Fiona Kopali: Intervistë me Prof. Dr. Shaban Sinanin
STUDIUESI, PROF. DR. SHABAN SINANI, FLET PËR LETËRSINË ME NXËNËSIT E SHKOLLËS “ASIM VOKSHI”
Pas dy poetëve, gjimnazistët e shkollës “Asim Vokshi” kanë biseduar me prof.dr. Shaban Sinanin rreth letërsisë. Studiuesi i njohur deklaron se Kadare, me veprën e tij, i ktheu letërsisë shqipe një përmasë të munguar për disa shekuj me radhë, përmasën europiane, që ajo e kishte humbur qysh prej M. Barletit.
Kur keni menduar të bëheni një studiues i letërsisë?
Jo aq herët. Kur isha në universitet, më shumë më tërhiqte gjuhësia. Edhe diplomën e mbrojta me një temë nga gjuhësia, madje nga gjuhësia historike. Është një studim për ndajfoljet përemërore në gjuhën shqipe, që ende më tërheq. Ndoshta do t’i kthehem. Kam pasur udhëheqjen e prof.Shaban Demirajt në këtë punë dhe i jam mirënjohës për çka më ka ofruar. Për letërsinë kam filluar të mendoj më vonë, në mesin e viteve 1980.
Sipas mendimit tuaj, çfarë duhet të dijë një studiues për letërsinë?
Mendoj se, para së gjithash, studiuesi i letërsisë duhet të njohë gjithë trashëgiminë letrare të vendit, pavarësisht se me cilën dukuri letrare merret. Duhet të njohë jo vetëm letërsinë e arrirë, apo letërsinë që ai pëlqen, por dhe letërsinë tjetër, që është më e vëllimshme, letërsinë mesatare dhe të dobët. Ndryshe, prej lexuesit të zakonshëm, studiuesi i letërsisë nuk mund të zgjedhë. Është e vërtetë se gjykimi për letërsinë do ta komprometonte vetë letërsinë nëse do t’i drejtohej mesatares dhe të paarrirës. Por kjo nuk e çliron studiuesin nga përgjegjësia e njohjes. Pastaj studiuesi i letërsisë duhet të njohë gjithë historinë e mendimit dhe gjykimit të paraardhësve për të. Ndryshe mund të bëhesh zbulues i zbulimeve, ose të përsëritësh të njohurat dhe të kthehesh në kopjues. Kjo është çështje e etikës shkencore. Studiuesit të letërsisë i duhet të njohë teoritë letrare, estetikën e përgjithshme dhe atë të arteve të fjalës, historinë e vendit.
Cilin autor keni pëlqyer ose dashur më shumë në periudhën e gjimnazit? Dhe pse?
Në vitet e shkollës së mesme autori që më ka pëlqyer më shumë ka qenë Tolstoi, megjithëse, me sa mbaj mend, nuk përfshihej në programin shkollor. Më shumë se “Lufta dhe paqja” dhe “Ana Karenina”, më pëlqente “Ringjallja”. Ishte një roman i pangjashëm me letërsinë tjetër. Një libër filozofik dhe shqetësues. Me “Ringjalljen” Tolstoi bëri provë të zbulonte një besim të ri, një fe tjetër, që kishte ringjalljen e krishterë në thelb, por të shenjuar në vetëpërkryerjen e njeriut. Shumë vite më vonë do të mësoja se Tolstoi, në kohën që shkruante “Ringjalljen”, merrej edhe teorikisht me idenë e një besimi të ri. Fjalimi i tij, mbajtur në frëngjisht para Radio Francës më 1907, me titullin “Qu’est-ce que la religion” - “Ç’është besimi”, njihet si një prej fjalimeve më të rëndësishëm të shekullit XX. Një kopje e rrallë e diskut ku është regjistruar ky fjalim ruhet në arkivat e Shqipërisë.
Pse pikërisht kjo vepër e Tolstoit?
Nuk e di. Ndoshta shpirti i krishterë i stërgjyshërve të mi, për të cilët kisha dëgjuar histori shumë të bukura, gjeti diçka që zgjon te ky roman.
Po tani, cilin autor po lexoni?
Tani, unë më shumë lexoj letërsi shkencore. Nga letërsia shkencore, dy autorët më të rëndësishëm mbeten Claude Levi-Strauss dhe Vladimir Propp, dy dijetarë të jashtëzakonshëm të shekullit XX, që ishin shumë pranë njëri-tjetrit dhe njëherësh mjaft kritikë ndaj njëri-tjetrit. Teoritë e tyre më kanë shërbyer shumë në kohën që përgatisja disertacionin e doktoratës, por më shërbejnë mjaft edhe tani, sepse letërsia, gjithashtu, ka nevojë për vështrimin antropologjik dhe për strukturalizmin e funksionalizmin. Kurse në letërsi tani po veçoj “Kujtimet e një europiani” të St. Zwieg-ut, i cili mbetet një shkrimtar i magjishëm, një paraprijës i mendimit europeist.
Kur keni filluar të bëni studime për I. Kadarenë?
Prej më shumë se dy dekadash. Mendoj në vitin 1988 kam bërë studimin e parë. Në vitin 1990 kisha gati një libër, por recensuesi më këshilloi miqësisht të mos e botoja. Tani ai është një prej studiuesve të veprës së I. Kadaresë. Studimet që përmbante ai libër u botuan shumë shpejt, në katër numra radhazi në revistën “Sot”, gjatë vitit 1991. Në vitet kur unë mendova për herë të parë se mund të merresha me veprën e Kadaresë, ai ishte një mit. Dhe mitet janë të frikshëm. Por pikërisht në atë kohë unë pata një njohje për së afërmi me Kadarenë. Shpesh mbrëmjeve, bashkë me profesorin tuaj, Arshin Xhezo, kalonim dhe disa orë debati me Kadarenë në hotel “Dajti”, zakonisht me një konjak përpara. Kjo njohje më dha mundësinë të vëreja se Kadare ishte një njeri si gjithë të tjerët, me trillet dhe kapriciot e tij; ta shihja si zemërohej kur kamerierja ia vononte porosinë, ose si nxehej për çështje të trajtuara në shtyp, por edhe si sillej njerëzisht kundrejt mirësjelljes dhe sidomos kundrejt mendimit të pavarur dhe inteligjencës së të tjerëve. Thuhej se Kadare është i vështirë, por mua nuk më ngjau ashtu. Ishte kjo një nxitje e parë por shumë e nevojshme për t’i hyrë një studimi shumëvjeçar.
Pas kaq kohësh që studioni veprën e I. Kadaresë, çfarë mund të thoni tani për të?
Besoj se më e rëndësishmja është se Kadare, me veprën e tij, i ktheu letërsisë shqipe një përmasë të munguar për disa shekuj me radhë, përmasën europiane, që ajo e kishte humbur qysh prej M. Barletit. Me gjithë disa përpjekje të çmueshme të shkrimtarëve të gjysmës së parë të shekullit të 20-të, kjo përmasë nuk u arrit të rifitohej atëherë. Ekziston një prirje për ta ndarë krijimtarinë e Kadaresë në dy periudha: para dhe pas vitit 1990. Mendoj se kjo po ndodh për shkak të implikimit të historisë politike mbi historinë e letërsisë. Veç kësaj, më duket se kjo prirje përmban dhe një tendencë të fshehtë, për të mbërritur shpejt e shpejt në përfundimin se letërsia e Kadaresë pas viteve 1990 nuk është më ajo e para. Unë mendoj se letërsia e I. Kadaresë në këtë periudhë të dytë, nëse do të mund të quhej kështu, i ka bërë një shërbim të jashtëzakonshëm ligjërimit shqip. Gjatë këtyre dy dekadave, ndërsa dijetarët u ndanë në dy grupe për të diskutuar nëse gjuha që kishim ia vlente të mbahej apo duhej prishur për të ndërtuar një të re, I. Kadare provoi se shqipja jonë, ajo shqipe standarde që fyhet në mënyrë cinike dhe pa dhimbje, ka një eptim të mrekullueshëm, është një gjuhë e hapur, tolerante, aspak fanatike edhe ndaj dialektit të martirizuar, gegërishtes. Në fakt, gjuha shqipe, me veprën e I. Kadaresë, ka arritur të shprehë maksimumin e vet dhe më ngjan se ata që ankohen për totalitetin e saj, në të vërtetë, më shumë shprehin mungesën e kompetencës gjuhësore vetjake.
Në 65-vjetorin e lindjes së Xh. Spahiut ju mbajtët një fjalë paraqitëse. Sa kohë keni që e studioni poezinë e tij?
Më shumë se 15 vjet. Mendoj se poezia shqipe do t’ia dijë për nder këtij poeti dy vlera të munguara: praninë e detit e të kulturës detare në përgjithësi dhe vetjet e larmishme që ia marrin poezinë: vendlindja, nëna, motra, e dashura, miqtë. Janë njerëz që marrin frymë dhe në poezi. Është për t’u çuditur që poezia e tij në mesin e viteve 1970 u akuzua për modernizëm. Modernistët janë të ftohtë me njeriun, postmodernistët karakterin e kanë armik. Kurse poezia e Xh. Spahiut cilësohet prej një shenjtërimi të vlerës njerëzore.
Kush janë disa nga personat që ju kanë nxitur apo ndihmuar për t’u bërë studiues?
Në kohën kur kryeja universitetin, duke filluar që nga viti i dytë, profesori im i letërsisë, A. Xhiku, më tha se duhej të shkoja dy herë në javë në studion e prof. Dhimitër Shuteriqit dhe do të ndiqja prej tij leksione pa ndonjë program. Ka qenë një kujdes i jashtëzakonshëm për mua. Nuk e kishte bërë kush më parë. Ishte një luks i paimagjinueshëm të merrje leksione nga një prej filologëve më të ditur të Shqipërisë së asaj kohe, dhe vetëm me të. Në fillim biseda me Shuteriqin më trembi, më dekurajoi. Ai më pyeti se cilët prej gjuhëve që kishte përdorur Naim Frashëri njihja, duke i përmendur me radhë, prej persishtes, osmanishtes, arabishtes, greqishtes, frëngjishtes, dhe kur unë iu përgjigja se nuk njihja asnjërën, më tha: Jo, tani nuk mund të studiohet letërsia shqipe si kemi bërë ne, tani duhet të formohen specialistë që t’i lexojnë vetë veprat e autorëve shqiptarë në gjuhët që i kanë shkruar. Pastaj për dy vjet me radhë mora mësime të gjithfarshme nga prof. Shuteriqi, në studion e tij, në bibliotekë, në sallonin e pritjes, me një gotë konjak dhe ndonjë pije freskuese para. Në atë kohë kjo gjë jo vetëm që nuk bëhej, por kam përshtypjen se ishte dhe e paligjshme. Unë nuk e di se si i përligjte prof. Ali Xhiku këto mësime të miat private me prof. Shuteriqin, si e gjente mënyrën për ndonjë shpërblim modest që mund t’i jepej, por kështu ka ndodhur. Nuk jam i sigurt nëse kam mësuar më shumë nga kurset e letërsisë shqipe në universitet, apo nga këto biseda pa program me prof. Shuteriqin. Pastaj do të veçoja profesorin tuaj, Arshin Xhezo. Në kohën që unë fillova punën në të përditshmen “Zëri i popullit”, puna ishte shumë e vështirë. Dy rubrikat që duhej të mbuloja unë, tema shoqërore dhe ngjarje e data, ishin tejet problematike. Sidomos mëngjesi në redaksi ishte shumë i zymtë. Pritej gjykimi nga lart i gazetës, kush qortohej e kush lëvdohej. Gjatë tre vjetëve që punova në këtë të përditshme, unë kurrë nuk mora vesh se cilët nga shkrimet e mi ishin qortuar. Përkundrazi, për shkrimet që vlerësoheshin, kryeredaktori më thërriste menjëherë dhe më përgëzonte. Disa vjet më parë, duke lexuar librin “Dashuri dhe plumba” të P. Gjidedes, u habita kur mësova se për një shkrim timin kushtuar Ramize Gjebresë, i pari shkrim që u botua për të prej kohës së pushkatimit, ishte bërë një diskutim i gjatë dhe shumë i tensionuar midis kryeredaktorit dhe udhëheqjes së lartë politike. Më vonë kam marrë vesh se kjo ka ndodhur shpesh. Ndonjëherë edhe për arsye që sot duken absurde. Kam qenë një prej njerëzve që A. Xhezo jo vetëm e mbështeti fort, jo vetëm e ngarkonte me punë që i jepnin emër dhe autoritet publik, por e mbronte edhe prej lëndimit emocional, duke e mbajtur vetë pjesën kritike të punës së përditshme.
Kush është miku juaj më i mirë?
Ju po më pyesni për një mik, dhe kësaj pyetje unë do t’i jap të njëjtën përgjigje që më është bërë disa vjet më parë. Ky është gazetari Naim Zoto, me të cilin kam një njohje prej 30 vjetësh.
Cili është projekti për të cilin jeni duke punuar tani?
Unë jam një njeri i shpërndarë. Punoj me disa projekte njëherësh. Jam duke i bërë leximin e fundmë studimit monografik “Kodikët e Shqipërisë në ‘Kujtesën e Botës’”, që i kushtohet traditës 15-shekullore të dorëshkrimeve të ruajtura në Shqipëri. Është një rikthim te një argument që e kam trajtuar një herë në monografinë “Beratinus”, por tani me një vështrim më të gjerë, me një bazë të dhënash më të pasur, me bibliografi më të zgjeruar dhe me një përvojë kërkimore më të madhe, pas punës së bërë për regjistrimin e dy ungjijve më të vjetër të Shqipërisë në programin e UNESCO-s “Memoire du Monde”. Është një pasion i vjetër që nuk besoj se do të më ndahet. Sapo ka marrë miratimin e këshillit shkencor një studim tjetër “Për letërsinë shqipe të shekullit të 20-të”. Besoj se brenda këtij viti do të përgatitet dhe botohet kroatisht dhe anglisht libri “Hebrenjtë në Shqipëri: prania dhe shpëtimi”. Një projekt me të cilin po merrem prej dy vjetësh së bashku me kolegë nga Prishtina është regjistrimi i eposit legjendar shqiptar në listën e kryeveprave të trashëgimisë jomateriale të njerëzimit të UNESCO-s. Ndërsa studimi monografik afatgjatë që kam si punonjës kërkimor në Institutin e Gjuhësisë dhe të Letërsisë është për brezin e viteve 1960, një brez që refuzoi estetikisht letërsinë e re të pasluftës, e nxori rendin letrar nga kriza, shthuri prozodinë fanatike dhe të ndryshkur që ishte trashëguar, ndryshoi fjalorin poetik dhe e afroi atë me poezinë futuriste, duke e bërë letërsinë shqipe që zhvillohej në Shqipërinë shtetërore një letërsi me të ardhme. Hija e këtij brezi, që ndryshoi shqetësimet e letërsisë, rendin e brendshëm të saj, shijet letrare, me Kadarenë, D. Agollin, Dh. Qiriazin dhe të tjerë, edhe sot është e frikshme. Kjo është një shenjë e keqe për letërsinë e re. Sa kohë që ky brez shihet me frikë prej pasardhësve, nuk mund të besohet se po ndryshon vërtet horizonti i pritjes i letërsisë.
Jemi duke përgatitur një album me titullin “Nderim shkrimtarëve”. Synojmë të mbledhim të dhëna për jetëshkrimin e tyre, zërin, imazhe, foto, sende vetjake nga çdo shkrimtar dhe studiues i njohur i letërsisë. A mund të na jepni një mendim për këtë dhe si mund ta përmirësojmë?
Meqenëse unë kam punuar për nja gjashtë vjet në shërbimin arkivor, mund ta përcaktoj nismën tuaj si një projekt për krijim burimesh parësore. Kjo është një prej metodave bashkëkohore të kërkimit, që zbatohet sidomos në formimin universitar të shkallës master dhe doktoratë. Kushdo që bën një tezë studimore, e ka për detyrë të krijojë burimet e veta, përmes anketimit, pyetësorëve. Kjo është një gjë shumë e mirë. Më duket e tepërt të jap këshilla, por po të më lejoni, mund të bëj thjesht një kujtesë: burimet parësore nuk janë më të besueshmet, duhet të krahasohen, të autentifikohen. Burimet që dalin si gjurmë të shkruara në procesin e natyrshëm të krijimit, pa qëllim paraprak, nuk e kanë këtë nevojë, si rregull.
Profesori ynë i letërsisë, Arshin Xhezo, thotë se ju aktualisht jeni studiuesi më i mirë i letërsisë në Shqipëri. Jeni dakord me këtë përcaktim? Nëse jo, pse?
Jo, nuk jam dakord. Gjithkujt do t’i pëlqente t’i bëhej një përcaktim i tillë. Por ky është vlerësimi i një miku, që nuk është i mbrojtur prej dëshirës së mirë vetjake. Unë mendoj se më e mira gjithnjë është diçka ideale. Ne jemi relativistë, që do të thotë se më të mirën e kuptojmë si dëshirë të njeriut për vetëpërkryerje, si tentim drejt asaj që kurrë nuk arrihet. Historia e letërsisë shqipe ka një shekull jetë dhe është nisur prej një emri të tillë si F. Konica. Pavarësisht se cilat kanë qenë kufizimet e një shoqërie të kontrolluar, janë të pazëvendësueshme studimet e prof. Shuteriqit, ndërsa në një periudhë të mëvonshme janë të mirënjohura ndihmesat e profesorëve të mi, J. Bulo, A. Xhiku dhe të tjerë.
Dy fjalë në mbyllje?
Një falënderim për ju dhe nxënëset e tjera me të cilat pata një bisedë shumë të këndshme, për Fionën tjetër, Xhoia-n, Oriadën, Arianën dhe Megin, të gjitha të dallueshme dhe të afërta me njëra-tjetrën, gazmore, praktike, kureshtare, ngulmuese, nxënëse shumë të mira. Një falënderim tjetër për mikun tim, A. Xhezo, që ka përfshirë dhe punën time brenda projektit tuaj shumë të bukur. E përgëzoj për zellin e pashuar që ka për nxitjen e dëshirës së njeriut për të marrë pjesë në jetën publike, që e ka bërë edhe për mua njësoj si tani me ju. E çmoj këtë shumë, sepse sot mësuesi nuk është më ai njeriu ideal tek i cili fjala “zotni” ngriu vetëm në vitin 1968. Në një kohë kur mësimdhënia është kthyer gati-gati në rutinë, ai nxit te ju krijimin. Kjo është një gjë shumë e bukur.
Bashkëbisedoi: Fiona Kopali
