë, duhet të kalosh një korridor në formë L-je, të mbuluar me qemer cilindrik, fundi i të cilit mbyllet nga një portë e dytë. Një pjesë e qemerit është me tulla dhe në kyçin e tij ndodhet një vrimë drejtkëndëshe 40 x 55 cm që shërbente për të hedhur lëndë djegëse të nxehtë mbi kundërshtarin.
Përveç hyrjes kryesore, kalaja ka edhe disa hyrje të vogla që shërbenin për manovrimin e forcave në raste rrethimi apo si dalje sekrete. Njëra prej tyre, e ndodhur në rrëzë të paramurit lindor, ruhet akoma dhe ka një thellësi rreth 4 metra. Venecianët kanë kryer punime të veshjes së kullave dhe nën këto veshje ka ndërtime që i përkasin periudhës kur sundonin Balshajt. Gjatë riparimeve, anës së jashtme të mureve, iu është dhënë pjerrësi në formë skarpati që arrin deri në gjysmën e lartësisë së tyre.
Nga ana perëndimore e kalasë, sipërfaqe të pjerrëta të kodrës shkëmbore janë veshur me gurë të skuadruar. Aty ku veshja e mureve nuk është bërë, dallohen teknikat e vjetra me vendosje copa tullash mes gurëve, ndërsa harqet e dritareve dhe frëngjive janë punuar me tulla të rrethuara me bordurë. Kullat kanë forma rrethore dhe katërkëndëshe, në një lartësi 12-16 metra. Ato janë më të larta në anën e jashtme dhe përbëhen nga një kat i mbuluar me qemer dhe tarraca me parapet të dhëmbëzuar. Hyrja në ambientet e kullave bëhej përmes një porte të hapur në murin e tyre të prapmë, ndërsa lidhja me tarracën bëhej përmes shkallësh të brendshme që përfundonin në tarracë nëpër një baxho katrore me mur anash, ose me shkallë të jashtme guri.
Kalaja ka një pozicion të fuqishëm strategjik duke kontrolluar të gjithë territorin e gjërë përreth. Ajo ishte në qendër të një sistemi të plotë mbrojtjeje, që përbëhej prej një vargu kështjellash të tjera më të vogla si ajo e Ballezës, Drishit, Danjës, Shurdhahut etj.
Muzeu i Kalasë Rozafa
Muzeu i Kështjellës – Rozafa gjëndet në oborrin e tretë të kalasë “Rozafa” dhe është vendosur në një ndërtesë të shek. XV që njihet me emrin “Kapitaneria”, rezidenca e Kapitanit (sundimtarit Venedikas). Dallohet se është ndërtesë me karakter ushtarak nga trashësia e mureve (2.1m. në bazë dhe 1.9 m. në katin e tretë) për t’i bërë ballë goditjeve direkte të artilerisë, nga dritaret e vogla që kanë shërbyer si frëngji (ato të katit të dytë), nga dalja e fshehtë, hyrja e së cilës është në katin e parë dhe nga qemeri masiv prej guri që e mbulon, i cili shërbente për ta mbrojtur nga predhat zjarrvënëse. Vetë ndërtesa me arkitekturën e saj të jashtme e të brëndshme e volumet e mëdha është shumë tërheqëse për vizitorët. Shkallarja e brendshme prej guri, çatia e lartë me qemer, ndarja e kateve me elemente prej druri dhe përdorimi i parmakëve prej hekuri të rrahur shprehin më së miri traditën e hershme ndërtimore lokale. Në dy sallat e mëdha, që zënë plotësisht katin e parë dhe të dytë të saj, janë ekspozuar objekte të shumta muzeore që paraqesin historinë e lashtë e të lavdishme të kështjellës. Në katin përdhes, në ballë një basoreliev i punuar mjeshtërisht nga autori shkodran Skënder Kraja, paraqet legjendën e famshme të themelimit të qytetit, sipas së cilës nëna e re shkodrane (Rozafa) vetësakrifikohet, duke u murosur për së gjalli në muret e qytetit, që ato të qëndronin përjetësisht. Në vitrinat e panelet e kësaj salle janë sistemuar me shije objekte arkeologjike, si enë e fragmente enësh prej qeramike të periudhave të ndryshme parahistorike, antike e mesjetare, më të vjetrat prej të cilave janë ato të epokës së bronzit të hershëm (2000 vjet p.e.s.), kur nisi jeta mbi këtë kodër. Gjithashtu aty paraqiten mjaft objekte të tjera metalike si vegla pune, armë, stoli e monedha, zbuluar në kohë të ndryshme mbi kodër ose në gërmimet arkeologjike të realizuara poshtë saj, ku shtrihej qyteti antik e mesjetar. Një interes të veçantë ngjallin tek vizitori gjylet prej guri të përmasave të ndryshme, më të mëdhatë e të cilave peshojnë mbi 400 kg. që u përdorën në dy rrethimet osmane për pushtimin e kështjellës në fund të shek XV. Gjithashtu, në këtë sallë janë paraqitur bustet e tre mbretërve ilirë: Bardhylit, Teutës e Gentit, punime gjithashtu të një skulptori shkodran. Përballë tyre janë ekspozuar anijet – maket të tipit “lembos” të njohura në botën romake, si dhe prej atyre tregtare të shek. XVIII. Në sallën e katit të parë janë sistemuar materiale historike mesjetare e më tej, flamuj të vjetër kombëtarë, objekte të përdorimit të përditshëm, armë prerëse e armë zjarri, të zbukuruara me shije nga argjendarët shkodranë, por edhe armë të huaja, deri tek armët e vjetra të artilierisë-trofe lufte. Gjithashtu, vizitori mund të njihet me historinë e qytetit, ngjarje të ndryshme e personalitete të rëndësishme, përmes gravurave, riprodhimeve të dokumentave arkivore e të veprave të artit të kohëve të ndyshme. Në qendër të sallës është vendosur një maket i madh i kështjellës dhe rrethinat e saj me pazarin e famshëm të qytetit.
Kalaja e Rozafës – monument kulture
Kalaja është shpallur monument kulture në vitin 1948 dhe mbrohet nga shteti. Për herë të parë restaurimi i Kalasë së Rozafës ka filluar në vitin 1971, kryesisht në hyrje të kështjellës. Pastaj është restauruar Kisha e Shën Stefanit brenda në Kala, ndërtimi i së cilës daton aty nga fundi i shek.XIII dhe që me pushtimin osman ajo kthehet në xhami (në vitin 1479). Nga fundi i viteve 80-të kemi një fazë të dytë restaurimesh në Kala. Objekte të vizitueshme brenda kalasë janë katedralja e shek. XIII, e cila pas pushtimit osman u kthye në xhami, çisternat e ujit të shek XV, kullat si dhe Muzeu i Rozafës.
* * *
Në maj – qershor 2012, në Kalanë Rozafa janë zbuluar varre të shek.XVI
Në maj – qershor të këtij viti, një ekspeditë shqiptaro-polake ka bërë zbulimin e varreve që i përkasin shekullit XVI. Këto zbulime arkeologjike në kalanë Rozafa në Shkodër dëshmojnë qartë kulturën e lashtë ilire të zonës ku ajo ndodhet. Gërmimet arkeologjike në këtë zonë kanë filluar pas 30 vjet ndërprerjesh. Ato janë përqendruar në dy zona, atë të Tabakëve poshtë Kalasë, buzë lumit Drin dhe sipër në oborret e Kalasë së lashtë të qytetit verior. “Aktualisht jemi akoma në punimet e periudhës së gjurmëve otomane, ndërkohë që në vazhdim do të zbresim më poshtë duke u ballafaquar me periudhat veneciane për të vijuar me ato mesjetare, antike, ilire, si dhe të periudhave të mëhershme që e kanë shoqëruar në vite këtë rajon”, ka thënë arkeologu Saimir Shpuza, në një prononcim për mediet shqiptare. Drejtues i ekspeditës polake është arkeologu Prof. Piotr Dyczek, drejtor i Qendrës për kërkime në antikitet për Europen Juglindore në Universitetin e Varshavës në Poloni. Grupi i ekspeditës shqiptaro-polake ka qëndruar në këtë zonë deri më 6 qershor 2012. Për këto gërmime arkeologjike është nënshkruar një kontratë 5-vjeçare midis Ministrisë së Kulturës së Shqipërisë, Parkut Arkeologjik të Shkodrës, Bashkisë së këtij qyteti, si dhe universitetit “Luigj Gurakuqi”. Ky projekt do të mundësohet nga Ministria e Turizmit dhe Ambasada polake në Tiranë. Gërmimet e filluara mendohet se do të përfshijnë gjithë zonën përreth Kalasë Rozafa dhe zonën brenda saj.
—————–
Burimet e shfrytëzuara:
1. Biseda e autorit me njërin nga shoqëruesit në Kalanë e Rozafës, më 25. 08. 2012.
2. Merita Dollma, Trevat shqiptare – Tiranë 2008.
3. Portali www.archeologicalshkodra.com
4. sq.wikipedia.org/wiki/Kalaja_e_Shkodres
5. http://www.muzeushkoder.org/ndertesa-e-muzeut.html
6. http://letersi.com/karaiskaj_gjerak/kapitulli_v.htm
7. sq.wikipedia.org/wiki/Historia_e_Shkodres 

8.Udhërrëfyesi muzeumeve shqiptare pdf

…………………………………………………

SHKODËR, 25 GUSHT 2012:  VIZITË NË KALANË E ROZAFËS

PROF.DR.QEMAL MURATI: SHKUPI ANTIK – VENDBANIMI MË I HERSHËM I SHQIPTARËVE

 “Në vështrimin e stratigrafisë toponomastike, shqiptarët janë aq më të rëndësishëm sepse kanë ruajtur emrin e vjetër për qytetin e Shkupit saktësisht sipas ligjeve të gjuhës së tyre. Emërtimi i tyre Shkup germë për germë përputhet me formën latine-dardane Scupi dhe assesi nuk mbështetet në formën sllave ose turke. Ky fakt ka rëndësi edhe për çështjen se ku ka qenë vendbanimi më i hershëm i shqiptarëve. Hipoteza e Joklit që ai të ketë qenë Dardania, me këtë konstatim fiton peshë vërtetësie.” (Petar Skok).

Është e njohur përgjithësisht se Shkupi është qytet i vjetër. Në vendin e sotëm është ngritur nga Perandori Justinian I, pas tërmetit katastrofik që goditi qytetin e lashtë Scupi në vitin 518. Qyteti Scupi është vendosur në grykën e Lepencit te Vardari, nja tre-katër kilometra në perëndim nga vendi ku është sot. Sllavët vijnë këtu në fund të shekullit VII dhe qyteti sundohej nga sundimtarë të ndryshëm – feudalët vendës; ka qenë në administrim të shtetit mesjetar bullgar dhe atij serb. Turqit e morën më 1392 dhe nën sundimin e tyre mbeti plot 520 vjet, deri më 1912 (Trajko Stamatoski, Karakteristiki na mikrotoponimijata na Skopje, Folia Onomastica Croatica 12-13 (2003-2004), të cilët i dhanë dhe emrin Üsküp, në bazë të harmonisë vokalike të gjuhës së tyre. Gjykimi i linguistit maqedonas Petar Ilievski (Balkanološki lingvistički studii, Institut za Mekedonski jazik “Krste Misirkov”, Skopje, 1988, 508) që thotë se sllavët kur i populluan këto vise, gjetën aty dy variante të emrit të qytetit pranë Vardarit: Scupi e Scopi, është me ngarkesë të qëllimshme e joshkencore, për të mohuar praninë e emërtesës toponimike shqipe Shkup dhe për të përjashtuar elementin shqiptar në këto hapësira në periodën parasllave.

– Scupi –

Te shqiptarët ky qytet i botës antike njihet me emrin e lashtë Shkup-i, në greqishten Skopi, prej nga ka depërtuar dhe te maqedonasit e bullgarët Skopje, te serbët Skoplje, turq – Üsküp. Linguisti i njohur Petar Skok pohon se emri shqip – Shkup, i këtij qyteti të ngritur qysh në kohën antike në truallin e Dardanisë para portave të tri grykave – Kaçanikut, Dervenit dhe Matkës, lidhet direkt me emrin e vjetër Scupi, sipas të cilit forma fonetike Shkup tingull për tingull mbulohet me formën latino-dardane Scupi, -orum me ndërrimin e s-së nistore në sh, pra është një kontinuente e drejtpërdrejtë e formës antike të latinitetit ilirik.
Skupi (Scupi) i ka takuar sferës së latinitetit ballkanik, që dëshmohet dhe me emrin Justiniana Prima që i dha mbreti ilir Justiniani dhe me mungesën e formës greke Justinianopolis. “Në vështrimin e stratigrafisë toponomastike, shqiptarët janë aq më të rëndësishëm, sepse kanë ruajtur emrin e vjetër për qytetin e Shkupit saktësisht sipas ligjeve të gjuhës së tyre. Emërtimi i tyre Shkup germë për germë përputhet me formën latine-dardane Scupis dhe assesi nuk mbështetet në formën sllave ose turke. Ky fakt ka rëndësi edhe për çështjen se ku ka qenë vendbanimi më i hershëm i shqiptarëve. Hipoteza e Joklit që ai të ketë qenë Dardania, me këtë konstatim fiton peshë vërtetësie” (Petar Skok, Iz toponomastike Juzhne Srbije II Skopskla kotlina, Glasnik Skopskog Naučnod Društva, Skoplje, 1933, 103).
Emrit të Shkupit i sillet edhe etimologu ynë i shquar E. Çabej, në një diskutim të tij të mëhershëm në Sektorin e gramatikës e të dialektologjisë në periudhën 1959-1965 rreth punimit të Selman Rizës “Sistemi i rasavet dhe tipet e lakimit”, rreth ndriçimit të historisë së trajtimit të disa çështjeve të morfologjisë historike të shqipes (çështjeve të sistemit emëror, të nyjës, të përemrave dëftorë e pronorë), ku merr në shqyrtim me atë hov dhe topikun tonë në vështrim, dhe ndër të tjera thekson: “Në lidhje me këtë ka të ngjarë që Scupi i kohës romake te vokali fundor të përmbajë artikullin postpozitiv, i cili në shqipen sot paraqitet si -i” (Çabej 2012: 42).
Më tej ai e zgjeron diskutimin për Shkupin me frymë polemizuese kundër Selman Rizës, si vijon: “Në një rrugë pa rrugë është futur S. R. dhe në gjykimin që jep (f. 108) për emrin antik të Shkupit, Scupi. Për këtë emër vendi në f. 79 kisha thënë se “Në lidhje me këtë ka të gjarë që Scupi i kohës romake te vokali fundor të përmbajë artikullin postpozitiv, i cili në shqipen sot paraqitet si -i. Kundra kësaj teze që unë vetë e paraqes vetëm si mundësi të madhe (“ka të gjarë”), po shkencërisht plotësisht të mbrojtshme, kritiku ynë merr qëndrim prej linguisti historik me këto dy arsyetime:
“a) Toponimevet iliriane Romakët nuk ua kanë riprodhuar mbaresat iliriane.
b) Tek Ptolemeu (III 9, 4, VIII, 3) i njëjti toponim figuron në shumësin greqisht: Skoupoi.”
Pikësëpari mendimi i S. R. se te Scupi kemi të bëjmë me një toponim ilir do reviduar në vështrimin që shumica e dijetarëve kompetentë në këtë lëndë Scupin nuk e zënë si qytet ilir, po trak; kështu edhe emri i tij nuk figuron ndër emrat gjeografike ilire të Ballkanit në veprën e njohur po me këtë titull të Hans Krahes. Pavarësisht nga kjo rrethanë, pohimi se Romakët toponimevet ilire nuk ua paskan riprodhuar mbaresat, me gjithë sigurinë apodiktike me të cilën paraqitet, është një koniekturë e pambështetur në ndonjë fakt e si e tillë krejt e pathemeltë. Është e pamendueshme që ata Romakë a Grekë që shkruanin këto emra t’i kenë riprodhuar ato me cungim të mbaresave të tyre. Me një supozim të këtij lloji do të pranohej që ata të kenë qenë gjuhëtarë në kuptimin e sotëm të fjalës – të tillë nuk arrinin të ishin as gramatikanët e tyre – sa që të dinim se ku mbaronte tema e një emri e ku niste mbaresa. Më logjike është të mendohet se Romakët e Grekët u shtonin mbaresave të emrave të huaja mbaresat e veta, i zëvendësonin në shkrim e sipër ato me këto, bënin në atë mes një interpretatio latina ose një interpretatio graeca. Kështu ka ndodhur me të vërtetë, e për këtë ka fakte sa të duash.
Në rasën tonë konkrete ballkaniken Skupi ose Shkupi Romakët e grupuan në shumësat e mashkulloreve të tyre, e prandaj ky emër qyteti tek ata lakohet Scupi Scuporum, dhanore Scupis. Dëshmia e Ptolemeut (Skoupoi) që sillet si instancë kundër tezës sime, nuk është në gjendje as të vërtetojë gjë as të përgënjeshtrojë. Skoupoi është një imitim besnik, bile servil, i lat. Scupi, -orum, shumës grek (….) ishte vetëm grafike: sepse në kohë të Ptolemeut (shek. II i epokës së re) diftongu oi kish treqind vjet që ishte reduktuar në zanore të thjeshtë. Kështu pra Skuopoi e Ptolemeut në esencë nuk është veçse Scupi latin shkruar me germa greke, grupuar artificialisht në sistemin e lakimit të greqishtes klasike, i cili në atë kohë kishte marrë rrugën e shkoqjes, të zbërthimit të tij. Katër shekuj pas Ptolemeut, Prokopi i i Cezaresë emrin e këtij qyteti e shkruante Skoupion. Edhe këtu, si te lat. Scupi e te Skoupoi e Ptolemeut, na shfaqet me fytyrë të mbuluar një trajtë vendi Skupi ose Shkupi. Po kësaj here greqizuar grafikisht me anë të -on-it të neutrit të greqishtes, i cili tashmë edhe ky ishte zhdukur qëmoti e mbahej vetëm në përdorimin klasicist të shkrimtarëve. Gjithsesi ka gjasë që te këto emra romake e greke na ruhet një emër parashqiptar me artikullin postpozitiv. Shtojmë tani se po ashtu duket se qëndron puna në lat. Scodra: shqip Shkodra. Edhe këtu na shfaqet artikulli postpozitiv, -a-ja e femërores” (Eqrem Çabej, Për disa çështje të morfologjisë historike të shqipes dhe të metodës shkencore, Gjurmime albanologjike – Seria e shkencave filologjike, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2012, 444-45).
Më pas, Çabej në fjalorin e tij etimologjik (Studime etimologjike në fushë të shqipes) nuk e përfshin këtë topik (Shkupin). Kjo mund të kuptohet qartë që ai do të ketë qenë i vetëdijshëm se shpjegimet e tilla për Shkupin, me gjithë shtjellimin e mësipërm interesant, nuk janë të sigurta. Ky gjuhëtar ndërkaq merr në vështrim fjalën Shkupë “erë e nxehtë që shkrin borën”, të cilën e jep Gazulli për të folmen e Bogës në Malësi të Madhe, që lidhet me “era e Shkupit”, emërtim i një ere pas drejtimit të vendit nga i cili mendohet se vjen (Eqrem Çabej, Studime gjuhësore II, Rilindja, Prishtinë, 1976, 144). Edhe në të folmet e Karadakut të Shkupit, të Moravës së Epërme e të Moravës së Poshtme të Kosovës, folësit e moshuar për një erë të ngrohtë që vjen nga Shkupi thonë: “Po fryn shkupja” (Mehmet Halimi, Vështrime gjuhësore, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 1993, 32). Është për të shënuar këtu që emrin e Shkupit me trajtën e femërores Shkupë-a e hasim edhe te shkrimtarët tanë të vjetër, si te Frang Bardhi (Dictionarium Latino-Epiroticum, 1635) Shkupja “Scopi, Scopia, Scupia), te Pjetër Bogdani argjupeshkëpi i Shkupsë (Çeta e Profetëve, 1685), te “Kuvendi i Arbënit (1706)” Shkupa “arqupeshkupin të (e) Shkupësë” (Kolë Ashta, Leksiku historik i gjuhës shqipe V, Shkodër, 2009, 168). Kjo është një dëshmi e sigurt se “i” te Shkup-i në krye të herës nuk ka qenë një artikull postpozitiv (nyje e prapme) e shqipes, por shumësi i formës latine Scupi.
Recensuesi i artikullit të Joklit te ZONF V (1928) 2, 205, Petar Skok, është i gatshëm, si thotë ai, të nënshkruajë të gjitha përfundimet që ka arritur Jokli për habitatin e shqiptarëve në Dardani dhe përpiqet për ta vërtetuar këtë tezë dhe me vëzhgimet e veta. Kontributi më i rëndësishëm i Skokut për teorinë dardane të origjinës së shqiptarëve gjithsesi është etimologjia e dy emrave popullorë të tyre: Shqipën fillimisht do të kenë qenë “kolonët nga qyteti Scupi” = shq. Shkup dhe Albani “ardhacakë nga zona përreth lumit *Alb-‘ Llap-i i sotëm në Kosovë (Skok 1931: 49): pa marrë parasysh të gjitha rezervat, ky interpretimi edhe deri më sot ka tërhequr vëmendjen e dijetarëve të ndryshëm. Te Scupi alb> shq. Shkup, sll. Skъp Skop-je problemi që prej atje të përftohej Shqip- qëndron në kuantitetin e vokalit themelor: kurse për sa i përket Lab, emri i lumit nuk është i njohur në burimet antike… (Aleksandar Loma, Sloveni i albanci do XII veka u svetlu toponomastike, In: “Становништво словенског поријекла у Албанији” – Зборник радова са међународног научног скупа одржаног на Цетињу 21, 22. и 23. јуна 1990. године, Титоград, 1991, 13).
Përtej fakteve të fonetikës historike të munguara, për lidhjen e pagjasshme të etnonimit të sotëm shqiptar me emrin e Shkup-it do të nënvizojmë dhe këtë: si është e mundur që topiku Shkup që rron në gojën e shqiptarëve së paku prej dy mijë vjetësh të gjeneronte një emër etnik shqiptar kaq të ri në shek. 17-18, pra kjo do të ishte krejt e papërligjur dhe nga ana e motivimit semantik. Emrat Shkup e shkip-tar kanë vetëm një përngjasim okazional (të rastit), një dukuri kjo e shpeshtë në gjuhë.
Ndonjë etimologji tjetër për sa i përket kuptimit të emrit të Shkup-it, si ajo e historianit dhe arkeologut kroat Qiro Truhelka, i cili thotë se rrënja e toponimit të Shkupit duhet kërkuara te “shtëpia” ose te “shqiponja” (Asllan Selmani, Toponimet sërish po sulmohen nga nacionalizmi shtetëror, Lobi, 27. 8. 2004) është krejtësisht arbitrare. Në fakt, kuptimi i emrave të tillë të botës antike si Shkup, Vardar, Sharr, Shtip, etj. është vështirë të diktohet, porse të shumtën e herëve ata mbajnë një emër vetjak. Për vjetërsinë e madhe të emrit Shkup në gojën e shqiptarëve prej shekujsh e mijëvjeçarësh, përveç anës së fonetikës historike, siç u shpjegua më sipër, flasin dhe një varg përdorimesh të ngulitura që lidhen me këtë topik, si: Shkupjan, Shkupjane, që tregojnë përkatësinë e banorit që jeton në Shkup ose që janë me prejardhje nga Shkupi; përveç këtyre trajtave të zëna ngoje, në disa të folme ndeshim dhe i shkupsi, e shkupsja. Pastaj shkupjançe, që shpreh mënyrën e jetesës: po jeton shkupjançe; e ka ba Shkup; fraz. Shkup e Shkodër: Ky njeri ka shetit Shkup e Shkodër, përdoret me kuptimin për një njeri që ka shëtitur shumë; Mos fol Shkup e Shkodër – mos fol përçart; Mos m’çit n’Shkup e Shkodër – mos më shoshit, mos pyet pa lidhje, etj. (Halimi 1993: 28).
Nga pikëpamje linguistike, emri i Shkupit, bashkë dhe me emrat e tjerë Sharr, Vardar, Shtip, Ohër, janë dëshmitë më të sigurta dhe pikat më referenciale të pranisë së shqiptarëve në këto hapësira së paku që nga periudha antike greke e romake, pra gjithsesi shumë shekuj para ardhjes së sllavëve. Skoku sikur në mënyrë të heshtur e miraton Joklin, kur, duke u atribuuar shqiptarëve edhe më tej përzierjen iliro-trakase, në vështrimin territorial të origjinës dardane, zonat në të cilat ata, sipas tij, “kanë çuar jetën e tyre të pastrit” në periudhën parasllave përcakton pikat: Sharr, Pollog, Prizren, Krujë dhe Duklja (Loma 1991: 13).

– Scupi – Shkupi – 

=======================

*) KUSH ËSHTË PROF.DR.QEMAL MURATI

Qemal Murati lindi më 6. 8. 1955 në Tuhin të Kërçovës. Shko¬lli¬min fillor e ka kryer në vendlindje. Më pas ka vijuar mësimet në gjimnazin e Prishtinës dhe ka kryer studimet e larta për gjuhë e letërsi në Fakultetin Filologjik të Universitetit të Prishtinës (1975-1979).
Prej vitit 1978-1980 punon si lektor dhe redaktor në gazetën e studentëve “Bota e Re” dhe redaktor gjuhësor në Televizionin e Pri¬shtinës (l98l).
Në vitin l983 mori gradën e magjistrit, me studimin “Ndikimet re¬c¬iproke midis shqipes dhe maqedonishtes”, ndërsa në vitin l989 ka marrë gradën e doktorit të shkencave filologjike në Fakultetin Filologjik të Universitetit të Prishtinës, më temë “Sllavizmat në të folmet shqipe të Maqedonisë”, para Komisionit vlerësues: Akad. Idriz Ajeti, Akad. Oli¬vera Jashar-Nasteva, Prof. dr. Latif Mulaku, dhe Akad. Besim Bokshi.
Më 1982 pranohet bashkëpunëtor shkencor në Institutin Albano¬logjik të Prishtinës, në Degën e Gjuhësisë. Në vitin 2003 zgjidhet këshilltar shkencor në këtë Institut (që është i barasvlershëm me titullin Profesor ordinar në universitet).
Nga viti l985-86 ka realizuar një qëndrim specializimi për gjuhësi në Paris, në Universitetin e Sorbonës.
Dekan dhe profesor universitar
Me themelimin e Universitetit të Tetovës (l994), për një kohë drejton në cilësinë e dekanit Fakultetin Filologjik, ku ka qenë i anga¬zhu¬ar dhe si profesor ordinar për lëndët Fonetikë e gjuhës shqipe, Dia¬le¬ktologji, Histori e gjuhës shqipe, Leksikologji e gjuhës shqipe etj. Më 1999 zgjidhet Profesor ordinar në Fakultetin Filologjik të Universitetit të Tetovës.
– Më 2003-2006 ka qenë i angazhuar në Fakultetin e Gazetarisë “Faik Konica” për lëndën Kulturë shkrimi dhe të foluri shqip.
– Nga viti 2005-2008 ka qenë i angazhuar si pedagog për lëndët Shkrim akademik, Mediet dhe komunikimi, dhe Komunikim interkul¬tu¬ror në Fakultetin e Edukimit në Gjilan.
– Në vitin akademik 2009/2011 është angazhuar në Fakultetin e Edukimit në Gjakovë, si titullar i lëndëve Historia e gjuhës shqipe, Hy¬rje në gjuhësi, Sociolinguistikë dhe Semiotikë.
– Nga viti 2008 është anëtar i Institutit të Trashëgimisë Shpirtë¬rore e Kulturore të Shqiptarëve në Shkup.
– Në vitin 2004, 2010 dhe 2012 Instituti Albanologjik i Prishtinës e kandidon tri herë radhazi për anëtar të Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës.
– Në vitin 2012 Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve – Shkup e kandidon për anëtar të Akademisë së Shken¬cave dhe të Arteve të Maqedonisë.
– Në harkun kohor l990-2012 ka botuar ose ka përgatitur për botim mbi 32 vepra me tematikë nga dialektologjia, historia e gjuhës shqipe dhe marrëdhëniet e saj me gjuhët fqinje, kultura e gjuhës, ono¬mastika, leksikografia, etj.
Kryeredaktor
Kryen detyrën e kryeredaktorit të revistës “Gjuha Shqipe” në Institutin Albanologjik.
Emërohet Kryeredaktor i revistës “Studime Albanologjike” të Institutit të Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve në Shkup (2011-2012).
Drejtor
Themelues dhe drejtues i parë i Seminarit Ndërkombëtar të Alba¬nologjisë në Universitetin Shtetëror të Tetovës (2007-2010).
Në cilësinë e kryeredaktorit dhe redaktorit përgjegjës ka përga¬ti¬tur për botim:
Seminari I Ndërkombëtar i Albanologjisë (Materialet e punimeve të Seminarit I Ndërkombëtar të Albanologjisë), 16-23 shtator 2007, Te¬tovë-Ohër, shtator, 2008, f. 887;
Seminari II Ndërkombëtar i Albanologjisë (Materialet e punime¬ve të Seminarit II Ndërkombëtar të Albanologjisë), 22-28 shtator 2009, Tetovë-Ohër, shtator, 2009.
Drejtues
Organizues dhe Drejtues i Konferencës Shkencore “Shqipja stan¬darde dhe gjendja aktuale e përdorimit të saj”, Kolegji Universitar ILIRIA (Prishtinë, 27 Maj 2010).
Bashkautor, Redaktor dhe Recensues fjalorësh
Fjalori i fjalëve të huaja (bashkautorë: Murat Bejta, Latif Mula¬ku, Mehdi Bardhi, Abdullah Zajmi, Shefkije Islamaj, Ibrahim Goçi dhe Qemal Murati), Institutit Albanologjik, Prishtinë, 1988.
Fjalor serbisht-shqip (bashkautorë: Burim Axhanel, Qemal Mura¬ti, Shefkije Islamaj, Ragip Mulaku), Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2013.
Redaktor i fjalorit Makedonsko-albanski rečnik (Fjalor maqedo¬nisht –shqip) të autorëve Adnan Agai-Kimete Agai, Shkup, 1999, f. 423.
Recensues dhe lektor i veprave madhore leksikografike:
Burim Adzhanel, Bosansko-albanski rečnik (Fjalor boshnjakisht-shqip), Albansko Kulturno Društvo BESA, Sarajevo, 2008, f. 720;
Burim Adzhanel, Hrvatsko-albanski rečnik (Fjalor kroatisht-shqip), Albansko Kulturno Društvo BESA, Sarajevo, 2010, f. 1006.
Ka marrë pjesë dhe ka referuar në simpoziume dhe konferenca shkencore në Prishtinë, Tiranë, Shkodër, Gjirokastër, Korçë, Shkup, Ul¬qin, Ohër, Tetovë.
Ka botuar punime studimore në revistat: Gjurmime albano¬lo¬gjike, Gjuha Shqipe (Prishtinë), Jehona, Studime Albanologjike (Shkup), Gjuha jonë (Tiranë), Buletin Shkencor (Shkodër), Lemba (Ulqin), Make¬donski folklor (Skopje, 2008), etj.

FISI GASHI

 FISI GASHI

Gashi është një ndër fiset shqiptare më të përhapura në Shqipërinë veriore, Kosovë dhe në Maqedoni. Gashi është edhe ndër fiset që përmenden më së shpeshti në dokumenta duke nisur nga shekulli i 17. Territori i sotëm i Gashit shtrihet në pjesën veriore të Malësisë së Gjakovës, mbi lumin e Valbonës, kurse degë të ndryshme të fisit gjenden në të gjithë territorin e Kosovës, në Luginë të Preshevës e më gjerë. Më poshtë do të shqyrtohet zanafilla dhe përhapja e Gashit, së pari sipas dokumentacionit historik dhe gojëdhënave të trashëguara ndër breza, dhe së dyti duke krahasuar këto me rezultatet e Gashit në Projektin Shqiptar të ADN-së “Rrënjët” (https://www.facebook.com/Projekti-Rrenjet-101700961530810/ ).

Përmbajtja

1 Gashi dhe zanafilla historike e tij

1.1 Vëllazëritë e Gashit në Malësinë e Gjakovës

1.2 Gashi në treva të tjera shqiptare

2 Rezultatet gjenetike

3 Përfundime

3.1 Formimi dhe zhvillimi i Gashit në Malësi të Gjakovës

3.2 Gashi në Kosovë e në treva të tjera

Gashi dhe zanafilla historike e tij

Zanafilla e fisit të Gashit është e dokumentuar qartësisht nga një vizitë që Frang Bardhi i bëri fshatrave të Pultit në 1638. “Ky emën i Gashit, me të cilën fjalë quhen të gjitha ato shtëpi të sipër shënueme, asht edhe mbiemeni i një konaku 95 frymësh, të gjithë prej 3 vellaznive që ishin të tre gjallë dhe njihnin pasardhesit e vet deri në breznin e katërt.”[1] Pra në 1638, Gashi ishte tashmë në brezin e pestë duke nisur nga i ati i vëllezërve që përmend Bardhi, që do të thotë se ky i parë i fisit duhet të ketë lindur rreth viteve 1500-1550. Nga i njëjti relacion mbetet e hapur mundësia që fshati Gash të ketë qenë i populluar nga disa fise të ndryshme, me qenë se vetëm një pjesë kishin mbiemrin Gashi. Ky fshat ndodhej mes Drinit e Valbonës, në zonën ku sot është fshati Geghysen i Krasniqes.

Dokumentacioni mbi fisin e Gashit vijon të jetë i bollshëm përgjatë gjithë shekullit të 17, kur Gashi ishte qendër e Dioqezës së Pultit. Gashi e Krasniqja ishin në hasmëri të shpeshta mes tyre, siç tregojnë relacione deri në vitin 1680, kur Pjetër Bogdani arriti të pajtojë 24 gjaqe mes dy fiseve[2]. Në vitin 1689, krerët e Gashit iu drejtuan me një letër Vatikanit, duke kërkuar mbështetje më të madhe me klerikë e materiale [3]. Kjo letër është një ndër dokumentet më të vjetra në gjuhën shqipe. Gjatë luftës Austro-Turke 1683-1699, Gashi dhe fiset e tjera katolike të zonës mbështetën austriakët, dhe për këtë arsye u ndëshkuan nga pushtetarët osmanë pas humbjes së Austrisë[4]. Në vitet 1690-1693, fshati Gash u dogj nga Pashai i Pejës dhe popullsia e tij u dëbua drejt Llapit në Kosovë[5], por disa familje ose u kthyen në trevat e para ose i shpëtuan përndjekjes, pasi në 1693-1697 dalin në dokumenta fshatrat gashjanë Luzhë e Botushë[5][6]. Sidoqoftë gjatë kësaj periudhe trazirash e përndjekesh, fisi i Gashit u kthye nga një fis i përqendruar në një fshat në një grup vëllazërish të shpërndara në fshatra të ndryshme në Malësi të Gjakovës, Fushë-Kosovë, Llapt, etj.

Vëllazëritë e Gashit në Malësinë e Gjakovës

Në Malësi të Gjakovës, territori i Gashit përfshin gjithë fshatrat nga Lumi i Gashit deri në Qafë të Morinës, si dhe Luzhën e Botushën. Edhe pse gjithë këto fshatra (me përjashtim të Astës, Kojelit, Vuçidolit dhe pjesërisht Tropojës që banoheshin nga familje Berishë) quhen Gash, dokumentet dhe gojëdhënat përputhen në faktin se ato banohen nga tri fise me prejardhje të ndryshme: Bardhajt, Shipshani dhe Botusha me Luzhën. Secili prej këtyre tri fiseve, sipas gojëdhënave përkatëse, u formua nga rritja e një bërthame familjare pa lidhje me dy të tjerat.

– Bardhajt, që populluan pjesën mes lumit të Gashit dhe lumit të Tropojës mbahen si pasardhës të Brahim, Ali dhe Memi Bardhit. Siç mund të dallohet nga emrat, tre vëllezërit, që sipas llogaritjes së brezave mund të kenë jetuar rreth 400 vjet më parë, ishin myslimanë. Në një relacion të vitit 1698, Bardhajt përmenden si fis tashmë i formuar e i përhapur në disa vendbanime mbi lumin e Valbonës: “Fshati Bardhi me 68 shtëpi në katër katunde, ka shumë gra të krishtera; burra asnjë, por të gjithë turq e renegatë“[7]. Që këta ishin fis i ndryshëm nga fisi i atëhershëm i Gashit është e qartë si nga fakti që Bardhajt tashmë kishin 4 katunde për të cilat nuk përmendet lidhje me Gashin, edhe nga besimi i ndryshëm, pasi gashjanët ishin ende kryesisht katolikë. Për prejardhjen e të parit të Bardhajve, ka disa gojëdhëna të ndryshme, por ndër kryesoret janë ajo e mbledhur nga Rrok Zojzi, që thotë se Bardhët erdhën nga Kuçi i Malit të Zi, dhe një tjetër që thotë se Bardhi ishte nga Kosova. Kurse për vendin ku u vendos Bardhi me të bijtë, gojëdhëna përmend qartësisht zonën e Gosturanit, pra në zonën ku Bardhajt patën bajrakun e tyre dhe ku banojnë edhe sot[8].

– Shipshani është fisi që banon në zonën mes lumit të Tropojës dhe Qafës së Morinës. Sipas gojëdhënës, shipshjanët janë pasardhës të vëllezërve Gegë, Buçë dhe Papë Kalla, rreth 14-15 breza më parë[8]. Fillimisht Shipshani ishte pjesë e bajrakut të Bardhajve, po me rritjen e popullsisë Shipshani u bë bajrak i veçantë me qendër në Kasaj. Prejardhja e tre vëllezërve nuk është plotësisht e sigurtë as nga gojëdhënat as nga dokumentet, por dihet që Gegaj, Buçaj dhe Papaj janë vendbanime të Shipshanit me disa fshatra secili, pra duket se ndryshe na Bardhajt, dy brezat e parë të fisit ishin të besimit katolik. Nisur nga llogaria e brezave, mund të hamendësohet se edhe përhapja e Shipshanit në territorin e sotëm nisi rreth 400 vjet më parë.

– Luzha dhe Botusha, sipas gojëdhënës, janë dy fshatrat e Malësisë së Gjakovës ku banon popullsi vazhduese e fisit të Gashit të shek. 17. Siç thamë më lart, në atë periudhë Gashi gjendej në Geghysenin e sotëm. Si pasojë e kundërshtimit të vazhdueshëm ndaj sundimit osman, Gashi u ndëshkua disa herë përmes ekspeditave ushtarake, gjë që në vitet 1690-1743 solli largimin e popullsisë nga vendbanimi i parë dhe konvertimin gradual në Islam. Banorët e sotëm të Luzhës mbajnë mend paraardhësit e tyre deri në 15 breza, prej të cilëve 3-4 të parët kanë emra katolikë, kurse pjesa tjetër myslimanë[8]. Edhe në Botushë e në Deçan, mbahen mend rreth 10-11 breza me emra myslimanë, kurse brezat përpara me emra katolikë[9]. Këto llogari për kohën e konvertimit gjejnë edhe mbështetje historike pasi në 1693-1694 del se priftërinjtë katolikë vizitonin edhe disa fshatra përtej kufirit të Dioqezës së Pultit, ndër të cilët përmenden Luzha dhe Batusha[5][6]. Lidhja e Luzhës me Gashin del e qartë në relacionin e vitit 1697 ku thuhet: “Po ashtu Luzha, fshat me 12 shtëpi katolike, është farë e fis me Gashin, edhe pse është rreth 4 milje drejt maleve të Bytyçit“[5]. Edhe sipas etnografit Rrok Zojzi “fiset malësore Gash dhe Bytyç kapërcyen lumin e Tropojës, që formon kufinin e Alpeve të Veriut nga jugëlindja dhe zbritën deri në lumin e Skaticës dhe u vendosen me banim të përhershëm në këtë vend që i takonte Dukagjinit, tue e shtri kufinin e e Malësisë mbi këtë zone“[10]. Pra, me braktisjen graduale të fshatit Gash, një pjesë e madhe e banorëve u shpërngul drejt pjesëve të ndryshme të Kosovës, kurse një pjesë mundi të qëndrojë në Malësi të Gjakovës, në fshatrat Luzhë dhe Botushë. Sa i takon prejardhjes edhe më të hershme të fisit të Gashit, shumë gojëdhëna e lidhin me Toplanën e Shllakun[11][12], gjë që mbetet për t’u verifikuar.

Nga analiza e dokumenteve dhe gojëdhënave, del se vëllazëritë e sotme të Gashit janë banorë të hershëm të Malësisë së Gjakovës: Botusha e Luzha janë pasardhës të Gashit të Pultit me fillesë që në shek 16; Bardhajt ishin vendosur në territorin e sotëm të paktën nga fillimi i shek. 17; Shipshani sipas llogarive të brezave po ashtu banonte në zonën e sotshme nga fillimi i shek. 17. Sipas gojëdhënave të zonës, Gashi mori formën që njohim sot kur Aga i Gashit në Botushë, duke mos patur mundësi të mbrojë banorët e fisit të tij në Luzhë nga fise më të fuqishme përreth, e bashkoi këtë fshat me bajrakun e Bardhajve dhe me Shipshanin[8].

Gashi në treva të tjera shqiptare

Përveç Malësisë së Gjakovës, ku përmendet më së hershmi, vëllazëri e familje të fisit të Gashit gjenden anë e mbanë trevave shqiptare në Kosovë, Serbi, Maqedoni dhe në Shqipërinë veriore. Në Kosovë fisi i Gashit është i pranishëm në çdo krahinë. Disa familje e quajnë veten Gash i Gurit, kurse disa vetëm Gash.

Shumë nga familjet e Gashit në Kosovë ruajnë kujtimin e prejardhjes nga Malësia e Gjakovës, si psh në fshatrat Carrabreg, Kryshec, Radishevë, Llaushë, Lubovec, etj. Në fakt, ndër të dhënat më të vjetra për praninë e Gashit në Kosovë është relacioni i lartpërmendur nga viti 1697, ku thuhet: “Fshati Gashi me 120 shtëpi, të cilat u dëbuan nga Pashai i Pejës, tani janë vendosur në fushën e Kosovës, në një vend të quajtur Llap, dhe kjo tash 8 vjet, të cilat janë pa priftërinj dhe kanë filluar të bëhen turq dhe skizmatikë nga mungesa e priftërinjve katolikë“[7]. Po kështu, etnografët serbë të shek. 20 që kanë shënuar përkatësinë fisnore të banorëve të fshatrave të Kosovës, kanë gjetur shpesh familje të hershme të Gashit në Kosovë, siç është rasti i vëllazërisë Geci në Llaushë, që autori serb Vukanoviç thotë se kanë ardhur aty nga Malësia prej fundit të shekullit të 16[13].

Por shumë familje të tjera gashjane në Kosovë nuk e kanë një traditë të prejardhjes nga Malësia e Gjakovës. Ka mundësi që një pjesë e vogël t’a ketë harruar prejardhjen me kalimin e shekujve, mirëpo në shumë raste mund të bëhet fjalë për banorë të vjetër të Kosovës që i janë bashkuar fisit Gash pas mbërritjes së vëllazërive të Gashit nga Malësia. Pra përkatësia fisnore Gash e familjeve shqiptare në Kosovë nuk lidhet detyrimisht me prejardhje nga Shqipëria e veriut. Etnografët serbë kanë spekuluar shpesh me raste të tilla, duke i cilësuar familjet e vjetra të Kosovës si serbë të shqiptarizuar. Këto teza gjejnë përgjigjet më bindëse në rezultatet e analizave gjenetike, që deri tani kundërshtojnë këto spekulime (lexo më poshtë). Mirëpo numri i të familjeve të testuara në Kosovë mbetet më i ulët se në trevat e tjera, prandaj u bëjmë shqiptarëve nga çdo trevë, por sidomos nga Kosova, të kryejnë nga një test gjenetik për zbulimin e prejardhjes së tyre familjare dhe përmirësimin e kampionit të përgjithshëm për shqiptarët e Kosovës.

Rezultatet gjenetike

Tabela e mëposhtme paraqet rezultatet e 31 anëtarëve të projektit Rrënjët nga fisi i Gashit (dhe një nga Gashajt e Trieshit). Me qenë se një pjesë e madhe e këtyre familjeve identifikohen vetëm si Gash, kurse disa edhe me një vëllazëri të veçantë, si psh Gashi i Gurit, Shipshani apo Bardhajt, prandaj janë shënuar sipas traditës përkatëse.

Fshati/Qyteti   Fisi/Vëllazëria  Rezultati

Vanofc, Podujevë  Gash i Gurit     E-V13>CTS9320>Y20805

Podujevë   Gash    E-V13>CTS9320>Y20805

Stubëll e Epërme, Gjilan   Gash    E-V13>CTS9320>Z17107

Budakovë, Suharekë   Gash    E-V13>FGC33625>Y93102

Skivjan, Gjakovë    Gash-Shipshan      E-V13>L241>PH2180

Gegaj, Tropojë Gash-Shipshan      E-V13>L241>PH2180

Kasaj, Tropojë Gash-Shipshan      E-V13>L241>PH2180

Kamenicë, Tropojë      Gash-Shipshan      E-V13>L241>PH2180

Tropojë      Gash-Shipshan      E-V13>L241>PH2180

Kuçanë, Tropojë    Gash-Shipshan      E-V13>L241>PH2180

Babinë, Tropojë    Gash-Bardhaj  E-V13>L241>PH2180

Babinë, Tropojë    Gash-Bardhaj  E-V13>L241>PH2180

Myhejan, Tropojë Gash-Bardhaj  E-V13>L241>PH2180

Llokoshiq, Obiliq   Gash    E-V13>L241>PH2180

Rrezallë, Skënderaj     Gash    E-V13>L241>PH2180

Ceravik, Klinë  Gash    R1b-M269>PF7563>FGC40202

Zhur, Prizren    Gash    R1b-M269>BY611>Z2705

Bekaj, Tuz  Triesh-Gashaj  R1b-M269>BY611>Z2705>FT49932

Brezne, Dragash    Gash    J2b-L283>Z638>Y21045

Luzhë, Tropojë      Gash    J2b-L283>Y21045>PH1751

Luzhë, Tropojë      Gash    J2b-L283>Y21045>PH1751

Mitrovicë   Gash i Gurit     J2b-L283>Y21045>PH1751

Lismir, Fushë-Kosovë  Gash    J2b-L283>Y21045>PH1751

Mramorë, Prishtinë    Gash    J2b-L283>Y21045>PH1751

Llaushë, Skënderaj      Gash    J2b-L283>Y21045>PH1751

Carrabreg i Poshtëm, Deçan   Gash    J2b-L283>Y21045>PH1751

Lubovec, Skënderaj    Gash    J2b-L283>Y21045>PH1751

Gjakovë      Gash    J2b-L283>Y21045>PH1751

Aqarevë, Mitrovicë     Gash    I2a-L460>P37>Y3120

Drenas Gash    I1-M253>Z63>Y60985

Suharekë   Gash    J1-M267>Y19093

Majac, Prishtinë    Gash    J2a-M410>Z6046>Y26651

Zhabar, Mitrovicë Gash    G2-P15>L1259>PF3147

Përfundime

Siç dallohet nga tabela, gashjanët u takojnë një numri të madh linjave atërore, por disa linja kryesore përmbledhin shumicën e familjeve. Rezultatet sqarojnë përfundimisht disa të vërteta rreth prejardhjes së Gashit në Shqipërinë veriore dhe në Kosovë, edhe pse nevojiten më shumë teste, sidomos në Kosovë, Luginë të Preshevës dhe në Maqedoni, për përfundime më gjithpërfshirëse.

Formimi dhe zhvillimi i Gashit në Malësi të Gjakovës

Siç theksuam më lart, Gashi ka rrënjë të paktën nga shek 16 në zonën ku sot ndodhet Gegëhyseni, por pas zhvendosjeve të fund-shekullit të 17, shumë familje nga fshati Gash u larguan për në Llap e Fushë-Kosovë.

Gashi, Nikaj dhe Krasniqja

J-Y126399: Gashi, Nikajt dhe Krasniqja në Malësi të Gjakovës

Nga fshati Luzhë, që përmendet si i fisit të Gashit që në shek 17, kemi dy rezultate që i takojnë të njëjtës linjë atërore: J2b-L283>PH1751>Y126399. Pra fshati i hershëm i Gashit duhet të ketë patur popullsi të kësaj linje. Prejardhja e tyre e largët lidhet me fiset e lashta të Ballkanit, me prani prej të paktën 3500 vitesh në rajonin ku ndodhet edhe sot. Lidhja e supozuar me Toplanën dhe Shllakun, deri tani nuk gjen mbështetje në rezultatet gjenetike, pasi anëtarët e testuar të këtyre dy fiseve kanë lidhje gjaku mes tyre, por jo me Gashin. Në fakt, lidhjet më të afërta janë me fisin e Krasniqes dhe Nikajve, rreth 750-850 vjet largësi (~25-30 breza), prandaj me shumë gjasë të parët e këtyre fiseve kanë qenë banorë të zonës së Pultit që në Mesjetë, të paktën nga shekujt 13-14 (lidhja mes Gashit, Krasniqes dhe Nikajt:  

https://www.facebook.com/101700961530810/posts/301135728253998

Nga përkimet në shënuesit gjenetikë STR, në dy raste të verifikuara edhe me SNP, mund të thuhet se nga ky trung kanë prejardhje edhe shumë familje të Gashit nga Kosova dhe Sanxhaku i Nishit. Mund të dalim në përfundimin se dëbimi i gashjanëve nga fshati i tyre gjatë Luftës Austro-Turke 1683-1699 vërtetohet edhe gjenetikisht, por një pjesë e familjeve mundën të vendosen përsëri në Malësi të Gjakovës dhe përreth, si në fshatin Luzhë, në Botushë, Carrabreg, etj.

Pjesa tjetër e vëllazërive të Gashit në Malësi të Gjakovës, pra Bardhajt dhe Shipshani, janë banorë të vjetër të zonës së Alpeve Shqiptare por nuk kanë lidhje gjaku në vijë atërore Luzhën e Botushën. Të gjitha vëllazëritë e testuara të Bardhajve dhe Shipshanit i takojnë vijës atërore E-V13>L241>PH2180 e cila gjithashtu lidhet me popujt e lashtë të Ballkanit, me gjasë nga Epoka e Hekurit. Në trojet shqiptare, kjo vijë atërore gjendet në përqendrim shumë të lartë në Malësi dhe në Drenicë, kurse në jug të Pukës pothuajse mungon plotësisht, pra paraardhësit mesjetarë të Bardhajve dhe Shipshanit duhet të kenë qenë gjithashtu përreth zonës së Malësisë. Lidhur me gojëdhënën e prejardhjes nga Kuçi, edhe pse vetë fisi Kuç ka prejardhje tjetër, ka fise të tjera si Kiri, Berisha e Kuqe, etj, që gjithashtu ruajnë gojëdhëna për prejardhje nga pjesa juglindore e Malit të Zi dhe kanë lidhje me Bardhajt dhe Shipshanin. Lidhja mes Bardhajve, Shipshanit dhe këtyre fiseve e vëllazërive të tjera shqiptare nën E-V13>L241>PH2180 mbetet të përcaktohet më me saktësi pasi të përfundojë një test me rezolucion të lartë nga Bardhajt. Edhe nga Bardhajt e Shipshani ka familje të vendosura në Kosovë, por në numër më të vogël se nga trungu i vjetër i Gashit.

Nga çfarë thamë më sipër del se Gashi në Malësi të Gjakovës përbëhet nga tri fise kryesore: Gashi i vjetër me pasardhës në Luzhë e Botushë, Bardhajt, dhe Shipshani. Luzha dhe Botusha kanë të njëjtën prejardhje, por nuk lidhen me Bardhajt dhe Shipshanin. Pra, rezultatet gjenetike janë në përputhje me të dhënat historike dhe gojëdhënat e trashëguara në breza.

Gashi në Kosovë e në treva të tjera

Nga rezultatet e deritanishme, del qartë se fisi i Gashit në Kosovë ka disa burime kryesore:

– Familjet e ardhura nga Malësia e Gjakovës. Siç thamë më lart, ka pasur lëvizje të vazhdueshme nga Malësia drejt Llapit, Fushë-Kosovës, Drenicës, etj. Ndër familjet gashjanë të Kosovës që kanë prejardhje nga Malësia, shumica lidhen me Gashin e vjetër (linja J2b-Y126399), lidhje tashmë e verifikuar gjenetikisht për familje në Carrabregu të Poshtëm, Luboveci, Llausha, Mramora në Kosovë, dhe disa familje me prejardhje nga Sanxhaku i Nishit. Zhvendosja kryesore mund të lidhet me luftën Austro-Turke, mirëpo duhet të theksohet se familjet e këtij trungu në Kosovë nuk u zhvendosën të gjitha në të njëjtën kohë, pasi ka pasur lëvizje të vazhdueshme, sidomos nga zona e Junikut. Gashi në Lubovec të Drenicës, për shembull, sipas një gojëdhëne vjen nga Carrabregu[14], kurse Vukanoviç[13] thotë se kanë prejardhje serbe. Rezultati gjenetik mohon kategorikisht tezen e Vukanovicit por edhe na paraqet një rast të lëvizjeve që nuk lidhen me luftën Austro-Turke. Edhe pse më rrallë, në Kosovë ka edhe familje gashjane nga Shipshani dhe Bardhajt. Nga Shipshani kemi anëtarë në fshatin Skivjan të Gjakovës, kurse disa familje gashjane nga Rrezalla dhe Llokoshiqi që për shkak se i takojnë vijës atërore E-V13>L241>PH2180 mund të kenë prejardhje nga Bardhajt ose Shipshani, por kjo mbetet për t’u verifikuar me teste më të thella.

– Familjet e ardhura nga Buzhala dhe Komani. Një lëvizje tjetër ka ndodhur nga zona e Komanit në drejtim sidomos të Anadrinit deri në Klinë, por edhe në krahina të tjera të Kosovës. Familje gashjane nga këto treva përputhen në linjat atërore R1b-M269>PF7563>FGC40202 dhe I1-M253>Y60985 me familje nga Komani e Qerreti në Pukë. Përderisa nuk ka lidhje me vëllazëritë e lartpërmendura të Gashit të Malësisë, nuk është e qartë nëse këto familje ishin u bashkuan me Gashin pas vendosjes në Kosovë apo ishin Gash edhe më herët, në Koman.

– Familjet vendase (ose për të cilat nuk ka të dhëna për mbërritjen në Kosovë). Një pjesë e mirë familjeve të Gashit në Kosovë nuk kanë përputhje gjenetike as me fiset e Malësisë së Gjakovës, as me ato të Komanit. Deri tani, këto u takojnë linjave atërore E-V13>Y20805, E-V13>Z17107, E-V13>Y93102, R1b-Z2705, I2a-Y3120, J1-Y19093, J2a-Y19093, G2-PF3147. Për disa prej këtyre mund të bëhet fjalë gjithsesi për prejardhje nga treva të tjera dhe bashkim me fisin e Gashit në Kosovë. Për shembull, një familje gashjane nga Budakova që lidhet me Berishën dhe Sopin nën E-V13>Y93102 me siguri duhet të jetë bashkuar me fisin e Gashit të disa familjeve të tjera që jetonin në fshat. Po ashtu një familje I2a-Y3120 nga Aqareva thuhet se ka ardhur nga Mali i Zi. Por pjesa dërrmuese e këtij grupi nuk ka lidhje të ngushtë me ndonjë fis në Shqipërinë e veriut, prandaj shumica mund të jenë banorë më të vjetër të Kosovës që përkatësinë fisnore e kanë marrë nga banorë të ardhur më vonë.

Thamë më lart se autorët serbë kanë spekuluar shpesh rreth prejardhjes së këtyre familjeve, duke i quajtur serbë të shqiptarizuar ato familje që nuk i lidhnin dot me fiset në Malësi. Mund të përmendim këtu disa raste që lidhen me Gashin. Për gashjanët e Lubovecit, Vukanoviç thotë se ishin banorë të vjetër serbë ortodoksë të Istogut, që u vendosën në Lubovec në 1685 dhe u konvertuan në 1745, duke u shqiptarizuar gradualisht. Rezultati gjenetik J2b-Y126399 hedh poshtë këto pretendime, pasi vërteton jo vetëm që kjo vëllazëri i takon një linje atërore tipike shqiptare, por edhe vërteton gojëdhënën e ruajtur në Carrabreg për lidhjen e tyre me Gashin në Carrabreg, Botushë, Luzhë, etj. Po ashtu, për Gashin në Rezallë, Vukanoviç thotë se ishin banorë të vjetër serbë në Drenicë që u myslimanizuan rreth fillimit të shek. 17. Testi gjenetik i një prej familjeve gashjane në Rezallë vërtetoi se i takojnë vijës atërore E-V13>L241>PH2180, përsëri një linjë e shpeshtë ndër shqiptarë, sidomos në Malësi e Drenicë, me gjasë në Ballkan që në Epokën e Hekurit. Për Gashin në Zhur të Lumës në Prizren, autori Filipoviç thotë se janë banorët më të vjetër të fshatit, sipas tij edhe këta me prejardhje serbe[15]. Mirëpo linja atërore gjenetike e një prej familjeve të Gashit në Zhur është R1b-Z2705, edhe kjo një linjë e lashtë ballkanike që lidhet ngushtë me etnogjenezën shqiptare në Mesjetën e hershme. Përveç këtyre rasteve specifike, edhe rezultate të tjera që nuk lidhen me Gashin në Malësi, si E-V13>Y20805, J1-Y19093, etj., lidhen me popujt e lashtë që banonin në Ballkanin para-romak.

– Në Malësi të Madhe. Në Triesh gjendet vëllazëria anase Gashaj, e cila pavarësisht emrit nuk mbahet se ka lidhje me fisin Gash, por nisur nga gojëdhënat e Bardhajve dhe Shipshanit për zonën e Kuçit, ja vlen të përmendet. Kjo vëllazëri i takon vijës atërore R1b-Z2705>FT49932, që lidhet me Bekajt e Trieshit, një pjesë të Lulgjurajve, fisin Piper, disa rezultate nga Myzeqeja, etj. Pra edhe kjo vëllazëri nuk ka lidhje gjaku me familjet e Gashit në Malësi të Gjakovës dhe në Kosovë.

Ftojmë të gjithë shqiptarët nga të gjitha trevat të bëhen pjesë e Projektit Shqiptar të ADN-së “Rrënjët” duke kryer nga një test gjenetik që të zbulojë prejardhjen familjare të secilit dhe të ndihmojë në studimin e prejardhjes së gjithë popullit shqiptar. Me rritjen e kampionit, ky dhe artikujt e tjerë të projektit do të zgjerohen e përmirësohen vazhdimisht.

____________

Burime:

[1] Zamputi, I. (1963). Relacione mbi gjendjen e Shqipërisë veriore e të mesme në shekullin XVII: teksti origjinal dhe përkthimi përgatitur nga Injac Zamputi. Tiranë: [Universiteti Shtetëror, Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë].

[2] Palnikaj, M. (2020). Klerikë atdhetarë, f.32. Tiranë.

[3] Bartl, P. & Camaj, M. (1967). Ein Brief in albanischer Sprache aus Gashi vom Jahre 1689, në: Zeitschrift für Balkanologie, Jg. 5, Heft 1, München 1967, f. 23-33.

[4] Akademia e Shkencave të Shqipërisë. (2002). Historia e popullit shqiptar. Toena, Tirana.

[5] Palnikaj, M. (2020). Relacione për gjendjen e Shqipërisë në shek. XVII-XVIII. Relacioni i Fra Egidio D’Armento, f.69, 1697.

[6] Palnikaj, M. (2022). Dioqeza e Pultit në dokumentat e arkivave të Vatikatit. Relacion i Misionit Françeskan në Pult, f.193, 1693/1694. Arte Graphic: Tiranë

[7] Palnikaj, M. (2020). Relacione për gjendjen e Shqipërisë në shek. XVII-XVIII. Relacioni i Filipit nga Shkodra, f.95r-95v, 1697. Fast Print: Tiranë.

[8] Malaj, I.K. (2004). Tropoja në breza, f.207-214, 255-257 & 265-270. Dardania: Tiranë.

[9] Qorraj, B. (2017) Fisi si lidhje sociale në zonën e Dukagjinit: Rasti i fisit Gash në të dy anët e kufirit shtetëror Kosovë-Shqipëri. Mikrotezë për mbrojtjes e gradës Master Shkencor (drejtues shkencor: Nebi Bardhoshi). Marrë nga https://prezi.com/hrgjhdqgwj9x/presentation/ me 16 maj 2022.

[10] Zojzi, Rr. (2018) [1962]. Ndamja krahinore e popullit shqiptar. Gegnia, 6-2018. Marrë me 17 prill 2020 nga www.bibliotekashkoder.com.

[11] Nopcsa, F., Malaj, E., Verli, M., & Zallari, M. (2013 (1908)). Fiset e malësisë së Shqipërisë veriore dhe e drejta zakonore e tyre. Qendra e Studimeve Albanologjike Instituti i Historisë.

[12] Durham, M. E. (1909). High Albania. Marrë me 16 maj 2022 nga https://digital.library.upenn.edu/women/durham/albania/albania.html

[13] Vukanoviç, T. (1998) [1934-1937]. Drenica. DD Grafika: Prizren.

[14] Loshi, A. (2020). Carrabregu, f.24. Agimi De: Deçan. Marrë me 16 maj 2022 nga https://fliphtml5.com/mabgu/hgek/basic.

[15] Filipoviç, M.S. (1967). Zhuri dhe fshatrat përreth. Beograd.

—————————————-

Fisi Kelmend

 Fisi Kelmend është një ndër fiset më të vjetra, por edhe më të mëdha shqiptare, si shtrirje dhe si popullsi. Gjatë shekujve të parë të periudhës osmane, fisi Kelmendit fitoi rëndësi të madhe ushtarake dhe politike, duke qenë shpeshherë në pozicion dominues në pjesën më të madhe të trevave rreth Alpeve Shqiptare1.

Përmbajtja

1 Fisi Kelmend në histori e gojëdhëna

2 Rezultatet gjenetike

3 Diskutim

3.1 Burime:

Shtrirja e këtij fisi përmbledh hapësira të gjera që sot gjenden në katër shtete. Baza historike e fisit gjendet në pjesën veriore të Malësisë së Madhe në Shqipëri, ku Kelmendi kishte tre bajrakët fillestarë – Selca, Vukli e Nikçi – dhe bajrakun e katërt – Bogën – që u bashkua me tre të parët gjatë shek 191. Nga ky rajon, Kelmendi u përhap në disa drejtime: në luginën e Gucisë, (Vuthaj, Martinaj, etj), e prej aty, në Çerem e Valbonë të Malësisë së Gjakovës; në bjeshkët e Rugovës dhe më tej në Llap e në treva të tjera të Kosovës e deri në Sanxhakun e Nishit2; në Peshter të Sanxhakut të Novi Pazarit3; në ultësirën bregdetare veri-perëndimore, kryesisht në afërsi të Lezhës, e në shumë treva të tjera shqiptare.

Fisi Kelmend në histori e gojëdhëna

Gojëdhënat e ndryshme, mbledhura nga Bogdani4, Hecquardi5 e deri te Nopcsa6 dhe Durham7 ne fillimet e shek. XX, i përmbahen një forme të përafërt: i pari i fisit, Kelmendi, kishte pasur disa djem, dhe secili prej tyre filloi një familje, e më vonë, vëllazëri të veçantë; këto vëllazëri u zhvilluan deri deri në formën e fshatrave që njohim sot. Në pikëpamje etnografike, Zojzi vlerëson se Kelmendi, ashtu si fiset e tjera malësore rreth Alpeve Shqiptare, kanë prejardhje nga treva më veriore8.

Përveç gojëdhënave dhe traditës, për Kelmendin ka edhe të dhëna të bollshme historike. Në regjistrin osman të 1497, përkthyer nga S. Pulaha, në nahijen e Kelmendit përmenden dy fshatra: Selçisha, me katundin Liçen, dhe Içpaja me katundet Gjonoviq, Leshoviq, Muriq dhe Kolemad9. Po aty, përmenden edhe disa individë që ndoshta mund të jenë themeluesit e trungut kryesor të fisit: Vukza, i biri i Kelmendit, Vladi i biri i Kelmendit, dhe Gjoni, i biri i Kelmendit (Klemendit), në Selçishë; Vuku, i biri i Kelmendit, në Içpajë-Gjonoviq; Deda, i biri i Kelmendit, dhe Stepani i biri i Kelmendit në Içpajë-Muriq9.

Kelmendi: harta e trojeve kelmendase nga Malësia e Madhe deri në Rugovë.

Vendbanime kelmendase rreth Alpeve shqiptare

Nisur nga analiza e regjistrit të 1497 dhe atij të 1582, Pulaha del në përfundimin se ngulitja e përhershme (sedentare), dhe formimi i fisit territorial ishte në zhvillim e sipër në 1497, dhe ishin plotësisht të përfunduara në fund të shek. XVI. Rënia e numrit të popullsisë gjatë këtij shekulli, sipas Pulahës, sugjeron se vëllazëri blegtorale të Kelmendit mund të jenë larguar nga katundet Muriq dhe Kolemad, drejt trevave që sot gjenden në Mal të Zi, si Muriqani apo Goljemadi10.

Rezultatet gjenetike

Deri sot (nëntor 2020), kemi 15 anëtarë kelmendas në Projektin Rrënjët. Sipas nojhurive të secilit, asnjë nuk ka lidhje më afër se tre breza me të testuarit e tjerë. Prej tyre, 9 janë nga pjesa e Malësisë së Madhe që përfshihej në katër bajrakët e lartpërmendur, kurse 6 janë nga zona të tjera, por që ruajnë në familje traditën e përkatësisë fisnore Kelmend. Brenda grupit të dytë, katër familje ruajnë edhe gojëdhënën e prejardhjes nga fshatrat e Kelmendit, kurse një familje mendohet që është bashkuar me vëllazëritë e fisit që u vendosën në ultësirën afër Lezhës. Po i paraqesim të gjitha rezultatet në tabelën e mëposhtme:

Qyteti/Fshati/Lagjia    Vllaznia/Bajraku    Rezultati

Selcë, Malësi e Madhe      Selcë    E-V13>Z5017>CTS9320>Z16988>BY62310

Lëpushë, Malësi e Madhe       Vukël   E-V13>Z5017>CTS9320>Z16988>BY62310

Vukël, Malësi e Madhe     Vukël   E-V13>Z5017>CTS9320>Z16988>BY62310

Muriq, Malësi e Madhe    Vukël   E-V13>Z5017>CTS9320>Z16988>BY62310

Shkodër     Vukël   E-V13>Z5017>CTS9320>Z16988>BY62310

Nikç, Malësi e Madhe Nikç      E-V13>Z5017>CTS9320>Z16988>BY62310

Nikç, Malësi e Madhe Nikç      E-V13>Z5017>CTS9320>Z16988>BY62310

Nikç, Malësi e Madhe Nikç      E-V13>Z5017>CTS9320>Z16988>BY62310

Bogë, Malësi e Madhe      Bogë    E-V13>Z5017>CTS9320>Z16988>BY62310

Okol, Bogë, Malësi e Madhe  Bogë    E-V13>Z5017>CTS9320>Z16988>BY62310

Bogë, Rugovë  Bogë    E-V13>Z5017>CTS9320>Z16988>BY62310

Valbonë, Tropojë         E-V13>Z5017>CTS9320>Z16988>BY62310

Tiranë         E-V13>Z5017>CTS9320>Z16988>BY62310

Shkodër            R1b-M269>Z2103>BY611>Z2705>Y32147

Lezhë          J1-M267>P58>Z643>Z2331>Y3081>Y179831

Diskutim

–     Siç dallohet lehtë nga tabela, fisi Kelmend është nje fis mjaft homogjen në prejardhjen e vijës atërore. Shumica dërrmuese e të testuarve i takojnë një linje të vetme: E-V13>CTS9320>BY62310. Vetëm dy nga 15 rezultate nuk i takojnë këtij trungu. Madje edhe vëllazëria Pepushaj, që thuhet se janë anas3, janë gjithashtu të kësaj linje. Në Projektin Boshnjak të ADN-së11 ka edhe kelmendas të tjerë të testuar, shumica po ashtu në degën E-V13>BY62310, dhe një numër i vogël rezultatesh nën J2b-L283>Y23094 dhe R1b-BY611>Z2705.

–     Kelmendasit kanë prejardhje nga popujt e lashtë të Ballkanit. E-V13>CTS9320>BY62310, si nëndegë e E-V13>CTS9320, lidhet me një numër të madh linjash të tjera që gjenden te shqiptarët, si E-V13>CTS9320>Z17107, E-V13>CTS9320>Y84585, E-V13>CTS9320>BY4526, E-V13>CTS9320>BY34282. Brenda E-V13>BY62310, lidhjet më të afërta të trungut të Kelmendit janë me një të testuar në Pukë dhe një tjetër nga zona e Kolonjës në Korçë (me prejardhje vllahe). Për vjetërsinë dhe prejardhjen e gjithë kësaj dege do të shkruajmë më hollësisht në të ardhmen, por ndërkohë mund të themi se është një linjë që duhet të lidhet me popujt e lashtë Ballkanikë, me gjasë të anëve veri-perëndimore të gadishullit.

—–Ndër linjat e tjera:

—–R1b-M269>BY611>Z2705>Y32147, rezultat i një personi nga Shkodra që sipas traditës ka prejardhje nga Nikçi. Kjo degë gjendet në dendësi relativisht të lartë në Malësi, sidomos në familjet anase, prandaj, edhe pa rezultate të ngjashme nga Kelmendi, ka mundësi që gojëdhëna të jetë e saktë. Në Projektin Boshnjak të ADN-së janë disa anëtarë të kësaj dege që mendohet se kanë prejardhje nga Kelmendi (Muriqi), në largësi rreth 1000-1100 vjet nga personi nga Shkodra. Edhe kjo linjë ka prejardhje nga popujt e lashtë paleo-Ballkanikë.

—–J2b-L283>Y23094, që përmendëm më lart, ka gjithashtu prejardhje nga popujt e vjetër të Ballkanit dhe ka dendësi e larmi të lartë në Malësi.

—–Dega J1-M267>P58>Y3081 ka gjasa të jetë përhapur në Mesdhe gjatë Epokës së Bronzit dhe ttë Hekurit. Duke qenë se nuk e gjejmë as në Malësi, as në treva të tjera të Kelmendit, duket se vërtetë të jetë bashkuar me fisin në ultësirat e Lezhës.

– Ka mundësi që pjesa më e madhe e fisit, vëllazëritë nën E-V13>CTS9320>BY62310, të kenë prejardhje të largët nga treva më veriore në Ballkan, por nuk ka prova që kjo lëvizje të ketë ndodhur 1000 vitet e fundit. Rezultatet më të afërta me kelmendasit E-V13>BY62310 vijnë nga trojet e sotshme shqiptare prandaj lëvizjet e këtij mijëvjeçari duhet të jenë përqendruar në pjesën veriore të trevave shqipfolëse.

– Pavarësisht disa rezultateve të ndryshme, gojëdhëna që tregon se vëllazëritë e ndryshme të fisit kanë prejardhje të përbashkët, duket përgjithësisht e saktë. Nuk mund të thuhet me siguri, pa rezultate edhe nga disa vëllazëri të pa-testuara, sa familje në Selcë, Nikç e Vukël, i takojnë degëve të tjera, mirëpo rezultatet e deritanishme tregojnë bindshëm që pjesa dërrmuese janë të të njëjtit trung gjenealogjik.

– Gojëdhëna e prejardhjes së fshatit Valbonë tregon se i pari i fshatit ishte një kelmendas që nguli nga Vuthajt në Valbonë. Rezultatet vërtetojnë lidhjen e gjakut mes Valbonës e kelmendasve në Malësi të Madhe. Edhe në vëllazëritë e fshatit Vuthaj që lidhen me Valbonën duhet të jenë të kësaj linje, megjithëse duhen rezultate edhe nga ky fshat për provën përfundimtare.

– Te kelmendasit jashtë Malësisë së Madhe, edhe pse E-V13>BY62310 mbetet mbizotëruese, vërehet larmi më e lartë. Kjo mund të vijë si pasojë e dy fenomeneve. Së pari, familje me prejardhje të ndryshme mund të jenë bashkuar me fisin në rajonet ku ky ka shtegtuar, si në rastin e rezultatit nga Lezha. Së dyti, siç sugjeron Pulaha, vetë fisi i Kelmendit mund të ketë qenë më heterogjen në periudhën e hershme të territorializimit të tij10, deri sa një vëllazëri dominoi pjesën tjetër të familjeve, duke i shpërngulur këto të fundit. Kjo dinamikë e homogjenizimit gradual deri në përputhje të territorit me përhapjen e bërthamës fisnore vërehet edhe te fise të tjera. Në rastin e Kelmendit, mbështetje për këtë skenar mund të japin rezultatet e linjës R1b-BY611>Z2705>Y32147. Fakti që në Projektin Boshnjak ka anëtarë të vëllazërisë Muriqi me rezultatin këtë rezultat, ndërsa një familje që banon sot në lagjen Muriq është testuar E-V13>BY62310 mund të jetë një rast i zëvendësimit të një vëllazërie më të vogël nga familje të trungut kryesor. Megjithatë, për të folur me më shumë siguri duhen të paktën rezultate nga lagjia Muriq.

– Boga, si bajrak i veçantë deri në shek. 19, ka ngjallur vazhdimisht interes e debate rreth lidhjes me Kelmendin. Disa gojëdhëna e paraqesin edhe Bogën si pasardhëse të një vëllai tjetër të të parëve të Selcës, Vulit e Nikçit, por si Nopcsa6 edhe Malcolmi1, kanë supozuar se gojëdhëna është tjetërsuar për të justifikuar bashkimin politik të Bogës me Kelmendin. Rezultatet tregojnë se, pavarësisht a është ndryshuar gojëdhëna apo jo, lidhje gjaku mes Kelmendit e Bogës ka. Gjithashtu, gojëdhëna e regjistruar nga Mark Krasniqi12 mbi prejardhjen së fshatit Bogë në Rugovë nga Boga në Malësi të Madhe mund të gjejë mbështetje gjenetike në afërsinë mes anëtarëve nga të dy fshatrat, gjë që do të verifikohet me përmirësimin e rezolucionit të testeve të tyre. Me dy rezultate nga ky fshat dhe një nga Boga e Rugovës, nuk mund të thuhet ende nëse gjithë popullsia e Bogës lidhet me pjesën tjetër të Kelmendit. Megjithatë, duke qenë se dy rezultatet nga Boga në Malësi të Madhe vijnë nga dy familje relativisht të mëdha dhe pa lidhje me njëra-tjetrën, madje nga lagje të ndryshme të fshatit, dhe rezultati nga Boga në Rugovë sigurisht nuk lidhet me ta për të paktën 8 breza, mund të themi që të paktën një pjesë e mirë e Bogës janë të një gjaku me Kelmendin.

Siç theksuam më lart, mbeten shumë të panjohura për t’u ndriçuar edhe më tej përmes zgjerimit dhe thellimit të kampionit. Dy anëtarë të projektit të linjës atërore E-V13>BY62310 janë në pritje të testeve me rezolucion të lartë. Ndërkohë, ftojmë gjithë kelmendasit që kanë kryer teste të kromozomit Y, të bashkohen me projektin Rrënjët, dhe ata që nuk janë testuar ende, të bëjnë një test e të anëtarësohen, që të mësojmë sa më shumë për prejardhjen e këtij fisi.

———–

Burime:

1. Malcolm, N. (2020). Rebels, Believers, Survivors: Studies in the History of the Albanians. Oxford University Press, USA. H

2. Hahn, G.H. (1858). Travels in Dardanian Albania. Retrieved November 1st, 2020 from http://www.albanianhistory.net/1858_Hahn/index.html.

3. Elsie, R. (2015). Fiset Shqiptare. Artini: Tiranë.

4. Malcolm, N. (2000). The Kelmendi: Notes on the Early History of a Catholic Albanian Clan. Südost-Forschungen, (59-60), 149-163.

5. Hecquard, H. (2016). Histoire et description de la Haute-Albanie-Ou Guégarie. Collection XIX.

6. Nopcsa, F., Malaj, E., Verli, M., & Zallari, M. (2013 (1908)). Fiset e malësisë së Shqipërisë veriore dhe e drejta zakonore e tyre. Qendra e Studimeve Albanologjike Instituti i Historisë.

7. Durham, M. E. (2017). High Albania. Lulu.com.

8. Zojzi, Rr. (2018). Ndamja krahinore e popullit shqiptar. Gegnia, 6-2018. Marrë me 17 prill 2020 nga www.bibliotekashkoder.com.

9. Pulaha, S. (1974). Defteri i regjistrimit të Sanxhakut të Shkodrës i vitit 1485. Akademia e Shkencave e RP të Shqipërisë, Instituti i Historisë.

10. Pulaha, S. (1975). Kontribut për studimin e ngulitjes së katuneve dhe krijimin e fiseve në Shqipërinë e veriut shekujt XV-XVI. Studime Historike, I. Instituti i Antropologjisë Kulturore dhe Studimit të Artit.

11. Bosnjacki DNK Projekat. https://bosnjackidnk.com/baza-bez-markera/

12. Krasniqi, M. (1978). Vendbanimet e Rugovës.