Vazhdimesia iliro-shqiptare fiton ne kete menyre nje permase te re. Nuk eshte me nje abstraksion etnologjik i papercaktuar dhe konfuz. Arrihet te kapet realiteti historik dhe te shikohet formacioni etnik i vertete qe perben substratin e kesaj vazhdimesie.
Iliret, ja nje teme qendrore dhe me rendesi te dores se pare per te gjithe ata qe merren me Ballkanin e vjeter. Ata i shohim ne brighet dhe ishujt e Adriatikut qysh ne kohet me te lashta dhe i gjejme gjithashtu ne dyndjet dhe ne formacionet etnike dhe gjuhesore te vendeve te brendshme te Ballkanit. Teme terheqese per gjithe studiuesit ballkanike, ciladoqofte fusha e kerkimeve te tyre. Grishje e bukur per biseda shkencore, nxitje e pashtershme per diskutim te zjarrta. Sepse burimet e njohurive tona mbi iliret nuk jane ne perpjestim me rendesine e tyre historike. Ja thelbi i problemit per te cilin jemi mbledhur ketu.
Vendi qe po na pret me bujari, paraqet natyrisht nje interest te posacem per keto studime. Sepse nuk egziston vend tjeter, trualli i te cilit te jete i lidhur me ngushte se ky me boten e vjeter ilire, ne veshtrimin e saj me te mirfillte. Sa me shume kerkimet e fundit, vecanerisht ato te F. Papazoglut, na kane bere te njohur permbajtjen reale dhe historike te diferencuar te ketij emertimi, aq me te qarta kane dale lidhjet themelore qe e bashkojne ngushte me territorin e banuar sot nga populli shqiptar.
Eshte nje truall ku kembengulsia e mbijetesave i bie ne sy cdo vezhguesi te vemendshem. Kjo nga na tjeter, eshte karakteristike per gjithe hapsiren ballkanike ku ndryshime te vazhdueshme, shpesh dhe madje katastrofike, nuk arriten t’i fshijne tiparet e nje antikiteti te larget. Prandaj kompleksi ilir, ne veshtrimin e zakonshem qe kishte ne Perandorine Romake, perben per te gjithe popujt e Jugosllavise se sotme nje kapitull te histories se tyre kombetare. Dhe kjo jo vetem ne veshtrimin gjeografik. Por ne nje kuptim me te ngushte dhe ne veshtrimin e tije te pare, etniteti ilir perfshihet sidomos ne historine kombetare te popullit shqiptar.
Ky konstatim, sado i sakte qe te jete, ne gjendjen aktuale te njohurive tona, jo vetem nuk zgjidh problmet themelore, por shtron probleme te reja. Sepse lidhja e vendosur keshtu midis ilireve dhe shqiptareve duhet saktesuar. Dhe pikerisht ne kete drejtim njohurite qe kemi grumbulluar na lene ne nje lemsh pasigurish, kjo sidomos kur fjala eshte per te prcaktuar natyren e lidhejs gjuhesore midis etniteteve historike ne fjale.
Shqipja moderne a duhet te quhet pasardhese e gjuhes ilire? Shume diskutime, qe duken te pazgjidhshme, jane shkaktuar nga kjo pyetje legjitime dhe e natyrshme. Maredhenia qe ekziston midis dy gjyheve a eshte e perafert me ate qe eksiston midis latinishtes dhe frengjishtes? Kjo eshte nje ceshtje klasifikimi gjenetik. Per te dhene nje pasqyre metodikisht te vlefshme te kesaj ceshtje, duhet thene para se gjithash se problemi qe ajo shtron nuk ka ndonje zgjidhje te zakonshme.
Me fjalen “zgjidhje” natyrisht nuk mndojme ketu nje pergjigje te mbeshtetur ne nje bindje pak a shume te bazuar, por nje klasifikim te kryer sipas kritereve te zhvilluara dhe te aprovuara ne gjuhesine gjenetike. Kuprohet pa veshtiresi, sepse eshte e qarte se nga kjo pikpamje themelore percaktimi i prejardhjes ilire te shqipes mbetet nje problem i pazgjithshem me burimet qe kemi ne dore. Nuk eshte nje ceshtje bindjeje subjektive as nje ceshtje probabiliteti, por nje ceshtje qe duhet te bazohet mbi te dhena te percaktuara mire. Dhe ne rastin e ilirishtes dhe te shqipes keto te dhene mbeten te panjohura.
I vetmi kriter vendimtare per vendosjen e lidhjeve gjenetike midis gjuheve eshte ekzistenca apo jo e analogjive fonetike midis shprehjes se morfemeve gramatikore ne gjuhet ne fjale. Jane pikerisht analogjite fonetike, midis shprehjes se morfemeve gramatikore te vetes se trete te njejesit te deftores te se shkuares veprore te vijimesise (te se pakryeres) ne latinishte (-abat) dhe ne frengjishte (-ait) p.sh. format portabat dhe gardait, si dhe analogji te tjera te kesaj natyre ato qe percaktojne afersine gjenetike midis frengjishtes dhe latinishtes dhe e percaktojme gjuhen e pare si pasardhese te se dytes.
Per te vendosur nje aferi analoge midis shqipes dhe ilirishtes, do te duhet te zbuloheshin analogji te se njejtes natyre midis ketyre dy gjuheve dhe te vertetohej ne se gziston nje pershtatje fonetike midis nyjes se shquar te shqipes (-i/-u) dhe morfemevet gramatikore te ilirishtes, sidomos te peremrave te saj. Duhen krahasuar mbaresat e shqipes me mbaresat e ilirishtes, paradigmat e fleksioneve me paradigm fleksionesh. Por gjith kjo del e pamundur, sepse nuk i njohim fare elementet gjuhesore te ilirishtes qe do te duhej te krahasoheshin. Si rrjedhim te thuash se shqipja eshte nje pasardhese moderne e ilirishtes se vjeter don te thote, ne veshtrim teknik, te pretendosh me teper se sa ke mundesi te dish.
Duke pasur kete parasysh duhet shtuar menjehre se kjo “ignoramus” nuk do te thote aspak se diskutimi mbi origjinen ilire te shqipes eshte i teprt dhe i kote. Pyetjete ligjshme dhe me interes thelbsor nuk mund te menjanohen nga arsye metodologjike. Pyetja mbi mardheniet gjuhesore shqiptaro-ilire shtrohet vazhdimisht. Por, per ta diskutuar drejte, se pergjigjet qe propozohen, jan te nje natyre metodologjike te ndryshme nga klasifikimi gjenetik i frengjites e i shume gjuheve te tjera, per te cilat ka mundeis te zbatohen kriteret e zakonshme. Jemi te detyruar, nga mungesa e burimeve ta shtrojme problemin e afersise se shqipes me ilirishten si nje ceshtje probabilitetesh dhe mundesish, dhe jo si nje perfundim shkencore ne fushen e gramatikes se krahasuar.
Kryesisht ne saje te kontributit te gjuhes shqipe, qe perfaqesohet ne rradhe te pare nga punimet shkencore te E. Cabejt, ne shohim tani qe edhe te gjuhetaret me emer kan qene shpesh te ngutura perfundimet ne lidhje me prejardhjen e gjuhes shqipe. E. Cabej ka treguar sic duhet se te gjitha argumentet e paraqitura kunder nje prejardhje ilire te shqipes, neprmjet te cileve mendohej te provohej pamundesia e nje shpjegimi ne kete menyre te lidhjeve gjuhesore, nuk i bejen dote balle nje shqyrtimi kritik te thelle, zhvilluar ne driten e gjith fakteve te njohura. Nuk ekzistiojne aresye gjyhesore bindese qe do te mund te na detyronin te perjashtojme prejardhjen ilire te shqipes.
Kjo nuk do te thote natyrisht se te gjitha argumentat e paraqitura kunder nje prejardhje te tille jane pa rendesi dhe se kjo ceshtje nuk shtron me probleme. Edhe hedhja poshte e ketyre argumentave ka qene e dobishme per historine e shqipes, dhe per te gjithe gjuhesine ballkanike. Por me qene se alternative tjeter, domethene prejardhja thrake, nuk mund as ajo te percaktohet me kriteret gjuhesore te zakonshme, ajo behete shume me pak e gjaseshme perderisa alternative ilire nuk perjashtohet me arsye te forta, duke qene se trualli gjuhesore i shqipes mbetet i teri brenda truallit ilir, te pakten sipas gjendjes se tanishme te njohurive tona.
E. Cabej e ka theksuar mire e bukur kete fakt, dhe keshtu i ka dhene nje baze metodologjike te shendoshe cdo diskutimi mbi prejardhjen e gjuhes shqipe per shkak te pozites gjeografike, deri sa nuk ekziston ndonje prove e kundert prejardhja ilire mbetet m e besueshmja. Me kete veshtrim duhet ti shikojme pohimet e nje prejadhje ilire te gjuhes shqipe.
Mirepo ky fakt i shtrirjes gjeografike nuk eshte aspak vendimtare. Ai e ben vetem me te besueshme nje hipoteze te tille. Perfundimet e hetimeve te ndryshme mund te hedhin shume drite mbi kete ceshtje dhe ta sterhollojne argumentin e bazuar mbi lidhjet e jashtme, i vetmi qe mund te arrijme ne. Nuk ka dyshim se studimet onomastike mund te kontribuojne per sqarimin e ketij kompleksi.
Deri me sot eshte marr parasysh vetem toponimia e vjeter. Shtrohej pyetja ne se trajtat modern te toponimeve ne Shqiperine e sotme deshmonin per nje vazhdimesi gjuhesore apo per nje nderprerje te rendesishme. Ajo ishte nje ceshtje me rendesi vendimtare per mundesine e percaktimit te prejardhjes ilire te gjuhes shqipe. Antroponimet jane studiuar pothuajse vetem per afrime etimologjike pak te dobishme.
Megjithate mbetet mundesia per te perfituar nga te dhena onomastike per ceshtjen e prejardhjes se shqipes ne nje menyre krejt te re lidhur me argumentimin gjeografik, rendesia e te cilit eshte vertetuar. Hetimet mjaft sistematike mbi antroponimine vendase te krahinave ilire te Perandorise Romake, me te cilat merrem qysh prej afer dhjete vjetesh, tregojne mjaft qarte se trualli ilir mund te percaktohet me shume saktesi nga ana onomastike.
Ne kohen e pushtimit romak ekzistonte nje tip ontroponimie i percaktuar mjaft mire nga inventari i emrave karakteristike, qe sipas deshmise se mbishkrimeve te hershme perdorej te vendasit midis grykes se Hippius-it (Cetina) dhe kufirit te Epirit domethene kepit Acroceruania. Ne brendesine e gadishullit onomastike shtrihej, me sa duket, deri te malet qe ndajne pellgun e Adriatikut nga ato te Danubit dhe te Detit te Zi. Kesaj duket se i perkiste pikerisht shtresa e vjeter e antroponimise dardane.
Emrat karakteristike te ketij tipi antrponimie jane, nder te tjera, Anna, Gentius, Glavus, Grabus, Epicadus, Monnunnius, Pleuratus, Teuta-na, Verzo. Disa prej tyre jane te njohur mire ne historine ilire, ne kuptimin e perpikte qe ka marre ky term ne kerkimet e fundit. Ky tip onomastik eshte pra i lidhur me entitetin historic ilir. Nuk do te ishte teper e guximshme qe ai te quhej me emrin ilir, ne nje veshtrim konkret dhe te percaktuar mire, madje etnologjik.
Shperndarja territorial e antroponomise ilire, persa ka qene e mundur te percaketohet ketu, i pergjigjet pothuajse ne hollesi truallit gjuhesore te shqipes. Vetem ne veriperendim ajo shtrihet shume me larg dhe hyn thelle ne territorin e republikave jugosllave, Malit te Zi, te Kroacisedhe te Bosnje-Hercegovines, d.m.th. bash ne truallin gjuhesore serbo-kroat. Eshte e veshtiore te thuhet ne se duhet konsideruar me vend mendimi se ne disa nga keto krahina ka mbeturina ten je pranie etnike shqiptare ne Mesjete.
Sidoqofte trualli antroponimik ilir na sjell nje saktesim te ri. Shqipja, pra, nuk ka me si parashkues gjeografik nje truall ilir te gjere dhe te papercaktuar mire, por nje formacion te konkretizuar qarte, pasardhesja reale e te cilit eshte ajo vete. Trualli shqiptare, ne driten e ketyre fakteve onomastike, nuk paraqitet me si nje mbeturine mekanike dhe e cunguar e dickaje te ndryshme, por si nje transformim krijues e jetesor, i nje entiteti qe perben nje element te perhershem ne jeten historike dhe ne kuadrin etnik te Ballkanit.
Vazhdimesia iliro-shqiptare fiton ne kete menyre nje permase te re. Nuk eshte me nje abstraksion etnologjik i papercaktuar dhe konfuz. Arrihet te kapet realiteti historik dhe te shikohet formacioni etnik i vertete qe perben substratin e kesaj vazhdimesie.
Argumentimi me te dhena gjeografike ne mbeshtetje te prejardhjes ilire te gjuhes shqipe sterhollohet edhe me teper. Mundesia qe te jete i sakte shtohet se tepermi. Ne pergjithesi idete tona mbi etnogjenezen e shqiptareve e humbasin pak karakterin e tyre prej ndertimesh pergjithesuese. Ne saje te ketyre perfundimeve te hetimeve onomastike ato fitojne gjak e mish historik.
Sigurisht, nuk duhet mbivleresuar rendesia e percaktimit te nje trualli antroponimik ilir. Ai vete nuk mund te provoje vecse pak gjera, me qene se onomastika eshte nje system relativisht i pavarur nga pjesa tjeter e gjuhe. Por duke e ruajtur nga perfundimet qe shkojne teper larg, duhet te kuptohen rrjedhimet qe ka egziztenca e nje trualli antroponimik ilir te percaktuar mire per historine gjuhesore the etnogjenezen e shqiptareve. Dhe sigurisht ky fakt perben nje kontribut per argumentimin nepermjet vazhdimesise se jashtme dhe probabiliteteve historike, i vetmi argumentim i mundshem ne kushtet e sotme te njohurive tona.
Ne studimin e burimeve te shqipes perparimi eshte i mundshem vetem neprmjet harmonizimit te disiplinave te ndryshme, qysh nga antropologjia dhe arkeologjia deri te gjuhesia dhe historia. Ne kete trajtim kompleks kerkimet antroponimike sjellin nje pikpamje te re. Dhe pikerisht kete pikpamje te re kam dashur t’u paraqes me kete kumtese pjesemarresve te kuvendit tone duke shpresuar se nje diskutim nderdisiplinor do te ndihmoje per te pare me mire gjithe rendesine e saj per kompleksin e etnogjenezes shqiptare.
Radoslav Katacic, “Kuvendi i Studimeve Ilire” fq. 95-98, Tirane, 1972.
