Zef Serembe,u lind më 1843 në Shën Kosmo Albanese, apo siç thonë vendasit vetë, Strigari. Babai i tij, Angjelloja, mori pjesë aktive në revolucionin e viti 1848 kundër Burbonëve të Napolit. I dënuar me vdekje, pas dështimit të këtij revolucioni, ai bëri ca vjetë jetën e ilegalit e të të arratisurit politik, i ndjekur këmba-këmbës, duke i shpëtuar shpesh rrethimit të policisë, me pushkë në dorë. I sëmurë rëndë, Angjelloja arriti më në fund të falet nga qeveria e u kthye në shtëpi por, nuk ishte më i zoti për punë. Ekonomikisht u shkatërrua. Zefi i vogël kaloj një fëmijëri të varfër, me hallin e babait, e u rrit shëndetlig. Jeta e t’et la një mbresë shumë të madhe mbi djalin i cili u rrit në kohën kur Lëvizja Kombëtare italiane ishte në kulmin e saj. Pak vjet Serembeja studjoi edhe në kolegjin e Shën Adrianit, ku pat si mësues të shqipes De Radën, i cili u bë një nga miqtë e tij më të dashur dhe influencoi për mbarë tek poeti i ardhshëm. Ca nga varfëria e ca nga shëndeti i lig, u detyrua t’a lërë shkollimin. Një sëmundje e rëndë e veshit, që i ra në shkollë, e dërmoj rëndë.
Ajo, siç duket, ishte fillimi i shkatërrimit të tij psikik. Nuk dimë se kur e la Zefi shkollën e me se u muar pastaj? Po udhën e vjershërisë, ai, siç duket, e nisi herët? Një nga kujtimet e tij më interesante është vjersha ,,Për lirinë e Venedisë’’, e shkruar më 1886. I rrëmbyer nga idetë e ngjsrjet e Lëvizjes Kombëtare italiane, poeti i ri këndon aty për Garibaldin e bashkimin e Italisë, urren absolutizmin, mburret për pjesëmarrjen e Arbëreshëve në Lëvizjen Garibaldiane. Deri më 1870, nuk e njohim veprimtarinë e Serembes. Një dashuri e pafat që shtiu me një fshatare arbëreshe, rëndoi shumë mbi jetën e rrëmbyer të poetit. Vajza, bashkë me prindërit, emigroi në Brazil, ku shkonin qindra-mijëra italianë të jugut të cilët s’kishin tokë e që nuk gjejshin punë në vend. E dashura e poetit nuk jetoi shumë dhe vdiq. Zefi i pangushëlluar, që deri atëherë i kishte kënduar me shpresë, u nis edhe ai për në Brazil më 1875. Dëshironte që, së paku, të shohë varrin e të dashurës së tij, të këmbejë jetë e mbase edhe t’i lerë shëndetin varfërisë. Në Brazil, siç duket, poeti nuk bëri asnjë mot. Disa miqë e ndihmuan të ikë e Serembeja u nis për në vendlindje, me të vetme një trastë dorëshkrimesh - poezi, drama, një përkthim të ,,Psalmeve’’ të Davidit. Por, fatkeqësisht, duke u kthyer në vendlindje u sulmua nga disa njerëz të panjuhur dhe humbi dorëshkrimet e veta. Poeti më pas pat dhëmbje të madhe për këtë humbje e nuk u ngushëllua dot. Që prej Kadiksi, duke i rënë Spanjës, Francës e Italisë mespërmes, Serembe e bëri me këmbë udhëtimin deri në fshatin e tij shumë të largët, i uritur dhe i zbathur. Në fshat, ai nuk gjeti prehje e qetësi. Atje nisi edhe njëherë jetën e mëparshme të varfërisë. Më 1883, e shohim të botojë librin e parë me titull ,,Poezi italishte e këngë origjinale të përkthyera nga shqipja’’, Kozencë. Aty përmblidheshin nja pesë vjersha të tij italishte me vlerë të dyshimtë e nja tridhjetë e dy vjersha shqipe të botuara vetëm në përkthimin italisht, një përkthim shumë i dobët. Serembe vazhdoj të bëjë, gjatë kësaj kohe, jetën e tij të vështirë prej të papuni, çdo ditë edhe më i dobët nga shëndeti. Më 1886, miqtë e tij të Sicilisë, kanë marrë vesh se poeti është seriozisht i sëmurë dhe për këtë çështje e pyesin De Radën, duke dashur të dijnë se ku është Serembe. Më pas, i neveritur keq edhe njëherë prej jetës në Kalabri, ku çlirimi i vendit nga Burbonët s’kishte sjellë ndonjë ndryshim të dukshëm shoqëror, Serembe niset edhe njëherë për në Brazil. Atje vdiq më 1901, në qytetin San Paolo. Siç duket në një nga dokumentet që kemi nga vitet e fundit të jetës së poetit, ku e mbaroi jetën tragjikisht, në çmenduri.
Pas vdekjes së Serembes, rrallë u botua ndonjë vjershë e tij, para se një nip i tij të mblidhte gjithçka mundi të gjejë e t’i botojë shkrimet e para në Milano, më 1926, nën titullin ,,Vjersha’’ - gjithsejt 39 sosh. Vetë botuesi, në parathëniet, na thotë se i preku vjershat, duke i hekur ,,ndonjë barbarizëm të rrallë’’, se ai nuk mbajti ,,sistemin grafik’’ të autorit e se përdori një tjetër ortografi. Keto kështu kanë bërë që vjershat e Serembes të preken veçanërisht në gjuhën e tyre. Dy janë motivet kryesore të poetit: atdheu dhe dashuria. Motivi patriotik - Serembe, bir i një revolucionari të 1848-tës, bir i kohës kur Lëvizja Kombëtare shqiptare kishte filluar, u gllabërua herët nga idetë e përparuara të çlirimit të popujve. Këtë na dëshmon vjersha e parë që e njohim me emrin ,,Për lirinë e Venetisë’’. Interesi i kësaj vjershe është i madh jo vetëm se aty bën majë talenti i një poeti mjaft të pjekur, që sigurisht nuk e ka të parën herë që shkruan, por sidomos se aty Serembe na shfaq idetë dhe idealet e tij kryesore, ide dhe ideale që ai i ruajti gjithë jetën. Me entuziazëm të madh poeti e ka përshëndetur bashkimin e Italisë e heroin e madh të këtij bashkimi Xhuzepe Garibaldin, dora e djathtë e të cilit, gjatë fushatës, qenë edhe arbëreshët. Garibaldin poeti e krahason me Skënderbeun tonë, që bëri bashkimin e shqiptarëve kundër Turqisë së sulltanëve:
,,Këmishkuqi trim me fletë
Skënderbeut tonë i ngjet
se kur rreptas shpatën nxjerr
si rrufeja djeg e shqerr,,
Motivi i dashurisë
Në përmbledhjen e vjershave të Serembes, lirika e tij erotike zë gjysmën e vendit. Edhe këtu, si në poezinë e tij patriotike, Serembe na i këndon drejtpërsëdrejti ndjenjat e tij. Poeti duket se dashuroj që në moshën fare të re një vajzë të thjeshtë arbëreshe: ,,ti je gocë, unë jam djalë’’, i thotë ai në një vend të dashurës duke kujtuar kohën kur u zu malli i tyre. Vajzën, për të parën herë, e kishte takuar te kisha. Poeti na ka dhënë portretin e vashës në tingëllimen ,,Fytyra e saj’’, ku na e përshkruan të hollë e të drejtë si një kumbull, që ecën si zogë, me zërin plot harmoni, me sytë e zezë plot mendim e dashuri. Flokët e saj të zes i ndan shtegu e rreth krejt i rri gërsheti. Kur qesh, poetit i duket sikur për të hapen qiejt. Zefi pat ushqyer ëndërrat më të bukura të lumturisë e e priste me padurim ditën kur do të bashkoheshin, kur do të martoheshin. Po ,,fati’’, - kundër të cilit poeti ngrihet shpesh me mëri nuk e deshi atë lumturi. Një ditë vajza u largua përgjithmonë nga fshati e iku përtej deteve, në Brazil. Poeti jetoj me zemër e mendje tek ajo, gjersa mori vesh vdekjen e saj. Atëherë kishte të paktën nëntë vjetë që ata ishin ndarë e që poeti vuante.
Tani e tutje ai do të jetojë pa shpresë, i dëshpruar keq nga jeta. Dashuri e Serembes, që filloj si një idil i thjeshtë e i ëmbël fshati, përfundoj tragjikisht, e i solli poetit një nga brengat e tij më të mëdha të jetës, i shtoi mërinë ndaj shoqërisë e e bëri edhe pesimist.
Në opusin poetik të krijuar në gjuhën shqipe, sonetin e ka krijuar me një prirje dhe sens të dukshëm, duke e bërë këtë formë poetike si një nga shenjat identifikuese të artit poetik të tij.
Po të kihet para sysh mënyra e krijimit të poezisë nga Zef Serembe, pra, krijimi edhe ad hoc i poezive, me improvizim të atypëratyshëm të vargjeve, me shumëzimin e varianteve të së njëjtës vjershë nga rasti në rast, prirja e tij drejt sonetit duket e habitshme. Kjo për arsye se soneti është një formë shumë precize nga pikëpamja metrike, që do të thotë se kërkon një organizim shumë specifik të vargut. Krijuesit e sonetit rëndom njihen si autorë të disiplinuar, me prirje për të punuar gjatë në skalitjen e vargjeve dhe në përsosmërinë e shprehjes poetike. Ndërsa, Zef Serembe ishte një autor me një dinamikë jetësore larg prehjes e disiplinës, larg rehatisë e përqendrimit. Duket se ishte vetë karakteri i tij ambicioz, shkaku themelor i vështirësive të jashtme, që ia nxinin jetën. Zef Serembe nuk kënaqej brenda një konvence sociale e intelektuale, e cila i ofronte mundësi të kufizuara për t’u afirmuar si personalitet dhe si krijues. Hapësira e ngushtë e komunitetit arbëresh, izolimi i këtij komuniteti, prapambetja sociale dhe kulturore, prej Zef Serembes përjetohesin si pranga, edhe në kohën kur ai nuk arrinte ta artikulonte racionalisht pakënaqësinë dhe revoltën e vet. Përjetimi i detajeve të ambientit të vendlindjes së vet me ritme dramatike, është shprehje e shqetësimit dhe e pakënaqësisë, më shumë se e identifikimit të fuqishëm me atë ambient, edhe pse as kjo lidhje nuk mungon.
Nga kjo shpërputhje evidente e jetës dhe e krijimtarisë së tij, po ku soneti ishte një formë e preferueshme poetike, bëhet e qartë se Zef Serembe kishte një talent jashtëserik, i cili edhe në fushën e krijimtarisë poetike thyente konvencat, ngase ai arrinte të krijonte sonetin, në formën e tij të komplikuar, edhe në një bashkëbisedim rasti, në një darkë miqsh, me lehtësi të jashtëzakonshme. Fjala vjen, sonetin “Dhuninkë Maurit”, poeti e krijoi në prani të vetë Maurit, si një shenjë nderimi për personalitetin e shquar të botës arbëreshe. Nëse nuk e ka lexuesi këtë informacion lidhur me mënyrën e krijimit të sonetit “Dhuninkë Maurit”, e ka të pamundur të vërejë ndonjë disnivel esencial të këtij krijimi poetik me krijimet e tjera të Zef Serembes. Organizimi metrik i sonetit “Dhuninkë Maurit”, është krejt brenda skemës së njëmbëdhjetërrokëshit. Poashtu skema rimore në katrena :abba/ abba dhe në terceta: cde/edc, është precize, si në shumicën dërrmuese të soneteve të tjera të poetit. Disa nga elementet e skicuara në këtë sonet, si portretimi moral i heroit lirik, vlerësimi i veprës së këtij heroi nga pikëpamja morale dhe nacionale, vlerësimi i diturisë si një nga kulmet e arritjes së intelektit njerëzor, në fakt janë nga ato elemente që përsëriten edhe në krijime të tjera të Zef Serembes, si qendra të ideve poetike të tij. Me një fjalë, që në vitin 1860, kur e improvizoi këtë sonet, në një ndejë rasti, Zef Serembe, ishte krijues me botëkuptime të formuara, aq sa ato arrinte t’i artikulonte me një lehtësi evidente edhe në formën e rafinuar të sonetit, si të ishin korpus i poezisë gojore.
Sonetet e Zef Serembes në gjuhën shqipe, janë në koherencë të plotë me prirjet dhe me realizimet e tjera poetike të këtij autori. Nga kjo pikëpamje, Zef Serembe është një poet me origjinalitet të dallueshëm qartë, pavarësisht se në çfarë forme poetike shprehet. Rrjedhimisht, sonetet e tij janë brenda qarkut të poetikës serembiane, të ngjizjes së shpërthimit momental e impovizimit dhe synimit që të arrihet pësosmëria e formës poetike, e jo produkt i analogjive apo i shfrytëzimit të modeleve të gatshme të poetëve të tjerë. Madje as bashkëkombësit e tij të famshëm, Jeronim De Rada dhe Gavrill i Riu, nuk janë modele për Zef Seremben, sepse ata nuk kanë krijuar fare sonetin. Ndërsa, poemat narrative të këtyre dy kolosëve të poezisë shqiptare, nuk ndiqen nga ana e Zef Serembes, as në kompozicion, as në ide. Poezia e Zef Serembes përgjithësisht është më lirike, më ekspresive, më e shkurtër dhe më pak narrative, se poezia e De Radës dhe e Gavrill Darës së Ri.
Nga ana tjetër, as krijimet sonetike të poetëve të mëdhenj italianë, si Dante Aligieri e Francesko Petrarka, nuk janë ndjekur si modele. Zef Serembe nuk ka krijuar tërësi më të mëdha sonetike, me personazhe të afishuara si shëmbëllim i Beatriçes së Dante Aligierit apo i Laurës së Françesko Petrarkës. Konceptimet poetike të Zef Serembes në krijimet sonetike, nuk janë produkt i koncepcioneve dhe konstruksioneve filozofiko-morale, i procedurave të ndërlikuara kompozicionale dhe ideore. Edhe kur nuk janë krijime ad hoc siç është soneti kushtuar Domenikë Maurit, sonetet e Zef Serembes janë më shumë shpërthime spontane poetike, që evidencojnë ndonjë detaj ose ndonjë përjetim konkret intim, në korelacion me ambientin e jashtëm, po që mbyllet në një kornizë të reaksionit personal apo të një vlerësimi moral.
Sonetet - përkushtime: ballafaqimi i vlerave të vetes me të tjerët
Në nivelin e tematizimeve poetike, Zef Serembe ka krijuar sonetet-përkushtime, ndaj disa figurave konkrete të komunitetit arbëresh, ose edhe më gjerë. Përveç sonetit “Dhuninkë Maurit”, sonete-përkushtime janë edhe: “Aliut Tepelenasit”, “Koroneut”, “Shën Mërisë Virgjër”, “Shën Kozmait e Shën Damjanit” dhe “Zep De Radës”. Koncepti inicues i këtyre përkushtimeve duket të jetë impulsiviteti i përjetimeve personale dhe i nevojës së shqiptimit të atyre përjetimeve intensive, pastaj mahnitja me figurat e caktuara dhe iritimi me disa të tjera. Po në të dyja rastet, poeti veten e sheh në qendër të përjetimit e të vlerësimit poetik, moral e njerëzor, qoftë në rolin e adhuruesit, ndaj Dhuninkë Maurit, Koroneut, Shën Kozmajt e Shën Damjanit, Zep De Radës, qoftë në rolin e gjykatësit, ndaj Aliut Tepelenasit, Shën Mëris Virgjër.)
Kontrollimi rigoroz i shprehjes dashurore - dëshmi e moralitetit
Motivi dashurisë, që është një nga motivet qendrore të poezisë së Zef Serembes, është përjetësuar edhe në një sonet të poetit në gjuhën shqipe, “Fitirja e asana”. Soneti fillon me konstatimin e subjektit poetik për bukurinë e vashës dhe vazhdon me përshkrimin e bukurisë së saj fizike. Është një përshkrim gradual, i qetë dhe solemn, deri sa arrin pikën kulmore në vargun e fundit, (“ E ndë se kjeshën te Mbiereu të kjellë”), duke e bërë bukurinë e saj një fuqi që i kundërvihet edhe ligjit të gravitacionit. Po e tëra është e realizuar me një drojtje, me kursim dhe me kujdes të theksuar, thua se poeti ka drojë se mos e lëndon subjektin e poezisë së tij. Po ky kursim ndihet edhe në sonetin “Zonjës lule”. Ky kontrollim rigoroz i shprehjes, mund të jetë dëshmi e moralitetit të poetit, përkatësisht e vetëdijes së tij për vlerësimin moral të komunitetit.
Vetërrëfimi i sinqertë
Soneti “Fitirja ime”, i përbërë nga dy njësi, është portetimi më autentik i pamjes fizike dhe i karakterit të poetit Zef Serembe, me vlera edhe për sa i takon autobiografisë së poetit. Këto dy njësi sonetike duket se e kanë fillesën te një nevojë e poetit që të argumentojë shëndetin dhe moralitetin e tij faqe të tjerëve, o për faktin se vetëdija për posedimin e këtyre vlerave e bënte krenar, o për faktin tjetër se kishte nevojë që të fitonte edhe miratimin e të tjerëve për atë që thoshte vetë për veten. Pra, më shumë se një nxitje e pastër krijuese, për të shpalosur ide e mesazhe poetike, këto dy krijime poetike janë përpjekje për të legjitimuar veten në në një edicion të vlerës kulminante konkrete jetësore. Përdorimi i figurës së efiksionit për të përshkruar në detaje pamjen e vet fizike, është një moment interesant në veprën e poetit Zef Serembe. Në prapavijë të kësaj nevoje personale të argumentimt të shëndetit e të moralitetit personal, mund të qëndronte ndoshta dyshimi i fshehtë i ndokujt ose i shumëkujt, megjithëse poeti nuk ka frymë polemike në vargjet e tij. Ka vetëm argumentim të shtresuar, të shndërruar në argument përfundimtar, të panegocueshëm, (“ Si jam mirë e kodinë tas nganjeri”) Pozicionimi i vetes në poezi, herë konkretisht e herë si hero imagjinar, është një prirje e natyrshme e romantikëve, prandaj po të shikohet nga kjo anë, Zef Serembe vetëm ndjek rrymën e madhe romantike. Por, shikuar nga fati jetësor që më vonë iu rezervua, kjo poezi është një paralajmërim i atij fati të ngjizur në kundërthënie e në fatkeqësi, sepse ndarja ndërmjet shëndetit fizik dhe atij shpirtëror, është evident.
Struktura metrike e soneteve të Zef Serembes
Sonetet e Zef Serembes të shkruara në gjuhën shqipe, janë të paramenduara prej poetit brenda natyrës strandarde të kësaj forme poetike, pra në njëmbëshdhjetërrokësh dhe me një kombinim të caktuar të rimave. Edhe në rastet kur sonetin e krijon ad hoc, si sonetin kushtuar Dhuninkë Maurit, Zef Serembe manifeston dijen dhe ndjeshmërinë që të respektojë strukturën e kësaj forme poetike. Në këtë sonet të Zef Serembes, dominon si tendencë njëmbëdhjetërrokëshi, megjithëse haset ndonjë oscilim metrik, pra një pasaktësi në disa vargje: 2, 6, 8. Skema e rimave është: abba/abba për katrenat dhe cde/edc për tercetat, që do të thotë është krijuar brenda një modeli të njohur të sonetit.
Në katrenat Zef Serembe krijoi sipas skemës së rimës së alternuar abab/abab në pesëmbëdhjetë sonete, ndërsa sipas skemës së rimës së kryqëzuar në katër sonete. Ndërsa, në një sonet ka përdorur një skemë krejtësisht të çrregullt, abba/cccc, e cila nuk është në pajtim me skemat e kësaj forme.
Sa u përket tercetave, ato janë krijuar në formë kombinimesh shumë të larmishme, gjë që është në pajtim me praktikat e shumicës së poetëve që kanë krijuar sonete.
Po në përgjithësi mund të thuhet se rimat e soneteve të Zef Serembes nuk janë gjetje shumë mjeshtërore, nuk janë rezultat i ndonjë perfeksioni më të fortë poetik, i cili do të synonte që koncentrimin e ngarkesës semantike ta bartë në rima.
Zef Serembe është poeti i shpërthimeve të forta emocionale, i ligjërimit që synon transmetimin e informatës për ndjenjat e tij personale, për oscilimet dramatike të disponimit të tij. Kjo qasje e bën që të mos koncentrohet më shumë në mënyrën e transmetimit, po në vetë transmetimin e informatës poetike. Prandaj, poezia e tij, ku përfshihen edhe sonetet, shquhet për një komunikativitet më të lartë.
Po të shikohen brenda veprës poetike të Zef Serembes, sonetet në gjuhën shqipe, të botuara qoftë nga ai për gjallje qoftë nga Kozmo Serembe në vëllimin “Vjershe”, nuk paraqesin majat e vlerave artistike të Zef Serembes. Në planin tematik, ato paraqesin një intimitet më të thellë, më të dukshëm të poetit, që do të thotë se zgjedhja e kësaj forme poetike është bërë për të shprehur ndjenja më fine, më personale.
Krijimi i sonetit prej tij sot ka një vlerësim të dukshëm në mendimin historiko-letrar shqiptar, sepse sonetet e Zef Serembes në fakt e konsitutojnë një praktikë të krijimit të kësaj forme dhe i krijojnë një nivel solid, i cili edhe në ditët tona mbetet i admirueshëm.
Duhet të theksohet edhe një vlerë e veçantë e poezisë së Zef Serembes: edhe me mjete të kufizuara gjuhësore, (një e folme e izoluar, pa zhvillim normal për shekuj të tërë), mund të krijohen vepra poetike solide, kur është fjala për talente të mëdhenj.
Sonetet në italishte
Zef Serembe shkroi një numër të madh sonetesh në gjuhën italishte, ose i botoi në këtë gjuhë sonetet që paraprakisht i kishte shkruar në gjuhën shqipe. Në parathënien e vëllimit “Canti originali tradotti dall’ albanes” të vitit 1883, Zef Serembe, ndër tjë tjera shkruan: “ E ky është motivi për të cilin, o Rini e shkelqyeshme Italiane, vendosa me zemër të thyer të jap për botim këtë vëllimth ku, së bashku me përkthimmin fjalë për fjalë të disa këngëve të mia origjinale shqipe, kam future edhe disa poezi të miat italisht, të diktuara pothuaj në mënyrë të improvizuar, sipas kërkesës së miqve, me shpresë që me të hollat nga shitja e këtyre të mund t’i grumbulloj mjetet që më janë të nevojshme për t’ia arritur qëllimit që i kam caktuar vetes.” 8
Pra, vetë autori e bën të qartë se këto sonete janë botuar në gjuhën italishte, ndërsa origjinali në shqip nuk është publikuar.
Edhe Alberto Stratiko, i cili ishte një njohës i mirë i veprës së poetit, në shkrimin e tij “Manuali di litteratura albanese”, në vitin 1896, ndër të tjera shprehej: “Poezitë shqipe, që janë 32, nuk u publikuan në origjinal, por u kthyen fjalë për fjalë prej vetë autorit në një italishte të papërpunuar dhe jo të përpiktë…”9 Ndërsa, përkthimet që janë bërë nga studiues të poezisë së Zef Serembes, nuk mund të mirren si objekt studimi, sepse ato janë përkthime dhe jo krijimet origjinale të poetit. nuk është i Zef Serembes.
Ajo që është e rëndësishme për studimin tonë, ka të bëjë me faktin se Zef Serembe e manifestoi prirjen e tij ndaj sonetit edhe në krijimet në italishte, dhe se në fazën e vonshme të krijimtarisë së tij, këtë prirje e mishëroi edhe drejt krijimit të tërësive poetike sonetike, si në rastin e krijimeve “Një zoti kalabrez”, “Një fshatarak tagrambledhësit të …cilitdo vis të Italisë”, “Ideali im”, “Një vashëze”, etj. Këto krijime janë konfirmim i prirjes së tij ndaj sonetit dhe i aftësisë së tij që të shqiptojë idetë dhe ndjenjat e veta në këtë formë delikate dhe komplekse poetike.
