ZHVILLIMI PSIQIK I FËMIJVE

NGA MIHALY SZENTMARTONI

Të shtrojmë një pyetje, që në shikim të parë na duket e tepërt: A i dojnë në të vërtetë prindërit fëmijët e vet? Nëse jemi të sinçertë, duhet ta pranojmë se përgjigja e kësaj pyetje nuk është aq e thjeshtë. Në realitet, nuk është assesi e sigurtë që shumica e prindërve kanë fëmijë prej "dashurisë ndaj fëmijëve". Përkundrazi, shumë prindër kanë fëmijë thjesht "për shkak se i kanë" ose "për shkak se kjo i përket martesës". Apo, në disa gjasa, i kanë fëmijët sepse sipas tyre ëndërrojnë në njëfarë pavdekësie, por, gjithsesi, mbi fatin e tyre ("ta kem dikë për pleqëri"). Në çdo rast do të ishte e tepërt që thjesht të pohojmë se shumica e prindërve lindin fëmijët për shkak të fëmijëve, dmth. prej dashurisë ndaj fëmijëve. Në të vërtetë, të gjithë apo thuajse të gjithë prindërit e pohojnë këtë, madje shumë herë janë shumë larg nga ky ideal. Për këtë arsye një ndër caqet më të rëndësishme të edukimit, pohojnë ngapak provokueshëm English dhe Pearson (S. ENGLISH and G. Pearson, Emotional Problems of Living, London, Allen and Unwing, 1973, f.65) që ndjenjat negative por më tepër armiqësore ndaj fëmijës t'i mbajmë sa është e mundur në një nivel të ulët.

E pranojmë se një paraqitje e këtillë mardhëniesh ndërmjet prindërve e fëmijës tingëllon pak e jashtëzakonshme dhe ndoshta në ne shkakton pakënaqësi. Megjithatë, të bëhemi trima dhe ti shqyrtojmë çështjet edhe nga kjo pikëpamje. Përveç kësaj, nuk ka nevojë posaçërisht të argumentohet që në edukimin e fëmijëve s'janë të gjithë prindërit njëjtë të mençur e të aftë. Është e vërtetë po edhe kjo që të njëjtit prindër nuk i duan njësoj secilin fëmijë të vet - këtë do t'a pranojnë pa kurrfarë vështirësie. Ndoshta nuk është shembulli më i përgëzuar, por mendoj që i përketë kësaj kategorie, fenomeni kur prindërit nuk janë të kënaqur me gjininë e fëmijës së vet: e kanë pritur djalë, kurse ka lindur vajzë, ose anasjelltas. Nëse psh. me djalin me vitet e tëra sillen si me vajzë, ose anasjelltas, prandaj është evidente se nuk e duan atë fëmijë të vetin, por figurën të cilën e mbajnë për të.

Paudhësitë e dashurisë së prindërve

Në mardhënie ndërmjet prindërve dhe fëmijës mund të gjejmë të gjitha nuancat ndërmjet dy ekstremeve: prej dashurisë së vërtetë deri te braktisja e vërtetë. Meqenëse për fëmijën dashuria prindërore është e nevojshme, nuk është e njëjtë sa fiton prej asaj dashurie dhe çfarë është ajo. Duke marrë parasysh zhvillimin e tyre është e dobishme t'i shqyrtojmë disa mundësi: (1) prindërit, në rend të parë nëna, janë indiferentë ndaj fëmijës; (2) fëmija është i padëshirueshëm, prandaj, jo i dashur e psiqikisht i braktisur; (3) Prindërit janë shumë të merakosur për fëmijë, e mandej i shkatërrojnë "me dashuri" (psh. duke krijuar në të kompleks mirënjohje); (4) tepër janë tolerantë, e përkëdhelin. E përbashkëta e të gjitha këtyre rasteve është dashuria prindërore defekte. T'i shqyrtojmë, prandaj, më gjerë këto katër situata.

1. Prindërit indiferentë. - Mungesa e kujdesit dhe dashurisë amnore në vitet e para të jetës së fëmijës mund të ketë pasoja të papërmisueshme për zhvillimin psikik të fëmijës. Mbi këtë shumë është shkruar. Mungesa e dashurisë amnore bren besimin themelor të fëmijës, ai kurrë nuk do ta ndjejë veten përgjegjës (adekvat). Nëse është, përkundrazi, babë indiferent, kjo do të ketë pasoja të pakënaqshme përgjithësisht në djalin i cili më nuk do të ketë një ideal bindës mashkullor dhe në harmoni me të do të hasë në vështirësira në lidhje me identitetin e tij seksual. Në vajzat kjo mund të shkaktojë mosbesim ndaj mëshkujve.

2. Prindërit armiqësorë. - Ky qëndrim armiqësor i prindërve ndaj fëmijës shumë mirë e ilustron shembulli i vogël, i cili, përveç kësaj, është mjaft i shpeshtë, kurse e biejnë veç të cituarit English dhe Pearson; rasti i nënës e cila ia tërhjek vërejtjen burrit se do të ndahet prej tij, nëse ndaj bijës së saj tregon aq dashuri. Ajo nënë, evidentisht, ndaj bijës së vet kultivon ndjenja armiqëore sepse atë e përjeton si antagoniste. Nëse nëna ndaj birit mbahet armiqësishta, mund ta varosë mardhënjen e tij të vonshme normale ndaj grave. Këtu duhet cekur që secili prind ka marrëdhënie të ndryshme ndaj fëmijës të së njëjtës gjini, përkitazi të gjinisë tjetër, çka është normale. Zakonisht më tepër i duan fëmijët e gjinisë tjetër: baballarët më shumë i duan bijat, nënat bijtë. Vetëm duhet ti ruhemi që ndaj fëmijës të gjinisë së njëjt të mos kultivojmë ndjenja armiqësore.

3. Prindërit tepër të merakosur. - Edhe ky qëndrim në shumë raste është shprehje e dashurisë me të meta (defekte). Dashuria e prindërve tepër të merakosur gjithësesi nuk është racionale, posaçe nëse ajo është reakcion mbrojtës kundër ndjenjave armiqësore personale ndaj fëmijës, për të cilat në një moment prindi bëhet i vetëdijshëm, mirëpo përsëri me plot fuqi ato do ti shtypë që kështu tani ti mbikompenzojë me kujdesin e tepruar. Tash frikësohet se mos i ndodhë diçka e keqe fëmijës, prandaj s'ka guxim ta nënshtrojë në kurrfarë rreziku. Kështu fëmija nuk fiton dashuri të vërtetë sepse nuk e përgatisin për jetë. Situata të këtilla shpesh gjejmë në personat me vështirësi në adaptim. Një vajzë 16-vjeçe e cila i është drejtuar për ndihmë Këshillmorës sonë, gjatë analizës, vetë ka deklaruar: "Kurrë nuk kam pasur hapsirë për vetëvendosje, në vend timin gjithmonë kanë menduar e vendosur prindërit".

4. Prindërit tepër tolerantë. - Poashtu edhe këta fëmijët e vet nuk i duan me dashuri racionale. Për ta fëmija është lodër, argëtim, zbavitje - shërben për kënaqjen e nevojave personale. Nëse fëmijës të gjitha i janë të lejuara, nëse përherë ai ka të drejtë, mandej për atë fëmijë shuhen shpresat për tu bërë person i rritur i cili di ta kontrollojë vetëveten dhe i cili di të jetojë me të tjerët; nuk do të jetë i aftë për flijime, për altruizëm. Babai i ligsht është model i keq për djalin. Përveç kësaj, nësa s'ka rast asnjëherë të ndeshet me dëshirën e të jatit, në të s'do të zhvillohet ndjenja morale dhe ndërgjegjëja përgjegjëse.

Natyrisht, gjendja në marrëdhënie prindër-fëmijë s'është kështu skematike siç e kemi paraqitur këtu. Në jetë ekziston një varg i tërë i "ngjarjeve të fatit" për të cilat s'mund të parashikojmë asgjë. Duke marrë parasysh praninë e prindërve në jetën e fëmijës, ndoshta këto duke shikuar me sytë e fëmijëve - janë raste më të sinçerta, gati mund të theni, "tragjedi": mungesa e babait, ndarja e prindërve dhe lindja e vëllait apo motrës së vogël. Këto janë traume të fëmijërisë.

Momente kritike në fëmijëri

1. Mungesa e babait. - Deri më tash përgjithësisht kemi folur mbi rolin e nënës, gjegjësisht rëndësinë e dashurisë së saj në edukimin e fëmijës. Por, psikologët shpesh me këmbëngulësi na tërhjekin vëmendjen në rëndësinë e rolit të babait në zhvillimin e fëmijës. Tanimë kemi cekur që djalit prania e vërtetë e babait i është e nevojshme prej dy arsyeve (flasim mbi praninë e vërtetë, kurse jo mbi atë fiktive: nuk është e mjaftueshme që fëmija ta ketë babain por të cilin nuk e sheh me javë apo ndoshta me muaj): djalit i nevojitet personi i rritur mashkull si model të cilin mund ta imitojë e ashtu ta mësojë rolin mashkullor, dmth. ta ushtrojë identitetin e tij seksual; dhe, nga ana tjetër, ndaljet e babait janë të nevojshme që me ndihmën e tyre ta kontrollojë agresivitetin e vet dhe ti kanalizojë ndjenjat e dashurisë. Ky është roli pozitiv i asaj situate të famshme të edipit: babai është ai i cili fut në jetën ndijore "principin e realitetit", dmth. e detyron ta kuptojë se për të objekti i vërtetë i dashurisë nuk është nëna, por duhet kërkuar tjetërkund.

Prania e babait është më se e nevojshme në gjashtë vitet e para, shumë e rëndësishme në fëmijërinë e mesme, kurse e dëshiruar, ndonëse jo e domosdoshme në pubertet. Të gjitha çka do të kishim mundur të themi mbi mungesën e babait për fëmijën, mund të thuhet me një fjali: bota e fëmijës pa babain është më e varfër se jeta e fëmijës me babain. Ajo "botë" këtu është marrë në kuptim më të gjerë të saj, kështu që përfshinë edhe botën e brendshme të ndjenjave. Arsyeja është shumë e thjeshtë: bota e nënës gjithësesi është e ndryshme nga ajo e babait, kurse askush nuk mund të jap atë çka nuk ka. Domethënë, asnjë nënë nuk mund të jap atë çka jep i ati.

Të vështrojmë edhe diçka në këtë kontekst. S'ka dyshim që në vitet e para të zhvillimit afektiv të fëmijës roli i nënës është më i rëndësishëm se sa roli i babait. Prapseprapë, humbja e nënës nuk është aq tragjike sa humbja e babait. Shkaku është pak banal: gati s'ka raste që ndonjë fëmijë të rritet pa nënë ose "nënë-zëvendësuese", ekskluzivisht në shoqërinë mashkullore: përherë gjendet ndonjë ndërrim (zëvendësim) për nënën në personin e tezes, motrës më të vjetër, gjyshës apo edukatores. Ka më shumë raste që fëmija të rritet ekskluzivisht në shoqërinë femërore. Humbja e nënës traumë më të madhe shkakton te djali se sa te vajza, për shkak se si pasojë do të ketë vështirë në mardhënie intime ndaj femrave: ose femrat do të largohen prej tij, ose ai do t'u hakmerret, kështuqë së pari ua "then zemrën", kurse më vonë i braktisë. Hakmarrja, vërtetë, i drejtohet nënës, për të cilën mendon se e ka braktisur kur ka qenë i vogël. (Mund të mbështetemi përsëri në rastin konkret prej punës në Këshillmore. Fjala është për një mashkull i cili, sipas fjalëve të tija "deri në tokë e ka nënçmuar gruan e vet", e prandaj e ka lëshuar. Tash të njëjtën lojë e luan me gruan tjetër kështu që parashihet i njëjti përfundim).

2. Ndarja. - Çdo ndërrim i cili çrregullon ambientin e përditshëm të fëmijës mund të shkakton traumë. Fëmijët dhe pleqtë vështirë shpërngulen, vështirë ndahen prej pjesës së mobilit të mësuar në të, vështirë ndahen nga njerëzit. Për fëmijën ndërrimi i banesës mund të jetë depresion (shok) i vërtetë. Megjithatë, varrë të këtilla relativisht lehtë shërohen. Për, në jetën e fëmijës ekzistojnë dy ndërrime të cilat lëndojnë thellë dhe e bëjnë posaçe të ndijshëm për dashuri. Këto janë ndarja e prindërve dhe lindja e vëllaut apo motrës (së vogël).

Nuk dëshirojmë të futemi në problemet morale të ndarjes por dëshirojmë të vëzhgojmë vetëm si fëmija përjeton ndarjen e prindërve të vet. Sot shumica e psikologëve janë të mendimit që s'ka kuptim që prindërit të rrinë së bashku vetëm për fëmijën, nëse vërtetë nuk i lidh asgjë njëri me tjetrin. Përndryshe, prindërit e këtillë vetëvetiu (padashur) do t'i lajmërojnë fëmijës se ai është fajtor për pafatësinë e tyre, sepse të mos ishte, ata kishin për tu ndarë e kishin për të qenë të lumtur. Në atë mënyrë nxisin në fëmijën ndjenjën e fajit prej të cilës gjatë gjithë jetës së tij nuk do të mund të lirohet. Por kjo nuk do të thotë që ndarja e prindërve s'do të le gjurmë të thellë në shpirtin e fëmijës. Përkundrazi, ai është i lënduar. Fëmija humb njërin prej prindërve, zakonisht të dy, sepse në vetëdijën e tij ata jetojnë bashkë.

Reagim normal i çdo humbeje është pikëllimi. Fëmija në ndarje, në humbjen e prindit i cili e braktisë, do të reagojë me pikëllim, me depresion. Ky është moment kritik për aftësinë e zhvillimit të ardhshëm të dashurisë. Prindi te i cili do të mbetet fëmija duhet ta kuptojë këtë gjendje të fëmijës d.m.th. natyrisht që do të jetë i pikëlluar, kurse jo me dhunë të kërkojë prej tij të jetë i gëzuar. Në fëmijën, pikëllimi dhe depresioni nuk manifestohen aq verbalisht sa në çrregullimin e funkcioneve vegjetative. Mbas ndarjes fëmija tregon sjellje regresive, bëhet monoton, i keq, ndoshta do të fillojë përsëri të pshurrë në shtrat, humb apetit (oreks), s'bën gjumë. Një gjendje e tillë mund të zgjasë me muaj. Do të ishte gjë e gabuar nëse fëmijën e dënojmë për këtë arsye; përkundrazi, duhet treguar duresë të madhe ndaj tij. Mëtutje, fëmijës duhet ti lirohet të flas lirisht mbi prindin e humbur, mbi ndjenjat e tija ndaj atij. Natyrisht, s'është lehtë për prindin te i cili është fëmija, psh. nëna të cilën e ka lëshuar burri me pakënaqësi dëgjon si bija e saj me mallëngjim flet mbi babain e vet. Por, duke marrë parasysh zhvillimin psikik të fëmijës, është e domosdoshme, sepse vetëm kështu mund të zbutet humbja.

3. Lindja e vëllait apo motrës së vogël. - Edhe ky rast i takon traumës "normale" në zhvillimin e fëmijës. Por nevojiten shumë takte e dashuri që prindërit mos ta përforcojnë këtë traumë. Objektivisht e shikuar, fëmija humb shumë prej privilegjeve të deritashme: kohën dhe kujdesin e prindërve tash duhet ta ndaj me ardhacakun, ndoshta kjo do të jetë e refuzuar, sepse të vogëlit i duhet më tepër. Përsëri, në këtë humbje, fëmija reagon duke u tërhjekur në vete, me depresion. Ndjenja e vetmisë poashtu është e paduruar, kështu që duhet ndërmarrë diçka që të lirohet nga kjo ndjenjë e vështirë. Zakonisht (shpeshherë) në këtë qëllim zhvillon sjellje agresive ndaj "konkurentit", e përcjellur me një dozë të fortë xhelozie. Mekanizmi tjetër mbrojtës është regresi: në fantazmë indentifikohet me foshnjën e mandej kthehet në formë dhe në shkallën e sjelljes së këtillë, kështu që prindërit i detyron të kujdesohen intensivisht për të sikurse për foshnjë. Të gjitha këto janë, vërtetë sinjale të nevojës për dashuri.

Dashuria racionale e prindërve në këtë kontekst tregohet kështu që fëmijën mos ta dënojnë së tepërmi dhe disproporcionalisht (papjesshmërisht), për shkak të këtyre reagimeve. Vërtet, duhet ti jipet zemër se tashmë është i rritur që të mund të kujdesohet për vete, ta përforcojmë vetëdijën e tij. Kjo arrihet me lavdëratat për sendërtimet e tija. Megjithatë prindërit s'duhet të shkonjë në ekstremizmin tjetër kështu që fëmijës t'ia besojnë kujdesin (ruajtjen) e foshnjës dhe punëve të tjera që me të t'ia marrin lirinë e fëmijërisë. Përmëtepër, do të jetë e udhës që mos ta lën vetëm me foshnjen që mos t'i bëjë diçka ndoshta edhe me pavetëdije të pakënaqshme. Arsyeja kryesore e shumë neurozave të mëvonshme është marrëdhënia e pazgjidhur e konkurencës ndër vëllezër, gjegjësisht përjetim i lënë pasdore nga ana e prindërve, për shkak të fëmijës tjetër.

Momente kritike në pubertet

Periudha e latencës, sigurisht, nuk është e parëndësishme për pjekurinë psikike, por meqë është më pak dramatike, mund ta lëmë këtu. Do të ndalemi për pak kohë në nevojat psikike për dashurinë prindërore në pubertet. Që t'i kuptojmë këto nevoja, duhet vëzhguar gjendjen psikike të adoleshentit. Detyra më e rëndësishme në këtë periudhë është sendërtimi i identitetit. Djali dhe vajza duhet të japin përgjigje të plotë në pyetje "Kush jam unë?" (Një vajzë e kësaj kohe i ka përdorur tri dorëshkrime të ndryshme. Kur e kanë pyetur pse e bën kështu, është përgjigjur: "Ku ta di si të shkruaj kur s'di kush jam?")

Vetëdija e identitetit shprehet në nocionin mbi veten. Kurse ai nocion mbi vete përmban jo vetëm elemente, tipare pozitive por edhe negative. Që të zhvillohet, është e nevojshme një suazë e fortë e cila do të sigurojë qëndrushmërinë dhe konsekuencën e identitetit. Prandaj, problemi i identitetit është i pandashëm me problemin e ndërtimit të hierarkisë, shkallës së virtyteve. Me fjalë tjera, që të mund ta ruajmë pikërisht qëndrushmërinë e cekur, e që të mund të orientohemi në botën e cila përherë ndërrohet, duhet t'u jemi besnikë vlerave themelore të përcaktuara. Në mënyrë të paspjegueshme shumë prindër bëjnë sikur nuk e kuptojnë këtë.

Shumcia e pridërve detyrën e edukimit e shohin në atë që fëmijës së vet t'i sigurojnë "të gjitha të mirat": shkollën më të mirë, rrobt më të mira e të tjera të ngjashme me to. Më atë rast sikur harrojnë që kjo s'është mjaft për një jetë të lumtur: i nevojshëm është edhe altruizmi. Pra, nëqoftëse dikush, edhe nëse është përshtatur në punën e vet, nëse edhe e ka gjetur partnerin e përshtatshëm të jetës, ende nuk është doemos personalitet i përkryer. Është e nevojshme ta kuptojë edhe këtë se si është i mëvarur prej tjerëve, se është i drejtuar kah të tjerët, dhe se jetën e tij e jeton në shoqëri që jo vetëm se jep por edhe kërkon. Jeta në bashkësi kërkon që t'i pranojmë të tjerët dhe t'i durojmë dobësitë e tyre. Do të ishte dashur që filozofia e prindërve në atë kuptim të përjetojë korrekcione (përmirësime) të fuqishme. Ndërkaq pikënisja mund të jetë të kuptuarit se dashuria nuk është vetëm ndjenjë e këndshme, siç mendojnë shumica. Nëse e lexojmë himnin e dashurisë të Palit (1 Kor 13, 4-8), do të çuditemi se në komponentet e dashurisë bëjnë pjesë edhe duresa edhe mirësjellja edhe falja. Kurse e dimë nga përvoja se këto nuk janë gjithmonë "ndjenja të këndshme"; përkundrazi, ta falësh tjetrin në mënyrë që t'i biejmë mohit të çdo paramendimi për hakmarrje është një punë mendore e mundimshme dhe që të lodh.

Momente kritike në adoleshencë

Në kulturën tonë shoqëria kërkon shumë prej adoleshentit, në planin shoqëror: kërkon prej tyre që të bëhen të rritur, mirëpo në të njëjtën kohë nuk ofron kurrfarë figure, modeli të paracaktuar, sakt të definuar (përcaktuar), të sjelljes që do t'u ndihmonte në atë rrugë, në atë proces. Një model të tillë e hasim në të gjitha kulturat më pimitive. Ceremonia e iniciacionit (fillimin), në hyrjen e botës së të rriturve, bën një vijë të qartë ndërmjet fëmijërisë dhe moshës së rritur. Ndërkaq sjellja e adoleshentit kontrollohet me ndalime dhe ndëshkime, përkitazi me të drejta dhe shpërblime. Ato norma, ndalime, tabu dhe të drejta janë të një domethënie, dmth. adoleshenti nuk e ka për detyrë që të vendos a do t'i nderojë apo jo, sepse çdo padëgjesë ka si pasojë ndëshkimin, kurse çdo përshtatje miratim të përgjithshëm. Adoleshenti në atë mënyrë ndjehet i sigurtë jo vetëm në mardhënie të vet ndaj shoqërisë por edhe sa i përketë vetëvetes, dmth. në bindjen e tij se tashmë është rritur.

Në kulturën tonë "europiane" gjërat qëndrojnë ndryshe. Pjekuria personale është e papëlqyeshme me çfarëdo modeli të paracaktuar. Mosekzistimi i ceremonisë sikur iniciacioni (fillimi) vetëm se e smadhon ende hutinë dhe mërzinë e adoleshentit. Për këtë arsye sjellja e tij bëhet e pasigurt, por edhe e pallogaritshme. Atij i është thënë se duhet të bëhet i rritur, mirëpo kanë harruar ta shpjegojnë si bëhet kjo. Për shkak të kësaj pasigurie në lidhje me caqet personale zgjedhjen e hutisë së brendshme e kërkon në botën e jashtme. E pra, megjithëse as në familje, as në bashkësinë më të gjerë shoqërore nuk e gjen përgjigjen e kënaqshme, bëhet edhe më i pasigurtë. Atë pasiguri dhe konfuzion jo rrallë herë e smadhojnë vetë prindërit. Pandërprerë ia tërhjekin vëmendjen adoleshentit se më nuk është fëmijë, se si është koha të sillet me përgjegjësi; mirëpo nëse tentohet të sillet sipas këtij këshilli, dmth. të bëhet i pavarur në sjelljet e tija, në mënyrë të pashmangshme vijon vërejtja se ata megjithatë janë prindërit e tij që dijnë më mirë çka është e dobishme për të. Në qoftë se nuk ka shok ose shoqe, prindërit janë të brengosur; mirëpo sapo të duket me partnerin e parë, patjetër duhet të hyjë në konflikt me drojet dhe vërejtjet e prindërve.

Problemi elementar i kësaj moshe është, pra, lufta për mëvetësim dhe pavarësi. Adoleshenti lufton për pavarësinë e tij dhe për këtë arsye rreptësisht e sulmon autoritetin mbrojtës të të rriturve. Nuk dëshiron t'i pranojë këshillat e tyre: si të vishet, në çka ta kalojë kohën, kë ta zgjedhë për shok të vetin etj. Ndërkaq nga ana tjetër, është i paaftë ta koordinojë veprimtarinë e vet të pavarur, meqenëse nuk ka cak të caktuar. Prandaj sërish është i drejtuar te të rriturit. Nëse tani u drejtohet, përkitazi tu kthehet prindërve, janë të mundshëm dy përfundime.

Në qoftë se e fiton mbështetjen e kërkuar, sërish ndjehet i sigurtë, mirëpo njëkohësisht edhe fëmija që iku nga lufta për pavarësi. Kjo thellë e fyen vetdijësinë e tij. Që të mbrohet prej kësaj përulje, duhet të kryengritet kundër këtij regresioni infantil. Mirëpo, një kryengritje e këtillë kundër vetes do të thotë se pajtohet dhe e pranon pafuqinë e vet, pra pikërisht atë çka tentoi ta mohojë. Për atë arsye nga jashtë kërkon "armikun" në të cilin mund ta drejtojë agresivitetin. Ai armik i jashtëm më së shpeshti janë, natyrisht, sërish prindërit.

Në qoftëse, në të kundërtën, prindërit nuk i kënaqin kërkesat regresive të adoleshentit, mërzia e tij smadhohet dhe sërish do t'i akuzojë se tepër shumë kërkojnë prej tij, se nuk e kuptojnë etj. Çka rrjedh prej kësaj? Prej kësaj del një prej rreziqeve më të mëdha për pjekurinë e fundit të adoleshentit, e ajo shfaqet në atë që adoleshenti bëhet i paaftë ose nuk i mundësohet që në çfarëdo mënyre ta shpreh atë luftë për pavarësi. Duhet mbajtur për shenjë për alarm në qoftëse ndonjë adoleshent nuk tregon ndaj prindërve të vet asnjë shenjë të "rebelimit", luftës për pavarësi. (Krah. I. M. JOSSELYN, L'adolescente e il suo mondo, Firenze, Guinti Berbera, 1964, f. 64)

Mendoj se tashmë po e parandjejmë komponenten elementare të dashurisë së prindërve që kërkohet në këtë periudhë. Kjo është të marrurit vesh (të kuptuarit). Nuk është secili rebelim (pakënaqësie) e adoleshentit shenjë e pandershmërisë ndaj prindërve. Dhe nuk do të thotë se prindërit duhet të lëshojnë pe në gjithçka. Të rinjtë në të vërtetë eksperimentojnë, dëshirojnë të shohin ku janë kufijt, deri ku mund të shkohet. Prandaj ësthë e nevojshme që prindërit t'i kenë disa parime të forta (në të cilat edhe vetë besojnë se i mbajnë - kjo nënkuptohet në vete), jo për arsye që ti'a "ngarkojë" adoleshentit, por që ky drejtëpërdrejtë të mund t'i mësojë, gjegjësisht t'i kuptojë çfarë vlere kanë këto parime në jetën e njeriut të rritur.

Në vend të përfundimit

Kemi menduar vetëm për disa momente kritike në rrjedhën e zhvillimit psikik dhe më atë rast kemi tentuar t'i vërejmë disa sinjale që prindërve ua tërhjekin vëmendjen për një nevojë më të fortë për përvojën e dashurisë së fëmijës, përkatësisht të adoleshentit. Kjo që e thamë këtu mbi ato momentet kritike, që personin e bëjnë veçanërisht me ndjenja për dashuri, përkatësisht kanë domethënie të një kthimdrejtimi në zhvillimin e ardhshëm të aftësisë për dashuri, sigurisht nuk është as prej së largu e tëra që mund dhe duhet të thuhet mbi këtë temë. Mirëpo nuk është edhe më së e rëndësishmja që ta njohim çdo detaj, por t'i vërejmë disa qëndrime elementare, disa vendimmarrje bazore mbi të cilat shpesh harrojmë të mendojmë. Me vetëdije jam munduar ta vë në dukje, për arsye didaktike ndoshta pak edhe ta theksojë tepër, dy të vërteta të tilla bazore:

1. Prindërit le të mos mbajnë të kuptueshme vetvetiu se i duan urtësisht dhe me të vërtetë fëmijët e vet, por le të jenë kritikë ndaj ndjenjave të veta. Mendoj se këtë mund ta përhapim në secilin njeri, në çdo marrëdhënie ndërnjerëzore.

2. Psika (shpirti) i ka ligjshmëritë e veta imanente dhe mekanizmat kontrolluese. Nëse ato nderohen, zhvillimi do të shkojë në drejtim të mirë, kurse dështime të shumta edukative automatikisht do të korrigjohen. Kjo është bazë e optimizmit të psikologjisë, kurse në vështirësitë edukative trimëri për prindër.

Materiale nga: shtublla.net (Nga libri Svijet Mladih - psikoloske studije, FTI Zagreb 1988, f. 68-82, i tërë libri është përkthyer në gjuhën shqipe nga Shtjefen Dodes, Fatmir Pera dhe Albert Ramaj)

Pergatiti per shtyp Flori Bruqi