Merita Bajtraktari Januzi
Sulm e lotë
Me librin e vet Sulm e lotë, të botuar në vitin 1944, Kuteli realizoi veprat e tij më të arrira në rrafshin poetik. Ky libër përmban Poemin kosovar, Poemin e Shendaumit dhe dy lirikat: Balta shqiptare dhe Po të vdes në vend të huaj.
Poem kosovar, vjen si tekst me qëndrimin autorial kundrejt
politikës antishqiptare serbe, teks me të cilin identifikohet autenticiteti,
qëndresa dhe morali kosovar. Poema ka një narrator autorial, pasi Kuteli del si
autor, narrator i identifikuar me kosovarin që jepet në tekst. Ndërkaq Poem i
Shëndaumit flet për periudhën e
pushtimit të Shqipërisë nga fashistët italianë.
Teksti Poem kosovar ishte tekst i ndaluar për kohë të gjatë sa me
dekada nuk u ribotua. Kjo ndodhi si edhe me shumë vepra që me përmbajtjen e tyre ndeznin zjarrin e atdhedashurisë,
nacionalizmit dhe gjithsesi edhe
revoltën kundër pushtuesve.
“Është poemë me narrator autorial, që
deklaron, dëshmon dhe rrëfen...Ky narrator është edhe personazh i tekstit.
Sipas asnjë gjykimi, ky personazh nuk del epik. Ai është rezultat i konvertimit të emocionit autorial, empirisë
autoriale në simbol dhe simbolizim. Ndaj, është pesonazh-simbol e personazh
simbolizues”[1]
Poema i ka pesë
pjesë që titullohen: Qëndrimi, Durimi,
Sulmi, Ndërtimi dhe Qëndrimi. Dhe
brenda tyre shpalos etjen e madhe të autorit për lirinë, pavarësinë e Kosovës, prandaj narratori i tekstit
identifikohet me kosovarin autokton në trojet e veta:
Jam kosovar
Pra jam shqiptar:
Zot e krenar,
-
Zot e bujar-
mbi
këtë Dhe,
q`e kam si fe`,
E përmbi fe:
E kam Vatan!
e kam Atdhe!
Që gjysh stërgjysh,
që bres
pas bres,
që gjithmonë![2]
Brenda këtyre vargjeve tejet
emocionuese e të fuqishme shohim edhe figurat si: metaforën, krahasimin,
anaforën, aliteracionin dhe gradacionin
që e gjejme e dhe në shkallëzimin e titujve brenda poemës dhe të situatave që i
përjeton autori- narratori. Më tej ai
thërret për flijimin që do ta çojë popullin drejt lirisë së shumëpritur,
prandaj me një eksklamacion të sintetizuar në metaforë thur vargjet:
“ Se loti është robëri,
Gjaku: Liri!”[3]
Vetë kosovari rinjihet në pamjen e
vet: eshtër math, bojali, me sytë plot
shkëndi, gjoksin që rreh si drim.
Etj. Vargjet e tij japin një përshkrim të pamjes së kosovarit nëpërmjet
gërshëtimit të figurave të larmishme, kryesisht të përsëritjes dhe
intonacionit, të cilat bashkë me rimat
herë të puthitura e herë të alternuara,
arrijnë efektet e duhura artistike dhe ideore:
Jam si më sheh
e si më njeh:
kësulë-bardhë e krye-lidh,
krye-lidh me një shami,
me tri shami:
për trimëri!
Jam eshtër-madh,
i vrazhët jam
e bojali-
dhe sytë e mi:
janë
plot shkëndi
si batërdi[4]
Epitetet metaforike: eshtërmadh, bojali, kësulë-bardhë, krye-lidh dhe krahasimi: sytë e mi: janë plot shkëndi si batërdi nxjerrin
në pah karakteristikat e njeriut kosovar, të rryer në trimëri, të gatshëm për
sfida të reja dhe sypatrembur plotë vigjilencë.
Brenda poemës ka shpërthim emocional,
zë të fuqishëm patriotik, dhembje e ndjeshmëri deri në vaj dhe ideal për
lirinë me thirrjen për çlirim dhe të
gjitha situatat artikulohen me larushi figurative.
Ja vargjet në vijim që
shprehin, autenticitetin e popullit
tonë, qëndresën heroike nëpër shekuj dhe
vargjet artikulohen nëpërmjet epizeuskës ( dyzimit), aliteracionit dhe anadiplozës:
Un jam këtu nga moti
kur vetë Zoti
e bëri fushën fushë
e malin mal.
Un jam këtu e do të jem
-dem baba dem-
sa mali të bëhet hi
e hiri mal përsëri![5]
( Qëndrimi)
Poemi i Shëndaumit lidhet me përjetimin e thellë personal të autorit, me djegien e shtëpisë
së tij në Pogradec nga fashistët, kur i digjet i ati. Fillimi i poemës
nëpërmjet të figurave të përsëritjes:
epiforën e gërshetuar me pasthirrmën dhe epizeuskën ( dyzimin) shpreh emocionin e lartë, dhembjen që e përmban
e gjithë poema:
“ E njoma pendenë në vrer
T`ju shkruaj këtë kartë,-
Ah , këtë
kartë.
( Sa tmerr, o Zot, sa tmerr,
Ta njomësh pendënë në vrer)”[6]
Edhe figurat të tjera shohim në
vazhdim. P.sh. asonancën, metaforën dhe antitezën i gjejmë te vagjet:
Dhe jam q`ahere si më sheh
Ah, si më sheh e nuk më njeh:
Një fletë e thatë nëpër erë
Kur
në parajsë kur në skëterrë[7]
(
Poemi i Shëndaumit)
Te vargu i dytë e kemi
asonancën pasi zanoret e njëjta përsëriten brenda vargut, duke krijuar
tingëllimin e harmonishëm ( sheh, njeh). Vargu u tretë Një fletë e thatë nëpër erë na del si metaforë,
pasi autori qenies së vet i jep kuptimin e një flete të thatë nëpër erë që
paraqet përballjen e tij me sfidat e mëdha dhe më pas vjen antiteza që ai veten
e sheh në situata kontradiktore, sa në parajsë sa në skëterrë, dhe nëpërmjet saj poeti parajsë e quan të
kaluarën në familje dhe në vendin/ shtëpinë e tij, ndërkaq skëterrë, faktin e
humbjes së asaj vatre të ngohtë. Teksti i saj i pushtuar nga vaji e dhembja
merr karakteristikat e elegjisë. Njohim aty të folurit e nënës e cila, në
variacione, vajton djegien e fëmijes së njomë, foshnjës dhe burrit. Këto
variacione të dhembjes së nënës për foshnjën, në shkallëzime fantazmagonike
bashkohen me fatin e figurën e Shën Mërisë, që humbi të birin. Ajo ëndërron, bie në tokë e ngjitet në qiell,
po dhembjen ta mundë assesi:
Pa nis dhe unë edhe qaj,
Vajtoj- vajtoj me vaj.
O sa çudi!
O
sa çudi!
Të
qajë Zonja Shënmëri,
Si qan një çilimi... [8]
...Shtëpinë e pashë kur m`u doq
E pashë foshnjën kur m`u poq
Sa u përpoq!
Sa u përpoq! [9]
Edhe tim shoq.
Ah edhe tim shoq![10]
( Poemi i Shëndaumit)
Në këto vargje autori realizon
temën dhe motivin nëpërmjet shprehjeve figurative mjaft eksperive, të cilat
përçojnë emocione të forta.
Aliteracioni, dyzimi, inversioni, krahasimi dhe epifora janë bashkë
brenda artikulimit artistik të ndjenjave që i shpreh autori, ndërkohë që
pasthirrma O dhe Ah janë të barabarta me
dhimbjen dhe trishtimin.
Kjo poemë është këngë e dhimbjes
dhe e vrerit, këngë e vajtimit dhe e dëshpërimit. Këngë e përjashtimit të të
huajit që mbyt njerëz e bën gërmadha. Është
kënga e poetit që kthimin e vonë në atdhe e përjeton me tragjedinë e
brendshme të familjes dhe të vendit të vet.
Te
dy lirikat: Balta shqiptare dhe Po të vdes në vend të huaj, autori
shpreh mallin e mërgimtarit për vendin e vet.
Balta shqiptare shpalos
dashurinë e madhe që ka Kuteli për atdheun, nëpërmjet notave të theksuara dhe
origjinale të dhembjes dhe adhurimit:
Të dua baltë shqiptare!
Të dua:
egërsisht!
Dëshpërimisht!
Si ujku pyllin
Si vala valën
Si balta baltën! [11]
Te këto vargje shihen qartë anafora,
krahasimi dhe epizeuska apo dyzimi, si figurë e përsëritjes, nëpërmjet të
cilave përforcon idenë e lidhjes së tij me vendin e vet.
Edhe figurat tjera janë të pranishme
brenda kësaj poezie. Shihet metafora, kontrasti, anafora dhe aliteracioni te
vargjet në vijim:
Të dua baltë shqiptare
magjistare
ti mjaltë e
ëmbël
pelin e hidhur[12]
dhe:
Se
thellë jam këtu,
brenda teje:
gjer mbi gju
gjer mbi bel
e gjer mbi krye.[13]
( Balta shqipëtare)
Baltën shqiptare e quan ndryshe magjistare dhe kjo fjalë del në
funksion të metaforës, siç është del edhe mjalta
e ëmbël, cila pastaj vehet në
pozicion kundërvënës me të qenurit pelin
e hidhur, duke sajuar kontrastin. Balta
shqiptare është e ëmbël pse autori dhe secili e don baltën dhe vendin e vet,
por është edhe e hidhur pasi i
shkakton vuajtje secilit që është larg saj ose edhe kur vendi është nën robëri.
Elegjia Po të vdes në dhe të huaj është lirika më
e fuqishme e Kutelit. Poezia i ka përbrenda thirrjet që i artikulon në frikën
se mos do të humbet e të harrohet në vend të huaj. Thirrja e parë është për
vendin, ndërkaq e dyta për nënën. Për të
qenë i lidhur me vendin e tij ai kërkon një grusht dhe nga toka e vet:
“ Pa një grusht nga toka jonë
-
Balt` nga balt` e vete-
Të ma sillni e ta vini
Drejt ne zembr` e shkretë.”[14]
Kurse dhembjen e madhe të mërgimit ia përcjell si mesazh
nënës dhe kjo shprehet me një emocion tepër të rëndë:
“ se m`i lumtur jam i fjetur
Se sa i mërguar,
Mot pas moti
arratije, -
Zembër
copëtuar...”[15]
(Po të vdes në dhe të
huaj)
Brenda strofës e kemi figurën e aliteracionit pasi përsëritet shkronja m, në vargun e dytë kemi krahasimin, ndërkaq në vargun e tretë e kemi dyzimin, pasi kemi përsëritjen e
fjalës mot. Këtu figura shton efektet
ritmike dhe të muzilakitetit brenda vargjeve, në funksion të vazhduesëm të
rrjedhës emocionale nga vargu në varg. Gjithashtu vihet theksi te fjala mot që vjen e dyzuar dhe paraqet vitet e
rënda të mërgimit.
Mitrush Kuteli ndonëse ishte autor nga e Shqipërisë
Jugore ( nga Pogradeci), ai me veprën e
tij Sulmë e lotë ka përdorur
zhargonin e autenticitetit kosovar pa u ndje ndonjë mungesë, pasi shihet qartë
se ai ka njohur mirë të folurit, mentalitetin dhe ambientin e vendit në tërësi,
qoftë jugu apo veriu. Kjo vepër sjell temën thellësisht kombëtare dhe idetë për
autenticitetin, identitetin, lashtësinë, atdhetarinë, gjakimin për liri,
lidhjen me vendin etj., të artikuluara
mjaft mirë si në aspektin ideor ashtu edhe në atë artistik. I kemi vërejtur disa nga figurat e shprehura
në vargjet e këtij autori si: metaforën, epitetet metaforike, krahasimin, kontrastin,
anaforën, epizeuskën, anadiplozën,
aliteracionin etj. që rrinë bukur brenda përmabjtjes së vargjeve,
strofave dhe veprës në tërësi.
[1] Kujtim M. Shala, Shekulli i letërsisë shqipe, Buzuku,
Prishtinë, 2006, f.56,57.
[2] Kuteli, Prozë dhe vargje të zgjedhura, Migjeni, Tiranë,
2001, f. 223.
[3] Po aty, f. 236.
[4] Kuteli, Prozë dhe vargje të zgjedhura, Migjeni, Tiranë,
2001, f. 225.
[5] Po aty, f. 224.
[6]Kuteli, Prozë dhe vargje të zgjedhura, Migjeni,
Tiranë, 2001, f. 249.
[7] Po aty, f. 249.
[8] Kuteli, Prozë dhe vargje të zgjehura, Migjeni, Tiranë, 2001,
f. 253.
[9] Po aty, f. 257.
[10] Po aty, f.258.
[11]Kuteli, Prozë dhe vargje të zgjehura, Migjeni,
Tiranë, 2001, f.243.
[12] Po aty, f. 245.
[13] Po aty, f. 244.
[14] Kuteli, Prozë dhe vargje të zgjehura, Migjeni,
Tiranë, 2001, f. 261.
[15] Po aty, f. 262.
(Merita Bajraktari Januzi, e lindur në Vushtrri më 10.12.1972.
Shkollimin fillor dhe të mesëm e kreu në Vushtrri, ndërkaq studimet
universitare në Fakultetin e Filologjisë të UP-së, në degën: Letërsi dhe
gjuhë shqipe. U diplomua më 1997 dhe si absolvete mori çmimin Studente
e dalluar. Pas një pauze për arsye familjare, iu rikthye studimeve dhe në
maj të vitit 2012 mbrojti me sukses temën e diplomës së studimeve
pasuniversitare ( Figuracioni poetik te autorë të njohur të letërsisë moderne
shqipe). Tani vazhdon studimet doktorale në degën e letërsisë, në
Universitetin e Prishtinës.
Qysh
prej fillimit të studimeve bazike është marrë me recensione, vështrime letrare
dhe ka botuar punime në gazetat dhe revistat e kohës. Së fundi i ka botimet në
gazetën Zëri ( tema: Tradita dhe modernia me referenca të shumta
historike) dhe në revistën Shkëndija ( Idetë letrare të Gjergj Fishtës).
Merret edhe me poezi për çka edhe ka marrë çmime në Takimet e poeteshave
shqiptare. Ka në dorëshkrim një numër të konsiderueshëm të poezive
dhe studimeve letrare që mund t`i botojë ndërkohë.
Jeton në Vushtrri
me bashkëshortin dhe katër vajzat, ndërkaq punon në Prishtinë, në Ministri të
Arsimit Shkencës dhe të Teknologjisë.)
