Shkruan: Prof. Dr. FADIL MALOKU, sociolog
“Do të vijë për njerëzit një kohë në të cilën qeverinë do
ta marrin në dorë të padijshmit, dhe do të vijë një kohë në të cilën njerëzit e
dijshëm dhe të urtë do të përbuzen”
1.
Kritikët
social si kujdestarë të ndryshimeve n tranzicion
Në vazhdën e ndërtimit të kapaciteteve
institucionale shoqëritë shqiptare duket që kanë nevojë për një model rimobilizues,
në momentet kur eksploruesit e identifikuar social vlerësojnë se proceset dhe
synimet e targetuara me parë s’janë në koherencë me kohën dhe projektin
strategjik të pretenduar më parë në formë dhe përmbajtje. Zakonisht në shoqëritë
e tranzicionit bëhen projekte dhe iniciohen synime afatgjata që kanë për qëllim
ringritjen apo rilindjen e sferave të ndryshme sociale, ekonomike, shtetërore,
ushtarake e padyshim edhe të atyre kombëtare.
Ky lloj kriticizmi shoqëror (social criticism), ndryshe në literaturën
e gjerë sociologjike njihet edhe si një lloj përpjekje permanente për të
ndryshuar gabimet që në të shumtën e rasteve i bëjnë elitat politike dhe ato
burokratike qofshin ato në procesin e shtendërtimit (siç jemi në kosovarët) apo
procesin e instalimit të demokracisë (shoqëria shqiptare ne Shqipëri). Pra, thënë
më thjeshtë kritikët social në një mënyrë do të duhej të ishin njerëz që përkundër
devijimeve të dukshme të ndodhura në shoqëritë e ndryshme (sidomos ato të
tranzicionit), ata nuk rrinë indiferent ndaj këtyre devijimeve sociale,
politike, e kulturore, por ngritin zërin e tyre kritikë dhe kritikojnë hapur
gabimet e shoqërisë dhe të elitave të tyre qoftë përmes gjykimeve të ashpra
qoftë përmes rekomandimeve të sofistikuara dhe eufemiste, apo edhe prononcimeve
në publik. Ato, mund të jenë të buta, të qarta madje jo detyrimisht edhe të balancuara,
gjë që varet shumë nga shkalla e pavarësisë se tyre intelektuale, sociale, politike,
ideologjike, kulturore, si edhe nga aftësia për t’i identifikuar dhe gjykuar
drejt si proceset ashtu edhe zhvillimet e targetuara më parë.
Në fakt, ky tip njerëzish me kredenciale
të padiskutueshme morale e shkencore patjetër që duhet të posedojë padyshim një
nivel të duhur të dijes akademike, më pastaj një distancë të qartë emocionale
si edhe një sens të duhur kritik, në mënyrë që të krijohet alibi dhe motivi i
duhur për të kritikuar, pra edhe kontestuar një dukuri apo një fenomen të
caktuar devijant qoftë ai social, politikë apo kulturorë që nuk përkon jo vetëm
me bindjet dhe formimin e tij social, por edhe të shoqërisë.
2.
Exploruesit
social me detyrime t reja
Por, kush mund dhe duhet të merret me
këto explorime sociale? Në fakt, me këtë zanat kryesisht mund të merren bie
fjala: sociologët më së shumti, psikologët (vetëm ata të sferës sociale),
pastaj ekspertët e psikanalizës, menaxherët e ekonomisë, studiuesit e sferës
kulturore (pra pothuajse kulturologët e të gjitha lëmive), por duke mos u
përjashtuar nga ky monopol as etnologët social së bashku me antropologët. Kjo
gamë ekspertësh, në rrugëtimin e tyre explorues, pra trajtimin e fenomeneve dhe
dukurive sidomos nëpër shoqëritë e tranzicionit, mund të jene të injoruar, të
margjinalizuar, por ngandonjëherë edhe të stigmatizuar qoftë nga pushtetmbajtësit
apo burokracia e vendit,
ngase i thyejnë pa pardon idolet dhe gjithë
ikonografinë e ndërtuar qofte nga shteti apo grupet e ndryshme klienteliste,
por që kane qëllime dhe interesa nga më të ndryshmet.
Ka raste që të njëjtit, nëpër shtetet
totalitare edhe të braktisen apo si thotë populli “të lëçiten” , pra edhe të
izolohen për kohëra të gjata (burg, migrim, internim, etj) me qëllim vetëm e vetëm
të mos ushtrojnë gjatë ndikim në masa të gjera, pra në publikun e gjerë.
Por, si arrijnë të rekrutohen ky soj
exploruesish në shoqëritë e tranzicionit sidomos. Përvoja, ka treguar që eksploruesit
e tillë, të shumtën e rasteve si tipa idolthyerës nuk janë edhe gjithaq të huaj
ashtu siç p.sh. mundohet t’i portretizoje propaganda e një pushteti apo grupi
klientelelist që për qëllime të caktuara interesi, ata janë të prirur me shumë
që të komprometojnë si idetë ashtu edhe vetë personalitetin e këtyre
exploruesëve social. I gjithë ky lloj aversioni, si të themi mund të lind si
pasojë i shumë shkaqeve dhe preteksteve të qena dhe të paqena në jetën sociale
dhe atë shoqërore. P.sh. në sferën kulturore mund të merren bie fjala si
pretekst gjëja mbivlerësimi i kulturave të huaja dhe nënvlerësimi i kulturës
kombëtare, e njohur si sindromë e ksenocentrizmit, apo preteksti tjetër i
anasjelltë që në vendet e tranzicionit njihet dhe identifikohet si ksenofobi apo si frikë dhe si injorim deri në
ekstrem i gjithçkaje që vjen nga të ndërkombëtarët! Që të dy këto ekstreme
sociale, anipse të identifikuara nga ekspertët përkatës social, poqese nuk
marrin pëlqimet e publikut të gjerë shumë lehtë mund të sjellin probleme dhe
keqkuptime nga më të ndryshmet. Exploruesit me përvojë të gjatë sociale në
identifikimin e sjelljeve devijante, nuk kanë probleme të natyrës së
kontestimit, e aq më pak të natyrës së përjashtimit edhe për faktin se ata
idetë dhe qëndrimet dhe zbulimet e përvojave të reja shkencore i bazojnë në metodologjitë e
verifikuara dhe në analizat e vërtetuara kryesisht empirike.
3.
Rrënimi
i autoritetit totalitar nevojë imediate e tranzicionit
Një tjetër çështje e rëndësishme në
procesin e tranzicionit padyshim është edhe ai i rrënimit të autoritetit
totalitar, një mentaliteti që akoma sidomos për nga mënyra e sjelljes dhe
veprimeve në jetën publike është duke i përcjell që të dy shoqëritë shqiptare.
Pastaj ai i rolit që duhet ta loz shteti në këtë periudhë të rëndësishme socio
ekonomike dhe kulturore të emancipimit. Tani për tani, ka dy mendime apo të
themi kushtimisht dy përvoja sociologjike lidhur me rolin që duhet ta loz
shteti në këtë periudhë tejet të ndjeshme dhe të rëndësishme për shoqëritë dhe
vendet që janë në proces të vetëkërkimit të identitetit të ri si pasojë i
ndodhjes së revolucionit paqësor (apo evolucionit të egërsuar) demokratik, siç
ishte rasti me Çekinë dhe Sllovakinë apo ndonjë katrahurë lufte, siç ishte
rasti me: Serbinë, Kroacinë, Maqedoninë, Bosnjën, Kosovën, etj. Njëri mendim i
shquar si intervencionist, (ku insistohet që roli i tij edhe në kushtet dhe
rrethanat e reja sociale (sidomos) të mbetet kogja me peshë dhe me një detyrë e
obligim jo vetëm social , por edhe juridik, moral, politik në vendimmarrjet e
rëndësishme për vendin. Dhe tjetri, i shquar si liberal që rolin e shtetit mundohet me të gjitha mjetet
ta minimizojë dhe ta margjinalizoj aq shumë, sa që si thuhet ngandonjëherë si
në shaka: “ta shndërrojë atë në një numër telefoni”!
Për dallim nga vendet dhe shtetet tjera,
në Kosovë akoma ndihet gjallë jo vetëm nevoja për manifestimin dhe demonstrimin
e tij, jo edhe aq si forcë sa si një pronësi sociale, politike dhe sosh
juridike që dosido do t’i bënte kosovarët identik me të tjerë në rajon dhe
gjetiu. Rreziku nga kjo ndjenjë e manifestimit dhe demonstrimit ndër kosovarët,
shumë lehtë shoqërinë mund ta qojë në një ekzaltim tjetërfare që njihet apo
identifikohet me sindromën totalitare, ku roli i individit apo udhëheqësit
karizmatik stërmadhohet aq shumë sa që edhe: zhvillimi, edhe emancipimi, edhe
demokracia, edhe ndërtimi i institucioneve të reja...edhe lihen në dorë të një
individi apo grupi të vetëm! Një tendencë e tillë ka ndodhur në Mongolia,
Kirgizi, Kazakistan, Kore...etj.
4.
Rreziku
nga rikonfirmimi i identitetit kombëtar në tranzicion
Gjithashtu, një rrezik tjetër potencial
që shoqërisë kosovare i rri mbi kokë si shpata e Demokleut në këtë proces
tranzicioni, është edhe ai stërmadhimit të rolit të identitetit kombëtar (që për mendimin tim me të shpallur Kosova
shtet i pavarur dhe demokratik, ka përfunduar si i tillë) në procesin e
tranzicionit, në vend që e gjithë energjia dhe potencialet kombëtare të
orientohet në: reformat e domosdoshme ekonomike dhe ato sociale. Një rast i
tillë i ndodhi p.sh. Ukrainës, me që rast vendi u zhyt në krizë të thellë...
dhe pati probleme të shumta në konsolidimin e vendit dhe reperkusionet e
shkaktuara edhe në rajon. Tani nëse flasim për një
tranzicion të suksesshëm, atëherë padyshim që mund të themi se nevojiten disa
kritere apo disa përvoja kriteresh elementare: kthimi kah ekonomia tregut, zhvillimi
i sektorit privat: krijimi i modelit të shtetit juridik: ndërtimi i institucioneve demokratike: ridefinimi i
kuptimit të bashkësisë nacionale (këtu çalojmë
në shumë...se po kontestohet
nga serbët..): rritja e lehtë e pabarazive midis qytetarëve....etj.; konsolidimi hap pas hapi i institucioneve dhe vlerave të reja; margjinalizimi sa më i mundshëm i sjelljeve deviante dhe kujdesi ndajë
shëndeti mental social e kulturor; etj.
