Kadare ka dhënë një intervistë në TV Klan ku ka spikatur deklarimi i tij se nuk ka qenë disident; se kontrata që ka pasur me popullin ka qenë si shkrimtar dhe jo si hero dhe se “lubonjëria” që ia kërkon këtë të ishte bërë vetë. Cili është komenti juaj?
Disidenca lidhet me një periudhë poststaliniste të vendeve të Lindjes ku, pas dënimit të Stalinit, u krijua një lloj lirie relative për të shprehur kundërshtimin nëpërmjet aktesh publike. Kurse Shqipëria mbeti deri në fund staliniste, prandaj çështja e disidencës as mund të shtrohet, por ama një pyetje mund e duhet të shtrohet: pse Shqipëria mbeti staliniste, ndryshe nga tërë vendet e Lindjes? Cila është përgjegjësia e inteligjencës për këtë? Po të lexosh intervistën e Kadaresë dashur pa dashur ajo flet për këtë.
Në vitet e rinisë sime për të cilët flet Kadareja ekzistonte një rini qytetare që kishte fituar një ndërgjegje kundër atij regjimi e cila, ndryshe nga masa e servilëve karrieristë që zbrisnin nga provinca, e urrente regjimin dhe kërkonte çlirim. Madje, lidhur edhe me rastit tim personal, nëse ka njeri që e ka ditur se kishte edhe një grup të rinjsh që kishin vendosur të mos botonin, por të bënin letërsi sirtaresh që godiste regjimin ky është Kadareja. Këto ai i di mirë sepse ka qenë një brez i ndërmjetëm midis këtyre dy brezave dhe ka jetuar në rrethet e tyre. Sigurisht nuk ishte ndonjë gjë e madhe ajo që bënim, por si akt moral ndaj shoqërisë dhe ndaj vetvetes ishte e kundërta e atyre që vargëzonin pa fund për shqiponjat që fluturonin lart e që gëzoheshin pa masë kur Shoku Enver u bënte ndonjë telefonatë përgëzimi. E nëse në ato vite filloi një luftë kundër liberalizmit që përfundoi me trefishimin e numrit të të burgosurve politikë për një periudhë shumë të shkurtër kjo mbi të gjitha u drejtuar kundër kësaj rinie të cilës iu prenë krahët pa fluturuar. Nëse dikush prej nesh nuk u dogj me benzinë si Jan Palah në Çekosllovaki në atë kohë kur filluan të na presin gjuhën sëbashku me flokët e gjata kjo nuk është se na bën ndonjë nder, përkundrazi, tregon shkallën e shtypjes e të nënshtrimit të shoqërisë. E lidhur me këtë unë problemin e kam shtruar si çështje kulture, si çështje që ka të bëjë me rolin e intelektualit në një shoqëri. Jam shprehur se në shoqërinë tonë mbizotëron një kulturë që e përçmon një hero idealist, njeriun që sakrifikohet për të tjerët, përkundrazi ajo ka si model intelektualin që boll të arrijë suksesin dhe një status paçka se si e arrin atë. Këtë e provon edhe vetë Kadareja në intervistën e tij kur tregon se si një intelektual tallet me një njeri të thjeshtë duke i thënë se ai duhet të digjej me benzinë në shenjë proteste sepse intelektualët vlejnë, kurse ai nuk vlen për asgjë. Pra ne, mëtë rinjtë, që të “digjeshim” kishim nevojë për tjetër lloj shembull intelektuali, jo si Kadareja. Kur shkrimtari më i njohur nxitoi të na quante antishqiptarë e armiq çfarë mund të prisje nga të tjerët. Dhe problemi që kam ngritur është se ky lloj intelektuali në vend se të dënohet inkurajohet tek ne edhe sot. Vetëm në Shqipëri mund t’i bëjë nder një shkrimtari sot t’ëtallë akte të tilla si i Jan Palah. Akte të tilla janë akte që shenjojnë ndërgjegjen kolektive të një shoqërie e që, siç ka treguar shpesh historia, kanë vlejtur më shumë sesa dekada emancipimi gradual të shoqërisë.
Shprehje e kësaj kulture është edhe kur thotë: “nuk kam pasur kontratë me popullin tim si hero, pot si shkrimtar”. Ç’kuptim ka kjo? Shkrimtari, nëse duhet të ketë një kontratë duhet ta ketë me të vërtetën. Këtë kontratë ai e ka prishur pafundimisht mu pse ka pas nënshkruar një kontratë tjetër, si shkrimtar, me regjimin që e paguante si profesionist i lirë, që i ndërtoi një apartament special, që i vuri një përkthyes në shërbim dhe kjo kontratë, do s’do Kadareja, ishte një kontratë që parashkonte larjen e truve popullit për ta sunduar më mirë dhe jo thënien e së vërtetës. Kjo lloj mendësie mbi raportin me pushtetin shpjegon pse edhe gjatë tranzicionit Kadareja ka mbajtur qëndrime flirtimi si me regjimin autoritar të berishës 92 – 97 si me sistemin e korrupsionit të Nanos duke gëzuar madje edhe privilegje prej tyre.
E megjithatë askush nuk e ka akuzuar, siç pretendon në intervistë, se ka bërë një kontratë për të qenë hero dhe nuk e mbajti. Sot i është thënë pse kërkon të bësh heroin pa pas qenë hero duke e thelluar edhe më shembullin e keq të intelektualit manipulator. Sot i kërkohet që të mos çojë trupa televizive të huaja në vende internimi imagjinare ku nuk ka qenë kurrë, e të mos bëjë sikur në famëkeqen Lidhje të Shkrimtarëve ai paskësh qenë i vetëm kundra të gjithë shkrimtarëve të tjerë. Nuk i është përmendur fare denigrimi që u ka bërë autorëve më të njohur të shekullit XX me pseudonimin Gent Arbana. Nuk i është thënë pse shkrove Pashallarët e Kuq që eksaltonte Enver Hoxhën dhe varroste ende pa u pushkatuar të ashtuquajturit armiq që ai kishte zbuluar në atë kohë, por pse kërkon ta nxjerrësh sikur Pashallarët e Kuq ishte një vepër kundër diktaturës së proletariatit. Si mund të jetë kundër diktaturës së proletariati një poemë ku shkruhet: “Diktaturë e klasës s’është vec në vjersha/Dhe në ditlindjen e veteranit tornitor./Je për socializmin?/Vrapo në rrjeshta/Shpall kudo dhe mbi këdo/kontroll punëtor.” Në fakt, megjithëse ne të gjithë e dimë se si njerëzit ishin të detyruar të përsërisnin çfarë thuhej nga udhëheqësi i madh për armiqtë e popullit, ajo e tejkalon në egërsi edhe gjuhën e këtij sepse shkrimtari, sikur të jemi në një gjendje lufte në front, arrin e thotë: “Bjeri ditë e natë burokratizmit,/Klasën që u përmbys nën këmbë e mbaj./Në se s’do që nesër skuadër e pushkatimit/Të të vejë në mur/tek Bulevardi i Madh.” Dhe prap nuk i kërkojmë llogari pse vargje të tilla kanë frymëzuar turmën e pafundme të injorantëve për ta zhytur edhe më pa mëshirë çizmen në fytin e armikut të klasës. As që të kërkojë falje nuk i është kërkuar. Personalisht nuk mendoj se ai i urrente vërtet kaq shumë klasat e përmbysura dhe armikun e klasës kundër të cilëve asnjë shkrimtari i socrealizmit nuk ka shkruar si ai. Kemi të bëjmë me shkrimtarin që humbet unin e tij dhe krijon “unin tjetër” që shkruan dhe mendon ashtu që t’i pëlqejë diktatorit, fenomen ky i njohur në diktatura. Por ama kemi të drejtë t’i kërkojmë t’i njohë e shpjegojë këto mekanizma në mënyrë që brezat që vijnë të kuptojnë se nga ç’kohë e mbrapshtë kanë dalë, jo të thotë kam qenë i lirë në diktaturë, se kështu i bën nder diktaturës.
Sulmet tuaja dhe të Qoses Kadareja ia atribuon zilisë së shkrimtarëve mediokër. Sipas jush a ka të vërtetë në këtë akuzë, apo keni tjetër shpjegim?
Ajo që bije në sy kur shtjellon këtë akuzë është se ai i trajton shkrimtarët e tjerë sikur këta të jenë ushtarë që vriten në betejë në funksion të lavdisë së gjeneralit Kadare. Ky vizion piramidal prej ushtaraku reflekton një kulturë që mund ta dëgjoje një shekull më parë kur gatuhej mbinjeriu dhe përgatitej fashizmi, por të kesh sot këtë koncept për krijuesit dhe krijimtarinë kjo tregon se ky autor ka jetuar i izoluar nga mendimi liberal progresist evropian. E keqja është se sot ata që kanë lexuar dhe atëhere dhe tani vetëm Kadarenë nuk arrijnë ta kuptojnë se janë përçuesit e kësaj kulture të stërvjetëruar që stimulon njeriun fashist tek individi. Krijuesit nuk ndahen në të mëdhenj e të vegjël, por në të vërtetë e në të rremë, nëse mnd të tentojmë një karakterizim. Çdo krijues i vërtetë sjell një përvojë të vetën një frymëzim të vetin dhe kjo është bukuria e artit, tek pasuria dhe larmija e vet. Kjo s’do të thotë se s’ka libra apo autorë që na pëlqejnë më shumë apo më pak, Por shpesh këto përzgjedhje janë shumë individuale e lidhen me ndjeshmërira të ndryshme me shije e formime të ndryshme. Sa për ilustrim, më lejoni mungesën e modestisë, mund t’ju them se Kaczorowski, recenzuesi i “Gazeta Wiborsha”, që është më e madhja e më e mirënjohura në tërë Lindjen, në recensën që ka bërë pas botimit të Pallatit të Ëndrrave këtë vit në Poloni thotë: “Ky libër nuk është as i mirë, dhe as tepër tepër i keq. Është thjesht mesatar - ashtu sikurse është e gjithë krijimtaria e këtij autori shqiptar.” I njëjti që duke iu referuar një eseje time “Blloku” të antologjisë “Evropa që po zhduket” të botuar në Poloni dhe Gjermani më cilëson “shkrimtar i shkëlqyer evropian.” Jo vetëm, por nëse do të nisemi nga ideja se mediokrit janë ziliqarë ndaj gjenijve atëhere sipas kësaj teorie mund të ngrihet pyetja: po pse nuk e paskan zili Kadarenë tërë ajo turmë shkrimtarësh e gazetarësh që e adhuron, ngase nuk janë mediokër, ngase janë nën mediokër apo çfarë? Prandaj më mirë sesa me vlerësimet denigruese ndaj njëri tjetrit duhet të merremi me analizën dhe gjykimin e argumenteve që parashtrojmë. Personalisht veprën e Kadaresë e gjej shprehëse të ideologjisë nacional komuniste shtypëse dhe izoluese të Hoxhës, trazuar me një prirje të theksuar për të kënaqur shijet ekzotike e orientaliste të lexuesit perëndimor, çka më bën të mos e gjej të vërtetë, e të mos më ngjallë emocion. Kuptohet se në këtë mospëlqim ndikon sa formimi im edhe jeta ime e kaluar nëpër burgje. Dhe kritikat e mija i kam ndaj veprës më shumë sesa ndaj jetës së shkrimtarit sigurisht pa i ndarë ato me thikë sepse nuk ka kuptim t‘i ndash pasi modeli i intelektualit që ai përfaqëson, atij që flirton me çdo pushtet, reflektohet si në jetën edhe veprën. Kush kërkon të merret me argumentet që shtjelloj do mund t’i gjejë sa në revistën Përpjekja edhe në shtypin shqiptar e le të merret me to sepse kundërshtimi i tyre me logjikë të shëndoshë vlen shumë më tepër sesa thjesht sharjet apo thjesht përmendjet e faktit se Kadareja lexohet në Perëndim. Po ashtu kam kritikuar edhe vizionin e tij për botën e Shqipërinë që ai shpalos pasi i imi është krejt tjetër. Dhe kjo besoj se është një detyrë intelektuale. A mendoni ju psh. se një intelektual duhet të heshtë kur dëgjon se shkrimtari më i njohur i vendit thotë se “Kanuni i Lekë Dukagjinit, është thelbi i evropianizimit” se “Kanuni shqiptar është kanun me stof katolik”, vetëm pse këto marrëzi i thotë Kadareja. Po mu pse i thotë Kadareja duhet folur edhe më fort sepse shumica, që nuk ka instrumente, i beson verbërisht. Më duhet pra të përsëris se kjo qasje esencialste që kërkon thelbe të Evropës është e gabuar, se Evropa është një “ngjarje” e shtrirë në hapësirë dhe kohë në ndryshim e pasurim të vazhdueshëm. Por, edhe kur për qëllime thjeshtëzuese i referohemi momenteve të saj kulminante, që, si të thuash, i shenjojnë identitetin, sot debati bëhet midis atyre që kuptojmë me Evropën Iluminizmin e shmçka tjetër dhe atyre që kërkojnë t’i gjejnë rrënjët e saj tek Krishtërimi. Dhe kur flasin për rrënjët e krishtera të Evropës kanë parasysh se me krishtërimin për herë të parë ze fill ideja e madhe demokratrike e dinjitetit të personit e barazisë midis njerëzve, pasi, sipas tyre, ai u ngrit mbi idenë se Zoti i ka bërë njerëzit sipas imazhit të tij. Libri i shenjtë i një të krishteri është Ungjilli i cili na mëson të duam edhe armikun tonë, i cili na thotë të falim? Ku e gjen ky stofin katolik tek Kanuni (pale që kush ka lexuar Doruntinën do të gjejë atje se janë pikërisht priftërinjtë ata që i kundërvihen institucionit të besës kanunore). Kanuni na mëson se për të marë hak mund të vrasim çdo pjesëtar mashkull mbi 15 vjeç të familjes së vrasësit? Kanuni nuk është tjetër veçse tentativa më primitive e një shoqërie klanore, ku nuk ka hyrë ende as shteti dhe as feja, për të vënë disa rregulla bashkjetese. Dhe fakti se ay ka mbetur deri vonë në disa zona ku nuk ka shkelur dot as turku, sepse kanë qenë zona shumë të thella malore, nuk ka të bëjë fare me të qënit e tij perëndimor dhe jo lindor siç thotë Kadareja. Madje, nëse ai do të lexonte pak më shumë histori, do të mosonte se ata turqit e tij të liq kanë bërë edhe pajtime gjaqrash në truajt ku mbizotëronte Kanuni pasi ata kishin ndërtuar shtet.
Kadare është ankuar për shtypin se e ka trajtuar pa moral historinë e tij me Janullën. Ju jeni ankuar po për këtë shtyp për mënyrën se si e ka trajtuar. Ç’keni për të thënë?
Për mua ishte troditëse mënyra se si për të mbrojtur monumentin e tyre një numër i madh gazetarësh trajtoi mizorisht një grua fatkeqe që ka mbetur me një djalë të sëmurë mendërisht. Ndërkohë që i kërkonin ndjesë Gresës nxorrën fletët e hartuara nga sigurimsit me një gjuhë që është tipike e aktakuzave të asaj kohe për të provuar se nuk është internuar për shkak të Kadaresë, por sepse paska qenë spiune dhe prostitutë. Po si nuk u kujtua asnjëri të paktën të pyeste se çfarë ka qenë ky Komisioni i Dëbim Internimeve të cilin e njoh mirë sepse i ka rinovuar çdo pesë vjet internimin familjes sime për njëzet vjet rresht. Ai ishte një organ që vepronte pa gjyq. Pra që merrte dhe plaste njerëzit nëpër qoshet e skutat më të errëta të vendit sipas nje vendimi arbitrar që ishte në kundërshtim edhe me kushtetutën e atij regjimi. I internuari në këtë aspekt ka qenë më keq sesa i burgosuri sepse nuk gëzonte as të drejën e një gjyqi ku të mund të mbrohej. Komisioni i Dëbim Internimeve ka qenë një nga shekelësit më flagrantë të të drejtave të njeriut në shqipëri. Kryetar i tij mesa mbaj mend ka qenë një nga antarët më besnikë të Byrosë Politike, Manush Myftiu.
Për të provuar përrallat e Kadaresë se Janulla ne qenkësh venë nga segmentet e errëta të Sigurimit kundër segmenteve të bardha të tij na thirret në ndihmë edhe Hekuran Isai i cili, në kohën kur flitet ka qenë aq liberal saqë sapo u bë ministër vendosi në Burgun e Burrelit regjimin më të egër që kishte njohur ky burg. Këta lloj gazetarësh thonë se Kadareja i ka ndriçuar, por unë nuk shoh pikë drite në këtë lloj gazetarie. Mua më bëjnë të shtoj pyetjen:: ç’përfaqësojnë këta gazetarë që e trajtuan kameran e penën si zorrë për të shplarë monumentin nga çdo kritikë e për të mbuluar me këto ujra të vërtetën? Si ka mundësi që intervistuesi Fevziu u kthye në dëgjuesin Fevziu duke bërë sikur po i dëgjonte për herë të parë shumë nga shtrëmbërimet dhe gënjeshtrat që tha Kadareja në atë emision?
Është normale që një lexues të jetë i lidhur me një autor për njëmijë arësye. Por është anormale që ky të humbasë sensin e realitetit dhe të mos dojë të dëgjojë asgjë që flet në mënyrë kritike për autorin e tij; është edhe më anormale që të lëshohet me një histeri kundër atyre që kritikojnë autorin e tij. Pati ndonjë që u lëshua aq keq në tërbimin e tij saqë nuk nguroi të shkruajë se personi që goditi Fatos Klosin duhet të kishte goditur ata që shkruajnë kundër Kadaresë. Pale që së fundi kjo media lëshoi me gërma të mëdha thënien “gjeniale” të Kadaresë “Qosja është i marrë!”
Çështja është, ku e ka burimin kjo histeri? Ky nuk është thjeshtë konformizëm. Pa dyshim ka edhe konformizëm në këtë histori, edhe injorancë, por egërsia e treguar ndaj Janullës dhe atyre që kërkojnë të kritikojnë idhullin duhet të kërkojmë më thellë. Shpjegimin duhet ta kërkojmë atje ku gjejmë shkaqet e adhurimit të diktatorëve në përgjithësi, shkaqet e mungesës së individualitetit, personalitetit e shpirtit kritik tek njeriu. E këto më çojnë tek historia e një shoqërie represive dhe paternaliste dhe efektet e saj mbi individin, Historia e adhuruesve të verbër të idhujve është shumë e njohur në botën perëndimore sepse është tashmë pjesë e mendimit klasik psikoanalitik, që tek ne nuk ka hyrë ende, fatkeqësisht. Nëse do t’i referohemi një klasiku të psikanalizës moderne Heinz Kohut “The analys of the self” (analiza e unit) tek adhurimi për idhullin më një anë dhe egërsia e sulmeve ndaj kritikëve të tij do të gjejmë fenemenin e shrregulimeve nerçiziste të personalitetit, që vihet re veçanërisht në shoqëritë represive e me një kult dhune siç është vendi ynë. Karakteristikë e këtyre shoqërive është trajtimi i keq i fëmijëve. Rrahja, nënvjeftësimi, neglizhimi në fëmijëri (ne kemi një shprehje që se kam dëgjuar kund: më mirë mut se i vogël) lenë gjurmë të thella tek njeriu. Ato krijojnë tek ata një ndjenjë mosbesimi tek vetvetja, pasigurie dhe krijojnë fenomenin e nevojës obsesive për tu shkrirë me një objekt omnipotent. Për të mposhtur ankthet dhe pasiguritë e tyre këta kapen pas kësaj figure që e idealizojnë e me të cilën identifikohen dhe kur u cënon atë në të vërtetë ata irritohen sepse u preken sigurirat e brishta të vetat. Dhe jo është një gjendje delirante, jashtë realitetit.
Edukimi i një individi të aftë që të admirojë e të entuziazmohet pa humbur sensin e realiteti dhe shpirtin kritik, që i do miqtë, por më shumë të vërtetën, i sigurt në vetvete, që s’ka nevojë të strehoet në një un grandioz delirat të vetin apo në një objekt të idealizuar omnipotent jashtë tij është një rrugë e gjatë që e pret shoqërinë tonë prandaj edhe një herë përsëris thënien e Wiliam Reichut “të shpëtojmë fëmijët” sepse shumë nga këta për të cilët po flas i shoh pa shpresë.
