Gaetano Petrot, Italiani qe u mrekullua nga Shqipja dhe shqiptaret

Nga Albert Vataj

Pasurohet me tej repertori i albanologeve, perpjekja titane e te cileve ka nxjerre nga harresa identitetin tone pwr ta vendosur ate ne piedestalin e shume kombeve te tjera. Ne brendesi te librit te Gaetano Petrotes lexuesit tane te vemendshem e te afektuar me vlerat e letrave tona, do te hasin: Dokumentet me te vjeter shqip, si fragmenti i shekullit te XIV dhe fjalorin e shekullit te XV; Pesembedhjete shkrimtaret me te motshem qe mbushin periudhen deri ne shekullin e XVIII; Dialektet tek shqiptaret e Italise, Rrefimtarine popullore dhe kenget tona me te lashta me tema te ndryshme; Permbledhjet dhe studimet e etnologjise sone nga tridhjete autore; Letersine tone te kultivuar te shekullit te XIX dhe fillimeve te shekullit XX me njeqind perfaqesuesit me dinjitoze te saj; Shtypin periodik shqiptar me revista dhe gazeta te dala nga viti 1848 deri ne 1930; Studimet shqiptare rreth gjuhes, dialekteve, alfabetit, gramatikes, fjaloreve, etnografise dhe gjuhesise, arkeologjise, historise, folklorit, levizjeve te vjetra kulturore, shkollave, shoqatave dhe kongreseve deri ne vitin 1930. Petrota eshte mbeshtetur ne rreth 1 000 autore, libra, referenca, shkrime e studime me nje gjeografi te gjere kontinentale.

Studiues serioze (te huaj e vendas) dhe punet e tyre te shfrytezuara nga Autori i japin librit "Populli, gjuha dhe letersia shqiptare" fizionomine e nje libri te madh pune ku secili prej studiuesve, njerezve te dijes e te letrave duhet t'i referohen vazhdimisht. Ky liber eshte nje dije e plote shume dimensionale, liber tavoline.

Vepra e Gaetano Petrotes eshte permbledhtari me skrupuloz i ngjarjeve, emrave, veprave, kontributeve, evenimenteve intelektuale qe Shqiperia prodhoi per gjithe shekujt e deri ne 1932 kur u shkrua libri.

Ky liber vjen dhe per nje arsye tjeter. Ai kolaudon, riparon dhe nxjerr me ne drite plotesine e Petrotes se punes se tij titanike, duke e plotesuar imazhin e krijuar nga shfrytezimi i pjesshem e fragmentar i here pas hershem i vepres se ketij autori. Kjo veper davarit te vertetat dhe studimet e tij, duke i shmangur nga keqkuptimet kur materiale te tij jane botuar te nxjerra nga konteksti.

Metodologjia e ndjekur nga ky studiues i madh italian eshte nje model per studime te ketij rangu e te ketij dimensioni. Administrimi, ekonomia e fakteve, eshte nje vlere tjeter qe e ben kete autor te shquhet mbi shume te tjere qe jane marre me Albanologjine.

Ardhjen e ketij libri, nder me te rendesishmit e sjelle ne shqip nga shtegu i Albanologjise, e beri te mundur botuesja Miranda Gjyzeli, shkrimtari Mark Simoni dhe perkthyesi Qemal Velija, te cilet duhen pershendetur per kete inisiative kulturore.

Ky liber jo vetem qe eshte nje pasqyre faktesh, emrash e ngjarjesh, por i ve ato ne sistem, i racinon, i kthen jo vetem ne nje vlere analitike por eshte nje sinteze e plote e asaj se cfare ka ndodhur me letersine gojore e letersine tone te kultivuar, cfare ka ndodhur me kulturen tone dhe me veprat e kesaj kulture, sa te vemendshem kane qene studiuesit e huaj ndaj vlerave intelektuale tona per disa shekuj radhazi. Libri "Populli, gjuha dhe letersia shqipe" jo vetem eshte "inventarizimi" yne kulturore e intelektual, por njekohesisht dhe nje skaner definitiv i asaj cfare ka ngjare e si eshte zhvilluar jeta e letrave shqipe.

Kushdo qe do ta marre ne dore kete liber do te kuptoje se titulli i librit nuk eshte titull gjenerik dhe i plote, por krejt i pjesshem ne ate qe ka te trajtuar kjo veper, eshte nje kemishe e ngushte e nje vepre me trup e vlere te jashtezakonshme.

Shqiptaret, se bashku me helenet dhe rumunet, jane perfaqesuesit e banoreve me te lashte te Gadishullit ballkanik. Paksa te njohur nga modernet, si individualitet etnik, prej marredhenieve me Republiken e Venecias dhe prej bemave te lavdishme e heroike te Skanderbegut dhe, pas invazionit otoman, prej emigrimeve te shumta ne Itali, - ata ishin mjaft te njohur per Greqine dhe per Romen, me te cilat paten marredhenie te pareshtura tregtare dhe ushtarake dhe do te kene pasur sigurisht nje peshe jo te pakte ne Adriatik, perderisa ne kohet e Augustit "krahas gjuhes zyrtare greke apo latine, ne Shqiperi mbijetoi dhe qe lejuar gjuha ilire ne marredheniet e perditshme, ne gjuhen e detarise e deri dhe ne marredheniet zyrtare (Barbarich)".

Vec kesaj, historia na deshmon rendesine e rajonit shqiptar si rruge tranziti mes brendesise se Gadishullit ballkanik dhe Adriatikut qysh ne kohet me te hershme.

Studimi i gjuhes shqipe nga ana tjeter ka vertetuar pavaresine e plote te shqiptareve si grup etnik ne Gadishullin ballkanik, duke qene tashme nje fakt i fituar prej shkences glotologjike se ajo gjuhe eshte nje dege e vecante e familjes indo-europiane, se ciles duhet t'i perkase, se paku ne zanafille, populli qe e flet.

Teza e atyre qe, perkunder rezultateve te studimeve krahasuese, do te donin te mbeshtesnin se populli dhe, me keq, gjuha shqipe jane nje prodhim i shkrirjes dhe perzierjes se elementeve te ndryshem etniko-gjuhesore qe kane mberritur njeri pas tjetrit ne Shqiperi, nuk meriton as te merret seriozisht ne perfillje.

Ashtu sic eshte per t'u hedhur poshte mendimi i atyre qe, duke u bazuar mbi perkimet e pandehura toponomastike, dhe duke perseritur hipotezen e etnografise se vjeter, do te deshironin te benin te besohej per nje origjine kaukaziane te shqiptareve.

Mbetet te merren ne shqyrtim dy hipotezat e mbeshtetura nga studiuesit dhe te mirepritura zakonisht si me te mundshmet per te shpjeguar prejardhjen e popullit shqiptar.

A jane shqiptaret pasardhes te pellazgeve hyjnore apo jane pasardhes te ilireve dhe a jane iliret edhe ata pasardhes te pellazgeve, sic mbeshtet Georg fon Hahn, apo duhet te mohohet bashke me Majerin njejtesimi i ilireve me pellazget e zakonshem te etnografise se lashte?

Doktor Gjon Skiroi, nga Piana dei Greci, publikoi ne vitin 1834 nje veper mjaft diturake mbi Marredheniet mes Epirit dhe Mbreterise se dy Sicilive - Perkujtesa. Ne te paren e ketyre Perkujtesave, kushtuar pellazgeve, ben fjale per levizjet e tyre nga Gadishulli ballkanik drejt Italise dhe anasjelltas, me nje njohje te gjere dhe te sakte te burimeve historike te lashta, qe i permend ne shenimet e bollshme qe i shtohen punimit. Ne faqet 53-54 te kesaj vepre Skiroi shkruan: "...ashtu si ne truallin gelqeror shquhet berthama e formacioneve dytesore te Apenineve kendej dhe pertej Adriatikut, keshtu ne gjuhen shume te lashte pellazge, e cila ende e gjalle percillet tek shqiptaret tane, dhe tek pellazget parake shquhet trungu i vertete ne te cilin edhe greket edhe italianet parake jane te lidhur ne farefis te ngushte mes tyre...".

Jeronim De Rada, "ky burre qe ka krijuar vepra te fuqishme; qe i ka dhene jeten shpirterore nje populli, i cili tashme, i ngritur shume, kerkon me ngulm per veten, perpara Europes, te drejtat njerezore; qe ka parathene marredheniet e afrise mes shqipes moderne dhe gjuhes se mocme pellazge6)", i njejteson shqiptaret me pellazget ne vepra te shumta te tij te botuara para apo pas Hahnit.

Mes shkrimeve ne te cilet De Rada shtjelloi nje argument te tille kujtoj: Parathena Pellazgjike (1840), Lashtesia e gjuhes shqipe (1864), ripunim i shkrimit te meparshem7) qe e botoi per here te trete ne vitin 1890 me titullin Pellazge e Shqiptare. Ne Ligjerata mbi Lashtesine e Gjuhes Shqipe, te botuara ne vitin 1893, shkruan keshtu: "Kane thene se, para se ta vertetoj, i kam njejtesuar pellazget me kombin te cilit kam nderin t'i perkas. Kjo qendron: por cdo argumentimi besoj (dhe jane te shumte ata qe besojne me mua) se i paraprin deshmia e instinktit ne drite te plote... Vendet qe historia me e lashte i percakton si vendqendrim te pellazgeve, dhe shume prej te cileve u ishin ngjitur emra qe jane fjale shqipe, jane te zene ende ne numrin me te madh te tyre nga kombi jone8)".


A jane pra shqiptaret pasardhes te ilireve?


Gustav Majeri e pohon kete. Ai hedh poshte me pare perrallen e besuar deri ne kohet moderne per nje emigrim te shqiptareve nga Kaukazi1), duke thene se "kjo hipoteze eshte krejt e pathemelte: ajo nuk eshte e mbeshtetur as nga ndonje tradite historike e as nga krahasimi mes gjuhes shqipe dhe dialekteve te folur nga popullatat e Kaukazit2)". Mandej shton: "Ne me teper duhet te besojme, duke mos pasur kunder asnje fakt, se shqiptaret kane banuar ne Shqiperi, apo se paku ne nje pjese te saj, qysh nga kohet me te hershme, dhe se jane pasardhes te ilireve te cilet ne lashtesi kishin ardhur duke u vendosur ne rajonet e Shqiperise se sotme, te Dalmacise dhe Bosnjes; dhe kjo pikepamje vjen duke u perhapur perhere e me teper. Te quash pra shqiptaret me emrin e neoilireve eshte po aq e drejte sa te quash neo-greke greket moderne3)".

Prandaj, ne saje te njejtesimit te ilireve me vete pellazget e etnografise se lashte, teza e Majerit perkon me tezen e mbeshtetesve te prejardhjes pellazgjike te popullit shqiptar, pasi, sipas ketyre te fundit, "iliri eshte i barabarte me pellazgun ne kuptimin me te lashte (Hahn)".

Ne te vertete asnje element gjuhesor dhe etnografik te lashte nuk njohim per rajonin ballkanik; vetem dime se historianet, nga Herodoti e ne vijim, kishin quajtur zakonisht barbare te gjitha popullsite qe nuk ishin pjese e Helades ne kuptimin e ngushte te fjales. "Per greket e shekullit V, ilirjanet, po ashtu si maqedonet, jane barbaret (Tuq. II-80)31)". Dhe barbare jane quajtur nga Straboni (VII), bashke me daket, iliret dhe epirotet. Per te cilen Maks Myleri thote se "eshte mùnd i humbur kot te orvatesh te nxjerresh ndonje gje pozitive nga njoftimet e grekeve dhe te romakeve mbi racen dhe gjuhen e fqinjeve te tyre barbare32)".

"Gjuha shqipe, qe dallon shqiptaret nga pjesa tjeter e botes, - thote Dozoni - ngjante se duhej te jepte celesin e prejardhjes se tyre dhe te zbulonte se prej nga rridhnin ata. Por kjo gjuhe, mozaik i cuditshem copash qe ngjajne te mbledhura nga cdo ane, nuk ofron ne pamje te pare vecse nje enigme tjeter te cuditshme dhe te padeshifrueshme1)".

Edhe shkrimet e para qe ne njohim prej gjuhes shqipe shfaqin paqartesi mbi emrin qe duhet t'i jepet asaj qe te mos ngaterrohet me gjuhet e tjera fqinje, te njohura me mire. Mes shkrimtareve me te vjeter shqiptare dikush e quan epirote, duke e dalluar ate nga ajo ilirike apo sllavonike2), dikush e quan albanese3) dhe dikush skiave4).

Eshte me interes te verehet se autoret greke jane perpjekur gjithheret te mbrojne mendimin se shqipja eshte pak me pak se nje dialekt grek, aq sa Kamarda, qe gjithashtu pohon afrine me te madhe te shqipes me greqishten, ne vend se me latinishten, arriti te shkruaje: "Nuk e fsheh se mua me eshte dukur gjithheret se shquaj lidhjet e ngushta mes gjuhes shqipe dhe asaj greke; dhe se kjo pikepamje, e zakonshme per pjesen me te madhe te grekeve dhe te shqiptareve, nuk ka humbur terren tek une si rrjedhoje e pak studimeve te bera. Por vetem pas hulumtimesh me te thella dhe me te dijshme, dhe pas gjykimesh me autoritare, do te jete e lejueshme te gjykohet ajo cka eshte e tepruar apo e drejte, e vertete apo false ne hamendesimin e disave qe (vecanerisht ne Greqi) mendojne se shqipja eshte pak me pak se nje dialekt, sidoqofte mjaft i shformuar, i gjuhes themelore greke13)".

Kushdo qe vihet te studioje problemin e veshtire te percaktimit shkencor te gjuhes shqipe, te klasifikimit te saj mes grupeve te gjuheve dhe marredhenieve te afrise qe ajo ka me gjuhe te ngjashme, duhet te mbaje parasysh mbi te gjitha dy fakte mjaft te rendesishem:

a. - se gjuha shqipe eshte e njohur nga shekulli XVI, kur tashme gjendej ne fazen evolutive pak a shume te njellojte me te sotmen;

b. - se nga shekulli XV e ne vijim, pervec elementeve greke, latine, sllave, italiane dhe pjeserisht kelte e ndoshta gote, te shtene me pare ne gjuhen shqipe, gjenden te perziera ne te jo pak fjale turke e arabe, vecanerisht pas kohes kur shqiptaret perqafuan islamizmin.

Prandaj per te zbuluar nenshtresen zanafillore te gjuhes shqipe, lipset te ndahen jo vetem elementet gjuhesore te huaj qe ende verehen ne te jo krejtesisht te perthithur, por edhe ata qe i jane nenshtruar nje procesi te vertete perthithjeje fonetike dhe morfologjike, dhe, ajo qe eshte me e veshtire, lipset te studiohen ndikimet qe kane ushtruar mbi te gjuhe te ndryshme me te cilat ajo ka ardhur ne kontakt ne epoka te ndryshme.


Krejt befasuese eshte njeshmeria e zhvillimit fonetik dhe shpesh edhe semantik e fjaleve latine te futura ne to, dhe nuk eshte e lehte te provohet se njera ka huajtur nga gjuha tjeter keta elemente te huaj.

Per sa i perket me tej ndertimit organik te shqipes dhe te rumanishtes, ia vlen vecanerisht te shenohet:

a. - nje numer i madh fjalesh zanafillore fonetikisht te njellojta, qe ruajne te njellojte kuptimin ne te dy gjuhet;

b. - formimi i emrave te shumte foljore nga pjesorja e kryer, qe ne shume raste bejne detyren e paskajoreve dhe qe i pergjigjen saktesisht te ashtuquajturit supin rumun;

c. - nje forme e perbashket e gjinores dhe dhanores ne te dyja gjuhet;

d. - formimi i nje nyjeje shquese te prapavendosur te bashkuar me emrin, sic ndeshet edhe ne bullgarishten qe per dukuri te tjera te vecanta dallohet, sic eshte thene, nga gjuhet e tjera sllave. Shembull: shqip, njejes, pashq. gûr, shquar gur-i; rumanisht, pashquar pom (peme), shquar pomul (pema);

e. - ndryshimi ne e i a-se se brendshme te theksuar, ne krijimin e shumesit, sa ne fjalet zanafillore, aq dhe ne fjalet e huajtura nga gjuhe te huaja. Shembull: shqip njejes plak, shumes pleq; ruman. njejes fátze' (faqe), shumes fétze (faqet).

Keto dhe perkime te tjera te ndjeshme mes rumanishtes dhe shqipes, ne fonetike, ne morfologji, ne sintakse dhe ne leksik, prekin te njejtin thelb te te dyja gjuheve dhe prandaj nuk mund te jene krejt rastesore.

Kamarda, duke mos pranuar kete perfundim dhe duke mos miratuar krahasimet e ngritura per te arritur ne te, shkruan se Blau "me thene te verteten nuk guxon te mohoje perkatesine e shqipes ne trungun indoeuropian, por deshiron te shohe tek shqipja nje gjuhe me teper iranike, se greko-latine. Gje e cila nuk eshte e lehte te pajtohet me arsyet e koheve dhe te vendeve, me teper se me ato te etnografise dhe te filologjise2)".

Me studimet e Majerit3) ne te kundert, pasuar nga te gjithe ata qe jane marre me gjuhen shqipe pas tij, shpjegimi i Blaut ka marre vertetim te plote prej karaktereve te padyshimta te perbashketa me grupin satem, qe ndeshen ne shqipen: ashtu si mesorja jo e frymetuar, ne vend te mesores se frymetuar indoeuropiane, dhe fershellyeset ne vend te vargut qiellzor nistor.

"Teoria e perkimeve fonetike mes indoeuropianishtes dhe shqipes - thote Mejè - eshte bere ne linja te pergjithshme. Qe ketu e dime se tashme shqipja i perket, midis gjuheve indoeuropiane, grupit te dialekteve lindore, bashke me sllavishten, armenishten, iranianen dhe sanskrishten4)".

Baldaci, duke u nisur sigurisht nga rezultatet e studimeve me te vona gjuhesore, thote: "Shqipja i perket ne menyre te pakundershtueshme familjes se gjuheve ario-europiane: eshte pra nje gjuhe moter e latinishtes, greqishtes, leto-sllavishtes, gjermanishtes, keltishtes dhe e gjuheve te tjera te Azise se afert. Eshte e gjasshme metej (nuk eshte e mundur te thuhet e vertetuar) se shqipja perfaqeson fazen e vonshme te ilirishtes ose te trakishtes... Fakti se shqipja eshte, mes gjuheve ario-europiane, nje gjuhe krejtesisht vecan per shkak te dukurive fonetike, morfologjike dhe leksikore, qe nuk bashkangjitet me asnje tjeter, po aq e pavarur nga sllavishtja dhe nga armenishtja sic mund te jene sanskrishtja dhe islamishtja, provon se, me gjithe vogelsine e tij ne te gjitha epokat, kombi shqiptar nuk e ka lene veten asnjehere te perthithet nga asnje tjeter, se paku atje ku karakteri malor i vendit bente te mundur t'i rezistonte perthithjes nga ana e nje kombesie me te zhvilluar3)".


A ekziston nje letersi shqipe?


"Mjerisht, nje letersi kombetare e kultivuar, ne kohet e lashta, nuk ishte aspak e mundur qe te lindte ne Shqiperi; pasi, per ta kufizuar diskutimin brenda kufijsh te percaktuar, ai rajon, nga viti 396 pas Krishtit e ne vijim, pershkohet dhe shkretohet pareshtur nga dallget e stuhishme te barbareve qe ndiqnin njeri-tjetrin, te fundit e te cileve ishin pikerisht turqit, me te egrit dhe me te keqijte e te gjitheve1)".

Pavolini ne shkrimin e tij Gjuha dhe letersia shqipe, te botuar ne numrin e posacem te La Voce (20 shkurt 1913) kushtuar Shqiperise, duke folur per studimet gjuhesore shqiptare, pasi ka verejtur se ishte i veshtire zhvillimi i nje letersie te kultivuar ne Shqiperi, e cila jetoi per shekuj nen roberine e sunduesve barbare, thote: "Vetem prane shqiptareve te Italise, ne kushte shume te ndryshme jetese dhe kulture, dhe ne kontakt te ngushte me qyteterimin tone, pati nje lulezim letrar te ndjeshem", dhe mes shkrimtareve te tjere italo-shqiptare, permend vecanerisht vepren poetike origjinale te Jeronim De Rades dhe te Zef Skiroit, pedagog efektiv i gjuhes shqipe dhe Drejtor i Institutit Mbreteror Oriental te Napolit.


A - Dokumente gjuhesore


Ne vitin 1912 i ndjeri D. Sofron Gasizi, murg bazilian i Grotaferrates, paleograf dhe levrues i studimeve bizantine dhe i letersise liturgjiko-patristike lindore1), gjeti nje fragment ungjilli ne gjuhe shqipe mjaft te vlershem, pasi perben dokumentin me te vjeter te njohur te kesaj gjuhe.

Ai njoftonte per kete Sh. T. Imz. Pal Skiroin, ipeshkv i ritit grek te shqiptareve te Sicilise, me letren e 18 marsit 1913. "Kam nderkohe - shkruante ai - kopje te nje fragmenti te gjuhes shqipe gjetur vitin e kaluar: kufizohet megjithate ne Ungjillin e Varrimit, qe thuhet ne fundin te se Shtunes se Shenjte. Teksti eshte mjaft i vjeter, pa dyshim me i hershem ne kohe se shpikja e shtypit; ende nuk mund te percaktoj me siguri as kohen e sakte e as prejardhjen. Kam ndermend ta botoj brenda ketij viti... Me gjase ne nje rast te tille do te shtjelloj edhe ceshtjen e gjuhes liturgjike (ne kendveshtrimin historiko-juridik), nese bihet ne ujdi te miratohet nisma e disa bashkevellezerve tane ortodokse, ose ne cfare caqesh do te mund te jepej e drejta e perdorimit te gjuhes kombetare. Eshte nje ceshtje mjaft serioze dhe njekohesisht e veshtire: sigurisht nuk mund te miratohet verberisht nisma e Nolit, e cila me se paku bie ndesh me nje te kaluar historike qe nuk mund ta shpernjohim dhe qe as nuk duhet te nenvleftesohet, nese nuk duam te shkaterrojme le rôle (rolin - perkth.) e ushtruar nga populli jone ne historine fetare te Ballkanit.

Ne nje rast te tille do te ishte teper e mirepritur nga une nese Sh. J. ose Petrota i shtrenjte do te deshironin te me conin deshiren ne vend per te paraqitur me shkrim nje komentar gjuhesor te tekstit, qe do te pasonte shtjellimin e natyres historiko-liturgjike, e cila do te ndiqej pas nga nje riprodhim besnik i tekstit te paraqitur edhe ne fac-simile. Do te me pelqente qe ne nje menyre te tille, unitis viribus, te shpjegohej nje relike e vertete e gjuhes sone, padyshim me rendesi per lashtesine e saj dhe per perdorimin qe ngjan se ka qene qellimi i paracaktuar i saj. Ne rast pohues, do te ngutem t'iu dergoj kopje te sakte te tekstit...".


B - Letersia popullore


Nese eshte e vertete se letersia popullore eshte pasqyrim i shpirtit te nje kombi, asgje me mire se ajo qe ne cdo kohe ka lulezuar vetvetishem dhe e harlisur ne Shqiperi, nuk na ben te mundur te arrijme te depertojme ne brendesi te jetes se atij populli i cili, perkunder te gjithe pohimeve kundershtuese, ka nje karakter etnik te vecante dhe mjaft te dalluar mes popullsive qe e rrethojne.

Te gjithe shkrimet rreth dokeve dhe zakoneve te popullit shqiptar nuk vlejne as sa kenga me e thjeshte popullore per te na bere te mundur te njohim ndjesite familjare, ndjenjat, dashurite, urrejtjet, pasionet, shpirtin, jeten e atij populli, te cilin, vezhgues siperfaqesore dhe udhetare ne ngut e siper, e kane pershkruar si nje oaz barbarie ne mes te Europes dhe mes kombeve qe kane arritur shkallen me te larte te qyteterimit e te perparimit.

Eshte perseritur shpesh me pare se Shqiperia pa letersi, pa art, pa histori, dhe pothuaj pa gjuhe, nuk meriton as te hyje e te behet pjese e shoqerise se kombeve te qyteteruar, pasi shpejt a vone eshte e destinuar te asimilohet nga popullsite fqinje me te perparuara dhe me te kultivuara: Shqiperia, eshte thene, nje dite apo nje tjeter do te sherbeje per te zmadhuar territorin serb dhe grek1).


C. - Letersia e kultivuar


Shkrimtare shqiptare: prozatore dhe poete

Historia, gojetaria, teatri, romani, filozofia, te gjitha fushat ku shfaqet, zhvillohet dhe rrenjoset veprimtaria intelektuale e popujve, jane pothuaj te panjohura per shqiptaret, dhe e gjithe letersia shqiptare mund te permblidhej ne pese apo gjashte vellime jo shume te ngjeshur. Keshtu eshte thene me theks pesimist, ne nje artikull rreth Letersise shqipe te revistes Albania te Brukselit (viti I, numri 1 - 25 mars 1897). "Mund te habiteshim - vazhdon artikulli - me mjaft te drejte prej kesaj mungese te madhe, kur kemi dhene forcen dhe zhdervjelltesine e mrekullueshme te gjuhes, nese nuk do te kishim folur ne artikullin e meparshem (1) per perndjekjen e jashtezakonshme, objekt i se ciles eshte kjo gjuhe. Por, nese pabesia dhe forca brutale mund te mposhtin talentet individuale, ato jane te pafuqishme perkunder hovit kolektiv dhe anonim te gjithe nje populli, i cili do tu kendoje fatkeqesive te tij apo do te lartesoje lavdine dhe gezimet e tij. Gjithashtu letersia popullore shqiptare, edhe pse e kufizuar, eshte e nje bukurie dhe origjinaliteti te tille, sa me te vertete cilesise ketu nuk ka pse t'i vije keq per sasine".

Dhe vertet, nese letersia popullore shqiptare, ashtu si cdo tjeter, eshte e bukur dhe terheqese, sa pak apo aspak s'ka pse te kete zili ate te popujve te tjere ballkanike, nuk mund te thuhet po ashtu per letersine artistike apo te kultivuar apo vetjake, e cila nuk mund te lindte dhe te zhvillohej ne rrjedhen e se shkuares ne Shqiperine qe ka jetuar per shume shekuj nen zgjedhen otomane dhe e zene fryme ne cdo shfaqje ideore nga propaganda sllave dhe greke, e cila, bashke me perndjekjen e eger turke dhe me depertimin e perdhunte etniko-gjuhesor serb, e me mallkimin e gjuhes dhe te alfabetit shqip nga ana e Patrikanes, pengonte cdo perparim qytetar, shpirteror dhe kulturor te shqiptareve.


D - Shtypi periodik


Revista dhe gazeta

Rrethanat e mjerueshme politike ne te cilat gjendej Shqiperia nen sundimin otoman, ashtu sic nuk bene te mundur zhvillimin e letersise dhe te artit, keshtu nuk lejuan qe te lindte dhe te perhapej edhe shtypi periodik(1).

Vetem jashte Shqiperise doli ndonje periodik, i cili ngriti zerin e tij perpara Europes se qyteteruar me qellimin qe te bente te njohur qenesine e kombit te lashte adriatik dhe te shpallte te drejten e tij per te jetuar si shtet i lire dhe i pavarur.

Shtypi periodik e ka zanafillen e tij ne Itali, me nje gazete qe De Rada e nxori qe nga viti 1848.

Duke e kaluar qofte dhe permbledhtas historine e gazetarise shqiptare, mund te shihet se cfare ndihmese te cmueshme i sollen ceshtjes se kombit te paraardhesve te tyre shqiptaret e Italise, mes te cileve eshte nder te permenden Jeronim De Rada, Anselmo Lorekio, Zef Skiroi, Terenc Toci (2).

Edhe shqiptaret qe gjendeshin ne Kostandinopoje, Bukuresht, Kajro, dhe ne Amerike, bashkuan perpjekjet e tyre per te mbajtur gjalle gazeta dhe revista, te cilat, gjate viteve me te zymte te jetes politike dhe shoqerore te Shqiperise, ndikuan mjaft per te zgjuar ndjenjen kombetare mes shqiptareve dhe per te terhequr vemendjen e botes se qyteteruar ndaj ceshtjes se tyre.


A - Gjuha dhe dialektet


Ne gjuhen shqipe dallohen dy dialekte kryesore: gegnishtja dhe toskerishtja. Keta dy dialekte kryesore, duke u shkrire pothuaj teresisht ne qender te Shqiperise, dora-dores qe largohen nga qendra, shkojne duke u dalluar perhere e me teper nga njeri-tjetri, duke krijuar nje ndarje te thelle dialektore ne dy kufijte e skajshem te bashkesise gjuhesore dhe duke krijuar, ne ndryshueshmerine graduale, nendialekte, te cilet mbartin tiparet themelore te njerit apo tjetrit prej dy dialekteve kryesore me te cilet jane me afer.

Kamarda, duke percaktuar lumin Shkumbin si pikenisje te dy dialekteve gegnisht dhe toskerisht, veren: "Ndarja e dy dialekteve prane lumit te lartpermendur sigurisht nuk eshte kaq e prere sa te dy per njefare pjese te vendit, aq kendej sa dhe pertej, ne ndonjefare mase te mos jene perzjere, edhe njejtesuar; ne ate menyre qe atje, domethene ne qender te Shqiperise, te mos jetoje nje e folme e tille qe te mund te thuhet se eshte e perbashket nen disa pikeveshtrime (1)".


B - Alfabeti


Zef Krispi ne Perkujtese mbi gjuhen shqipe na sjell njoftimin per nje alfabet te vjeter por pa e riprodhuar ate, njoftim te cilin, te risjelle me pas nga Hahni, ai e nxori nga Malte-Bruni.

"Ekziston - thote ai - edhe nje alfabet kishtar qe perbehet prej tridhjete shkronjash, te cilat jane mjaft te ngjashme me shkronjat fenikase, hebraike, armene, dhe palmirene, disa me shkrimin hieroglifik jeratik, pak prej tyre me shkronjat bullgare dhe mizogete, por mungon ne te ajo qe kureshtia jone do ta kerkonte me perparesi, domethene ngjashmeria me karakterin pellazg dhe etrusk e runik. Shkrimi nuk eshte astiform, por mbizoteron ne te, vija e drejte, ashtu si ne doreshkrimet greke; prandaj ne besojme se, ne formen e tanishme, ai eshte veper e prifterinjve te krishtere ose ne shekullin e dyte, me rastin e hyrjes se krishterimit, ose ne shekullin e nente kur kisha e krishtere e Shqiperise i qe bashkuar perfundimisht kishes romane. Ky alfabet megjithate permban disa elemente te alfabeteve tejet me te vjeter te perdorur ne Iliri, Maqedoni, ne Epir (1)". Ky alfabet ne te vertete nuk dihet ku gjendet dhe nga kush eshte perdorur.

Kamarda, ne lidhje me kete alfabet, shkruan keshtu: "Alfabeti epirot i shekujve te pare te eres se re, edhe kishtar, per te cilin flet Maltebruni, Gjeogr. Perbot. I-119, qe eshte permendur me pas nga Krispi ne disertacionin mbi gjuhen shqipe, e edhe nga Hahni ne Studime Shqiptare, duket i panjohur per te gjithe. Jane ndoshta mbetje te saj pese shkronjat, te ndryshme nga ato italiane, qe jane perdorur ne shtypshkrimet e Romes. Mbi te cilat duhet verejtur, gjithashtu, se tre prej kater shkronjave qe dallohen, jane qartas greke (2)".

A. Stratigoi thote se shqiptaret, "sipas njoftimeve qe na kane ardhur, paten alfabetin e tyre te pare ne shekullin e peste, dhe prandaj qe atehere gjuha e tyre filloi te shkruhet (3)". Ne vijim risjell, duke ngaterruar dukshem ate cka thuhet per albanet e Kaukazit me ate cka ai deshiron te thote per shqiptaret, nje alfabet te shpikur nga nje Mesrop gjuhetar armen, i cili filloi te studioje shqipen: ky alfabet eshte me tridhjetetete shenja dhe eshte mjaft i afert me alfabetin armen. Por askush prej shkrimtareve te njohur prej nesh nuk perdori ndonjehere nje alfabet te tille, qe mendoj se nuk i perket aspak gjuhes shqipe.


C - Gramatika dhe Fjalore


Edhe sot, pas futjes ne udhe shkencore te studimeve gjuhesore shqiptare, vecanerisht nga Kamarda e Majeri dhe nga pak te tjere qe kane pasur si objekt hulumtimesh te kujdesshme gjuhen shqipe, gramatika e kesaj gjuhe "nuk mund te thuhet se eshte e njohur aq ne te gjithe rregullat e saj themelore, sa te lejoje te mendohet se tashme behet fjale vecse te persoset aty-ketu, per ta kthyer ne njefare menyre perfundimtare (1)".

Pervec orvatjeve, jo perhere te arritura, te nje klasifikimi te arsyetuar e shkencor te lakimeve dhe zgjedhimeve te Kamardes, Majerit, Pekmezit dhe ndonje albanologu tjeter, gramatika e gjuhes shqipe qe nga Da Lece e deri me sot eshte trajtuar ne menyre empirike dhe ka sherbyer vetem per te njohur dukurite fonetike dhe morfologjike, e ne menyre sporadike dukurite sintaksore te gjuhes, pa mundur te disiplinohen dhe te shpjegohen ato sipas parimeve te shkences gjuhesore.

Kjo gjendje punesh na ben te vajtojme gramatiken qe premtoi e qe e nuk dime nese e ka lene te perfunduar prof. Skiroi, i cili pa dyshim qe njeri prej njohesve me te thelle dhe hulumtuesve me mendjendritur te gjuhes shqipe, dhe jemi ne ankth deri sa te shohim me se fundi te botuar studimin e pritur mbi gramatiken shqipe te Faik Konices, i cili, me kulturen e gjere filologjike te tij dhe me njohjen e te gjithe dialekteve shqiptare, padyshim do te arrije t'i jape nje ndihmese te fuqishme gramatikes historike dhe hulumtimeve shkencore mbi gjuhen shqipe.

Miklosici thote se D. Pjeter Budi duhet te kete shkruar nje gramatike shqipe (2); dhe Pjeter Bogdani ne parathenien e vepres se tij kujton se xhaxhai i tij Andrea Bogdani, arkipeshkv i Shkupit, i vdekur ne vitin 1863, kishte hartuar nje gramatike latinisht-shqip, te cilen me pas ai e humbi neper udhetimet e veshtira dhe te rrezikshme permes maleve shqiptare (3).

Keto gramatika duhet t'i perkasin sigurisht dialektit gegnisht, ashtu si ajo e Katalanit, vdekur ne vitin 1694, qe prof. Skiroi shkruante se e kishte ne zoterim (4) dhe per te cilen ben fjale Imz. Krispi ne nje shenim te perkujteses se tij: "Ne biblioteken e ketij Seminari greko-shqiptar (te Palermos) gjendet doreshkrimi i nje fjalori italisht-shqip dhe shqip-italisht me nje punim gramatike ne fund. Se fundi ne te shkruhet autor Katalani murg bazilian i Mexojuzos dhe arkipeshkv i Durresit (5)".

Nje tjeter gramatike e vogel e dialektit gegnisht gjendet ne nje doreshkrim qe mbart si datim vitin 1710 dhe qe ruhet ne manastirin e Grotaferrates (6).


D - Etnografi dhe gjuhesi


"Dy shekuj kane kaluar, - shkruante Biondeli (1856) - qe kur Lajbnici largpames, duke paraqitur bashkegjakesine e hershme te shqiptareve me kombet italik dhe grek, u propozonte studiuesve krahasimin e gjuheve te tyre perkatese dhe i paraprinte kesaj me shembullin fisnik".

Lajbnici ne te vertete, ne nje varg letrash drejtuar nga Hanoveri per M. Maturin Veyssière La Croze mes viteve 1705 dhe 1715, kerkon te zgjoje vemendjen e leterkembyesit te tij, njerit prej gjuhetareve me te ditur te kohes, per studimin e gjuhes shqipe qe, sipas tij, eshte e denje te studiohet dhe krahasohet me gjuhet me te vjetra.

Ne letren e pare (24 qershor 1705) thote se shqipja eshte quajtur pa te drejte gjuhe ilire, nderkohe qe ai mendon se gjuha e ilireve te lashte ishte nje gje krejt tjeter. Ne te dyten (10 dhjetor 1709) veren se ne gjuhen shqipe gjen shume afrì me latinishten dhe gjurme te fjaleve qe perkojne me gjermanishten. Ne te treten (26 dhjetor 1709) e fton mikun, qe me mire se kushdo tjeter mund ta beje, te dalloje ne shqipen ate qe eshte vetjake e kesaj gjuhe nga ajo qe ka depertuar ne te nga gjuhe te tjera, dhe ai vete merr ne shqyrtim krahasimisht disa fjale. Ne te katerten (28 dhjetor 1711) kerkon kopje te Lutjes se te djeles dhe te Besojme ne gjuhen epirotike, sic e quan ai gjithashtu shqipen, me nje perkthim mes rradheve, dhe deshiron te mesoje titujt dhe daten e vendin e shtypjes se dy librave shqip, per te cilet miku e kishte vene ne dijeni se i kishte ne zoterim, qe te mund t'i kerkonte ne Rome, pasi "kjo gjuhe (shqipe), duke qene kaq pak e njohur, meriton te rrahmendet pak mbi te". Ne letren e peste (24 mars 1715), pas rreth kater vitesh, kerkon perseri njoftime mbi keta libra, pasi nuk gjen me mes kartave te tij treguesit qe kishte marre heren tjeter nga miku.

Lajbnici merret me gjuhen shqipe edhe ne vepra te tjera te tij, duke perseritur pikepamjen e vet rreth individualitetit te dalluar te kesaj gjuhe, dhe ne Desiderata circa linguas populorum te tij shkruan: "Quaeritur annon lingua quaedam peculiaris a Slavonica, Hungarica, Graeca et Turcica prorsus diversa reperiatur in Albania et Bulgaria. Nam relatum est talem linguam singularem repereriri in montibus Albania et Epiri".


E - Arkeologji. Histori. Folklor. Te ndryshme.


Humanizmi, ashtu si studimeve klasike, i dha shtyse njekohshem edhe kerkimeve arkeologjike. Pasi tradita e shkruar e ka vleresuar perhere Adriatikun si nje ure kalimi mes dy brigjeve te lidhur ngushtesisht nga legjenda, nga mite, nga kujtesa historike, te cilat vertetojne njesine e prejardhjes se popujve qe i banojne nga kohe shume te hershme, - ishte e natyrshme qe te mendohej nga studiuesit e permendoreve te lashtesise te kryenin kerkime arkeologjike ne trevat qe i pergjigjen vendeve te permendur pikerisht nga tradita, nga legjenda, nga poezia, nga historia si qendrat me te rendesishme te banuara nga epoka pararomake apo ilire dhe greko-romake ne rajonin shqiptar.

Keshtu, qysh nga koha e humanistit italian Kiriaku i Picikolit, i cili rreth pese shekuj me pare pershkoi bregun jugor te Shqiperise duke mbledhur shenime interesante dhe njoftime rreth rrenojave te qyteteve te lashte, mund te thuhet se kane zene fill kerkimet arkeologjike ne ate rajon, ku ne shekujt pasues kane shkuar studiues te tjere italiane te gjurmeve te lashtesise qe te kerkojne dokumente dhe te zbulojne monumente qe deshmojne qyteterimet e hershme te permendur nga tradita e shkruar.

Edhe udhetaret italiane e te huaj, te cilet kane pershkuar Shqiperine per qellime te ndryshme, kane shenuar ne librat e tyre gjurme interesante objektesh te lashtesise te shperndara neper te gjithe vendin, dhe nder ta meriton te kujtohet Pukevili qe, ne Udhetim ne More, ne Kostandinopoje, ne Shqiperi, etj. (1798-1801) te tij, i kushton ndonje faqe topografise se Butrintit dhe pershkrimit te vendeve te tjere te shquar ne lashtesi. Edhe ne vepren e Hahnit gjendet nje kapitull kushtuar arkeologjise shqiptare.

Germime sistematike ne kerkim te objekteve te lashtesise ne Trake, ne Thesali, ne Iliri dhe ne Epir, me vemendje me te madhe rreth Dodones, ishin kryer nga viti 1861 deri pothuaj ne vitin 1880 nga Misioni arkeologjik francez i Maqedonise. Me se voni dr. Karl Paci (1896-1904) shqyrtoi mbishkrimet e gjetura ne Nikopoje (Preveze) dhe epigrafet e monedhave te Apollonise, Durresit dhe te vendeve te tjere te Shqiperise. Ne vitin 1899 prof. Antonio Baldaci, ne Bollettino te Shoqates gjeografike italiane, dha njoftim per Nje zbulim arkeologjik te konsullit francez A. Degrand ne Shqiperine veriore, per te cilin foli me pas vete konsulli ne librin e tij terheqes: Kujtime nga Shqiperia e Eperme (1901).

Ne nje artikull: Shqiperia arkeologjike ne gazeten Lajmtari i Shqypenies, dhjetor 1904, flitej per Apollonine; dhe mbi Apollonine e Ilirise shkroi prof. Biaxho Pace ne Rassegna italo-albanese, maj-qershor 1920. At Gjecovi, qe ishte nje kerkimtar i pasionuar i objekteve te lashtesise shqiptare, ne Zani i Shna'Ndout, maj-shtator 1920, shkroi disa shenime: Endje arkeologike.

Por kerkimet arkeologjike ne Shqiperi me udhezime dhe kritere shkencore kane filluar ne keta vitet e fundit nga Misioni arkeologjik italian i drejtuar nga L.M. Ugolini, dhe nga Misioni arkeologjik francez i drejtuar nga Leon Rej. Ky i fundit, ne shkurtin e vitit 1927, shkroi ne Diturija disa Shenime mbi punimet arkeologjike te Misionit francez ne Shqiperi; dhe rreth germimeve ne Apolloni te Ilirise, duke dhene njoftime per zbulime te rendesishme, ka shkruar ne Albania, reviste e arkeologjise, historise, artit dhe shkencave te aplikuara ne Shqiperi dhe ne Ballkan (1927, 1928), reviste ne te cilen mund te lexohen shkrime, artikuj dhe lajme te tjera qe lidhen me germimet e siperthena dhe monumentet e shumte qe kane dale ne drite.


F - Levizja kulturore:


Institucione, Shkolla, Shoqata, Kongrese

"Ne mesin e shekullit te kaluar - thoshte Vaina - nuk gjendeshin me teper se rreth pesedhjete libra te shkruar ne shqip; tashme ata kalojne mbi njemije". Ky pohim, edhe pse i ekzagjeruar, i pergjigjet nje realiteti te dhimbshem qe, sic eshte arritur te shihet pergjate ketij punimi tone, rendoi per shume shekuj mbi Shqiperine e katandisur nga qeverisja otomane ne gjendjen me te mjerueshme shpirterore dhe intelektuale. "Nuk bie ne gabim - shton po Vaina - te thuash per shqiptaret se, ashtu si Italia e Re, edhe Shqiperia e Re, eshte zhvilluar ne pjesen me te madhe se jashtmi (1)".

Lidhja e Prizrenit (1878), e ngritur nga Abdyl Frasheri, beri te rilinde fryma e vellazerise mes shqiptareve te te gjithe trevave te veriut dhe te jugut, e te perhapet dhe te ringjallet ngado ndjenja kombetare.

U ndje e thekshme nevoja per levrimin e gjuhes dhe te kultures shqipe, apostuj te se ciles u bene ne ato vite Pashko Vasa, Jani Vreto, dy vellezerit e Abdylit, Naimi dhe Samiu, e shume te tjere. "Atdhetaret u bene autore te abetareve e vjetareve dhe mbledhes te kengeve popullore; ndersa botimi i nje fjalori, si ai i Kristoforidhit te Elbasanit, perkunder pengesave te pafryt te grekeve, merrte rendesine e nje ngjarjeje te madhe. Sipas ketyre paraprijesve, nga jetesimi i plote dhe i vlerte i zoterimit te gjuhes duhej te fillonte ne te vertete vepra madhore per heqjen e zgjedhes, synimet jetike te se ciles u shfaqen shpejt teper te qarta (2)".

U ngriten shoqeri letrare e dolen gazeta, u hapen shkolla dhe u mbajten kongrese gjuhesore e letrare ne Rumani, Itali, Greqi, Egjipt, e me pas edhe ne Shqiperi.

Ne Kostandinopoje u themelua ne vitin 1879 shoqeria Drita, dhe me nismen e saj u botuan libra e gazeta.

Shqiptaret e Rumanise kane qene gjithheret ne vije te pare te levizjes kulturore, dhe qysh nga viti 1877 nisen te botohen alfabete e libra leximi dhe gazeta shqipe ne Bukuresht, ku ne vitin 1881 lindi shoqeria Drita, qe me pas me 1888 u quajt Diturija, kryetar i se ciles qe edhe Pandeli Vangjeli. Ne Rumani u bene botime te shumta gjuhesore dhe letrare ne shqip. Ne vitin 1905 u hap nje shkolle ne gjuhen shqipe ne Kostance, dhe vitin e pare ne te dhane mesim A. Drenova (Asdreni) e me pas edhe Mihal Lehova e Thoma Avrami.

Kolonia e Bukureshtit ne vitin 1890 perbehej nga atdhetaret shqiptare me te flakte dhe me veprues: Visarion Dodani, Pandeli Vangjeli, Mihal Grameno, Thoma Avrami, Jashar Erebara, Gjergj Meksi e te tjere, te cilet kane luftuar per pavaresine e atdheut te tyre me botime, me shkolla, me arme, dhe disa prej tyre kane marre detyra te larta ne qeverisjen e Shqiperise se rilindur.

Ne nentorin e vitit 1898 u mbajt ne Bukuresht nje Kongres Shqiptar i kryesuar nga Faik Konica, dhe nje tjeter i mbajtur ne vitin 1902 qe kryesuar nga princi Albert Gjika, kurse ne ate te prillit 1905 qe krijuar Komiteti Qendror drejtues me emrin Kombi.


Letersia shqipe


A. Dokumente gjuhesore

- Fragment i shekullit XIV

- Liste fjalesh e shekullit XV

- D. Gjon Buzuku (1555)

- Luke Matranga (1592)

- Pjeter Budi (1621)

- Frang Bardhi (1635)

- Pjeter Bogdani (1685)

- At Francesko Maria da Lece (1716)

- Nikolle Filja (1736)

- Jul Variboba (1762)

- Teodor Kavaljoti (1770)

- Danieli (1802)

- Mjeshter Teodori (1803)

- Testamenti i Ri (1827)

- At Nilo Katalani (1694)

- Gj. B. Kazazi (1743) - Sac. Nikolle Keta (1803)

- Marko Bocari (1809) - D. Pjeter Zarishi (1837)

- Krijime te dialekteve shqiptare te Kolonive te Italise



B. Letersia popullore


- Rrefimtaria popullore shqiptare

- Proverba, fjale te urta, thenie popullore, gjeagjeza

- Kenge popullore shqiptare

- Kenge dashurie

- Kenge dasme

- Poezi dasme

- Kenge te permortshme

- Kenge heroike dhe historike

- Kenge historiko-epike

- Kenge popullore italo-shqiptare

- Doruntina ose Garentina - Kostandini i Vogel

- Kenge te ringjalljes se Lazarit

- Vargu dhe ritmi ne poezine popullore shqiptare

- Vlera artistike

- Letersia popullore shqiptare dhe ajo e vendeve te tjere ballkanike

- Letersia me fryme popullore

- Poezia dhe proza fetare

- Rapsodite shqiptare te Z. Skiroit

- Permbledhje te Dorses, Biondelit, Hekardit, De Gracias

- Permbledhja e Hahnit: Studime Shqiptare

- Permbledhja e Rainholdit: Nete Pellazgjike

-Permbledhja e Imz. Z. Krispit

- Permbledhja e Kamardes: Shtojce per Shqyrtim mbi Gramatologjine

- Rapsodite e nje poeme shqiptare te Jeronim de Rades dhe Nikolle Jenos te Koronejve

- Bleta shqiptare e Th. Mitkos

- Permbledhje te Prof. U. Jarnikut, V.A. Dodanit, A. Dozonit

- Tekste shqip me glosar te H. Pedersenit

- Permbledhje te Gustav Majerit

- Valet e Detit te Spiro Dines

- Permbledhje te M. Markianoit

- Shqiptaret e Italise dhe kenget tradicionale te tyre te A. Skures

- Permbledhje te Xh. Pitrèse

- Permbledhje te Gj. Siminit, I.M. Qafezezit, V. Prendushit, M. Markianoit, N. Rotes

- Permbledhje te Z. Skiroit: Kenge popullore te Shqiperise dhe Kenge tradicionale dhe krijime te tjera te kolonive shqiptare te Sicilise



C. Letersia e kultivuar - Shkrimtare shqiptare: prozatore dhe poete

- Muhamet Cami

- Nezim Bej

- Jeronim De Rada (1814-1903):

Milosao

Kenget e Serafina Topise

Kater historite: - Skanderbegu

- Renia e Mbreterise se Shqiperise

- Pasqyre e Jetes Njerezore

- Sofonizba

- Shkrime te tjera te J. De Rades

- Vepra e J. De Rades

- Anton Santori (1819-1894)

- Gavril Dara (1826-1885)

- Pashko Vasa (1827-1892)

- Kostandin Kristoforidhi (1827-1895)

- At Leonardo De Martino (1830-1923)

- Zef Serembe (1843-1891)

- Naim Frasheri (1846-1900)

- At A.M. Xanoni S.J. (1863-1915)

- Zef Skiroi (1865-1927):


Rapsodite - Kenget kishtare dhe prozat fetare

Mili dhe Haidhia

Kenkat e Luftes

Mino

Kenget e Liktorit - Poezi dhe proza te ndryshme

Te dheu i huaj

Kthimi

Vepra e Zef Skiroit

- Andon Zako Cajupi (1866-1930)

- D. Ndre Mjedja (1866)

- Agustin Ribeko (1867-1928)

- At Gjergj Fishta (1871):

Lahuta e Malsîs

Vjersha te pershpirtshme - Pika voeset

Mrizi i Zanavet

Vallja e Parrizit - Anzat e Parnasit

Vepra e At Gjergj Fishtes

- Mihal Grameno (1872-1931)

- Aleks S. Drenova-Asdren (1872)

- Kristo Floqi (1873)

- Mehdi Frasheri (1873)

- At Shtjefen Kostandin Gjecovi O.F.M. (1874-1929)

- Faik Konica (1875)

- Luigj Gurakuqi (1879-1925)

- Theofan S. Noli (1880)

-Midhat Frasheri (Lumo Skendo) (1880)

- Terenc Toci (1880)

- Aleksander Xhuvani (1880)

- Hile Mosi (1885)

- At Vincenc Prendushi O.F.M. (1885)

- Kole Thaci (1886)

- Bernard Bilota (1843-1918)

- Dom Ndue Bytyci (1847-1917)

- Salvator Braile, Gjergj Bubani, Dh. Kamarda

- Zef Kamarda, Francesko Krispi Glaviani, Koste A. Cekrezi

- Namik Delvina, Sami Frasheri

- Karl Gurakuqi

- A. Gurra, Zef Harapi

- At Jak Jungu S.J., D. Dod Koleci, Mati Logoreci

- Lulo Malesori, At Kristo Harrallambi Negovani

- D. Ndoc Nikaj

- Odise Paskali, Lasgush Poradeci

- I.M. Qafezezi, At Justin Rrota O.F.M.

- Kozmo Serembe, D. Lazer Shantoja

- F.Shiroka, A. Tasi, Th. Avrami, Ali Asllani, At L. Ashiku

- At Pashko Bardhi, L. Bebeziqi, Dom Ll. Bitroj, Tef Curani,

Ll. Dardha, V. Dodani, M. Duci, A. Frasheri, Andon S. Frasheri,

Milto S. Gurra, Sali Hallkokondi, Ramiz Harxhi

- E. Koliqi, Th. Konomi, S. Maleshova, D. Miciacio, F. Miciacio,

Gj. Muzaka, S. Papahristo, Dh.P. Pasko, S. Shuteriqi







D. - Shtypi periodik - revista dhe gazeta: 1848-1930


Studimet shqiptare

A. Gjuha dhe dialektet

B. Alfabeti

C. Gramatika dhe Fjalore

D. Etnografi dhe gjuhesi

- Laibnic - Thunman

- At Pal Maria Parrino

- Sac. Nikolle Keta - M. Lik - Ksilander

- Zef Krispi - Vincenc Dorsa

- Jeronim de Rada

- George Hahn

- Federigo Pot - N. Nikokles - Fallmerajer

- T. Shtir

- Fr. Bop

- B. Biondeli - G.I. Askoli

- O. Blau

- Dh. Kamarda

- Franc Miklosic

- Gustav Majer

- J. Thomopulo

- Z. Skiroi - L. Benlou

- Kr. Sandfeld - H. Hirt - M. Markianoi - L. Thalozi dhe te tjere

- A. Mejé

- G. Vajgand

- Norbert Jokli

- Karlo Taljavini - F.L. Pullè

- Anxhelo Pernice

E. Arkeologji. Histori. Folklor. Politike. Udhetime.

F. Levizja kulturore: Institucione. Shkolla. Shoqata. Kongrese.

Bibliografia

Shtojce