Nga Valeria Dedaj
Ai dita-ditës punon për të treguar se forca e artit bashkëkohor është më e plotë, atëherë, kur arrin që të fuqizojë momente, të cilat duken të papërfillshme. Rolin e muzikës në krijimtarinë e tij e konsideron si kërthizën dhe aksionin e “ngjarjes”, njëherazi thelb dhe fryt të raportit të personazheve me realitetin ku ata ndodhen. Bëhet fjalë për artistin bashkëkohor Anri Sala, i cili ka çelur ekspozitën “Answer Me” në New Museum, në New York. Gjatë një interviste për gazetën “Shekulli”, Sala shpjegon lidhjen e tij me hapësirën, arkitekturën dhe tingullin, duke i parë ato si forma alternative komunikimi, që përcjellin gjendje pa treguar ngjarje. Teksa na rrëfen për udhëtimet dhe projektet e tij, ndalet edhe te ngjarjet që kanë ndodhur në 26 vitet e fundit në Shqipëri, sidomos tek ato që e ngacmojnë si artist. Ajo që i mungon Shqipërisë dukshëm dhe dëshpërueshëm, sipas Salës, është një skenë artistike ku të dialogojnë dëshirat dhe vizionet dhe jo ku shfryhet kundër gjasave të munguara.
Çfarë rëndësie për Anrin ekspozimi i disa nga punëve së bashku në një hapësirë, me strukturë bashkëkohore, si New Museum? A është kjo ekspozitë retrospektivë, fundi apo rinisja e një cikli tjetër në krijimtarinë tuaj?
New Museum në New York është një institucion i dedikuar ekskluzivisht në prezantimin e artit bashkëkohor dhe ekspozimi në këtë muze ka një rëndësi të veçante sepse, përpos reputacionit të institucionit, vetë arkitektura e New Museum përbën një sfidë sa inspiruese dhe të vështirë, pasi nuk është një hapësirë e zakontë dhe neutrale. Për mua konceptimi i një ekspozite është pjesë e pandarë e procesit kreativ, ngaqë nëpërmjet mediumit të ekspozitës unë përpiqem të ngjiz hapësirën, lëvizjen e vizitorëve dhe perceptimin e kohës brenda ekspozitës, në një eksperiencë të përbashkët. Ndaj edhe në rastin e New Museum nuk është thjesht prezantimi i punëve veç e veç që më intereson, por raporti i tyre me arkitekturën e kateve të ndryshme të muzeut dhe mundësia për ta shndërruar hapësirën midis veprave të ekspozuara, në një skenë raportesh të ndërsjella midis publikut dhe tyre. Në këtë kontekst ekspozita në New Museum nuk është një retrospektivë, ndonëse ajo përmbledh punë nga 15 vitet e fundit, por një mundësi për të çelur raporte të reja midis punëve ekzistuese dhe publikut.
Në New Museum, hapësira (arkitektura), tingulli dhe imazhet, janë prezente në të gjitha punët tuaja. Por, si është zhvilluar gjatë viteve marrëdhënia e këtyre elementëve në punët tuaja?
Në një farë mënyre pothuajse çdo pikë e trajektores së krijimtarisë time në kohë ka lidhje me punën time të parë: “Intervista”. Problematikat që “Intervista” shfaqi - mungesa e transparencës së gjuhës si formë komunikimi dhe kapaciteti i saj si mjet kontrolli, shndërrimi i zërit të humbur në lëvizje buzësh që "lexohen" nga persona me aftësi të kufizuara apo përkthimi i fjalëve në lëvizje duarsh - vazhdojnë të jenë prezente në punët e mia, ndonëse kanë evoluar dhe marrë trajta të ndryshme. Përveç elementit historik dhe politik “Intervista” zgjoi tek unë mosbesimin ndaj gjuhës, duke më shtyrë vetvetiu në mënyrë indirekte dhe intuitive drejt një interesi më të madh për tingujt apo zhurmat në fillim, dhe muzikën në vijim. Besoj që preferenca ime për muzikën lidhet me faktin që si formë alternative komunikimi, muzika ka aftësinë – përndryshe nga gjuha – të përcjellë gjendje pa treguar ngjarje, ajo influencon pa sjellë informacion dhe mundëson komunikimin pa e zbardhur atë.
Teksa artet pamore i keni kultivuar gjatë viteve të studimit, marrëdhënia që keni me tingullin të shton kuriozitetin për të gërmuar më thellë, se çfarë ka ndikuar te dëshira juaj për të bashkëshoqëruar punët tuaja dhe me muzikë... A ka ndikuar ndopak kursi i violinës, që keni bërë gjatë fëmijërisë me profesor Robert Papavramin?
Marrëdhënia ime me muzikën nuk është e ngjashme me marrëdhënien e një muzikanti me materialin muzikor, pasi kur punoj me lëndën muzikore kam një qasje aspak ortodokse, që do të ishte mbase gati "e ndaluar" për një muzikant. Por mendoj që instinkti apo intuita ime kur bashkëpunoj me muzikantë të ndryshëm apo ndërhyj mbi lëndën muzikore, ka përfituar deri diku nga vitet e studimit të violinës me Robert Papavramin apo mësues të tjerë kur isha i vogël. Por ajo çka karakterizon praninë e muzikës në krijimtarinë time – ndryshe nga ushtrimi i muzikës në botën e filmit, ku ajo përdoret si një vegël që manipulon apo përshtat ndjenjat e spektatorit në funksion të skenarit të filmit dhe interesit të ngjarjes – është roli i saj si kërthiza dhe aksioni i 'ngjarjes', të qenurit njëherazi thelbi dhe fryti i raportit të personazheve me realitetin ku ata ndodhen.
Te filmi “Answer Me" jehona e tingullit të një baterie mbi muret e kubesë gjeodezike në Berlin mishërohet në interpretimin e instrumentistit. Por, çfarë jehonash krijon kjo vepër në ekspozitën trekatëshe të New Museum?
Në fakt në "Answer Me" ka dy instrumente në veprim: bateria, si vegël muzikore, dhe kubeja gjeodezike, si vegël arkitekturore. Në një farë mënyre bateria "luan" kubenë po aq sa dhe kubeja "luan" baterinë, pasi ndërsa bateria prodhon tinguj është forma e kubesë që i transmeton në formë jehone nga një personazh tek tjetri. Shpeshherë në punët e mia, arkitektura funksionon si përzgjatim i një instrumenti muzikor, qoftë instrumenti një saksofon, organo rruge apo një music-box. Për ekspozitën në New Museum unë përzgjodha ato punë të miat që kanë një element të përbashkët: ato funksionojnë në çift dhe si rrjedhim ose i përgjigjen njëra-tjetrës duke u vetëkomplementuar ose i bëjnë jehonë njëra-tjetrës duke propozuar një alternative tjetër. Mua më intereson sa konceptualisht po aq edhe fizikisht krijimi i hapësirave "midis", pasi pikërisht këto hapësira të ndërmjetme çelin ndjesi dhe forma të reja komunikimi që nuk kanë vetëm objektin e artit si prioritet, por raportin e veprës me publikun dhe publikut me vetveten.
Filmat tuaj janë rezultat i një efekti që ndodh – në imazhe – ndërmjet një vendi, tingujve dhe personazheve. Nuk tregojnë histori në vetvete, por mund t’i referohen historisë apo politikës, edhe pa i përshkruar. Nëse për projektin e radhës do t'ju duhej të fokusoheshit te 26 vitet e demokracisë, në të cilat ka kaluar Shqipëria, a ka një ngjarje, që mendoni se do të meritonte vëmendjen tuaj në këto momente, për ta bërë film?
Në kuptimin artistik tranzicioni – pasi besoj se kanë qenë më tepër 26 vite tranzicion sesa 26 vite demokraci – ka qenë një lemë shumë i pasur për procesin kreativ, pasi në rrjedhën e tij ka prodhuar lloj-lloj gjendjesh e situatash të çuditshme apo të papritura dhe një mori subjektesh interesante. Por gjithsesi nuk dua të vë gishtin në një ndodhi apo ngjarje specifike, sepse në kuptimin e subjektit artistik nuk ka ngjarje të mëdha apo të vogla, pasi përmasat e çdo situate apo ngjarjeje, sado e vogël në dukje, kanë potencialin që të zhvillohen dhe të rriten nëpërmjet procesit artistik. Forca e artit është më e plotë pikërisht atëherë kur arrin të fuqizojë momente apo detaje që në pamje të parë duken të papërfillshme. Mungesa e hierarkisë së subjekteve në artin bashkëkohor është njëkohësisht garant i karakterit demokratik dhe relativizues të tij.
Rol të rëndësishëm në jetën tuaj zënë edhe udhëtimet në vende të ndryshme të botës. Si ndikojnë në punët tuaja këto udhëtime?
Procesi i krijimtarisë është në vetvete një udhëtim drejt vetvetes dhe të tjerëve. Por udhëtimi real në vende, hapësira dhe kontekste të ndryshme kulturore, sociale dhe politike përforcon raportin me veten dhe pasuron këndvështrimin që mbartim për të tjerët. Në rastin tim këto udhëtime janë të domosdoshme, pasi ato jo vetëm më ekspozojnë me subjekte dhe situata të reja dhe i japin nxitje ideve të reja, por edhe krijojnë momente të papritura kthjelltësie dhe ndërgjegjësimi.
Tashmë jeni një ndër emrat më të rëndësishëm botërorë të artit bashkëkohor, që nga Londra në Paris, Montreal, Miami, Nju Jork etj., padyshim edhe një nga shqiptarët më të njohur në botë, por cilat janë projektet artistike, të cilat do t'ju ndihmojnë ta mbani po të njëjtin nivel, apo të “skalitur” më fort në kujtesën e njerëzve, punën tuaj?
E kam të vështirë të flas për projektet në vijim, pasi ato do mund të marrin formë vetëm në proces e sipër. Dhe për mua procesi është po aq kuptimplotë sa ideja fillestare, pasi vënia në jetë e një koncepti jo vetëm pasuron idenë, por edhe emancipon qasjen dhe mënyrën e të menduarit. Ndaj mund t'ju them vetëm që përgjithësisht më tërheqin ato ide për të cilat nuk e di ende se ç'formë do të marrin, pra në një farë mënyre me interesojnë ato "pyetje" për të cilat ende nuk kam "përgjigje", pasi më detyrojnë të dal jashtë zonës sime së komfortit, çka është jetike për procesin krijues.
Dhe së fundmi, çfarë mesazhi keni për ata të rinj, që e kanë pasion artin bashkëkohor në Shqipëri dhe jo vetëm?
Të jesh i interesuar në artin bashkëkohor do të thotë të jesh i interesuar në emancipimin e shoqërisë, shkrirjen e akujve, zhbllokimin e energjive. Arti bashkëkohor - por jo automatikisht çdo prodhim bashkëkohor artistik – ka potencialin që të mbartë jo vetëm vlera artistike apo kulturore, por të ushtrojë edhe efekt shoqëror dhe politik; pasi në thelb arti bashkëkohor nuk është thjesht një produkt vizual apo një objekt dekorativ, por është një përpjekje e vazhdueshme reflektimi për t'iu kundërvënë statuskuosë dhe ngërçit në shoqëri. Ndryshe nga forma të tjera kulturore, arti bashkëkohor ka avantazhin që të dialogojë njëherazi me fusha dhe profesione të ndryshme dhe ofron mundësinë që të prekë aspekte të ndryshme të jetës bashkëkohore, duke përdorur një ekonomi fare të kufizuar mjetesh dhe mundësish. Mundësia e të bërit art me pak mundësi dhe shumë energji e bën atë edhe më të prekshëm dhe të aksesueshëm për të rinjtë.
Në Shqipëri fatmirësisht kurrë nuk kanë munguar individët dhe talentet që vazhdimisht kanë mundur të çajnë perden e vështirësive, por fatkeqësisht kanë qenë gjithnjë arritje personale kundrejt gjithë gjasave. Ajo që mungon dukshëm dhe dëshpërueshëm është një skenë artistike ku dialogojnë dëshirat dhe vizionet dhe jo ku shfryhet kundër gjasave të munguara. Në momentin që do të ketë një qasje më pozitive dhe altruiste, me shumë gjasa do të marrë formë dhe frymë një skenë që do të sjellë dhe më shumë hapësirë, dialog, energji, pozitivitet, kritikë të mirëfilltë, dëshirë pjesëmarrjeje, që së fundi do të përmirësojë cilësinë e institucioneve lokale dhe do të zgjojë interesin e institucioneve dhe kuratorëve ndërkombëtarë, çka do të ishte sa inkurajuese dhe jetike për artistet e rinj. Por për këtë duhet ndryshuar qasja: të qenurit skeptik nuk është shenje zgjuarsie apo mungese naiviteti, por simptomë dorëzimi që dëshmon fundin e dëshirave.
Nëse e ardhmja do të kalojë nga Ballkani, Anri Sala i pari, që do filmojë dhe tregojë atë
“Anri Sala është një artist që në dhjetë-pesëmbëdhjetë vitet e fundit ka marrë vlerësime të rëndësishme në të gjithë botën, pjesëmarrja në bienale dhe ekspozimi i veprave të tij në muze apo institucione të rëndësishme e dokumenton këtë. Por në New York dhe në Shtetet e Bashkuara nuk kishte ende një retrospektivë të rëndësishme dhe të denjë për profilin e tij ndërkombëtar”. Kështu e cilëson prezantimin e Anri Salës në New Museum, drejtori artistik Massimiliano Gioni, i cili është njëkohësisht dhe kuratori i ekspozitës “Answer Me”. Sipas tij, nëpërmjet kësaj ekspozite është mbushur një boshllëk i rëndësishëm në New York, sepse bëhet fjalë për ekspozitën më të madhe për nga numri i veprave dhe kompleksitetin e krijimit, që Sala ka realizuar ndonjëherë. Kuratori mendon se ky është një aspekt i rëndësishëm jo vetëm për të theksuar rëndësinë e kësaj ekspozite, por mbi të gjitha sepse më shumë se kurrë kjo ekspozitë bëhet një simfoni në tre pjesë (ose mbi tre plane), në të cilën video, arkitekturë dhe tingull kombinohen në një koncert formash, muzike dhe emocionesh.
Në veprat e Salës në NM përfshihen thuajse të gjitha etapat e tij artistike. Nëse ndalojmë tek ato që ka realizuar në vitet 90 (Intervista), si e shihni sot strategjinë e këtij artisti që përdor për ekzaminuar historinë politike dhe jetën në post-komunizëm?
Që kur e pashë “Intervistën” në 1998 më ka bërë shumë përshtypje. Është një vepër me shikim të parë, shumë e thjeshtë, thuajse një ditar apo një rrëfim, por në të vërtetë shumë komplekse. Është një lloj detective story, ku zbulohet se fajtori dhe viktima janë i njëjti person-mamaja e Anri Salës, që në këtë vepër mishëron thuajse metaforën e një kombi të tërë. Dhe është një detective story në të cilën kërkohet të zbulohet e vërteta, duke rindërtuar një kolonë zanore, duke rizbuluar gjuhën dhe tingullin. Ky shqetësim që përcillet më tingullin, si mjet i së vërtetës “do të rikthehet” në të gjithë karrierën e Anri Salës. Është ura lidhëse për shumë vepra të tij, dhe për të gjitha veprat në ekspozitën e New Museum. Në të përgjithshmen, “Intervista” nënvizon edhe një karakteristikë tipike të të gjitha regjimeve totalitare dhe të gjitha ideologjive; pushtimi i gjuhës, dhuna delikate dhe e padukshme në të cilën gjuha-formohet, transformohet dhe zbrazet nga çdo kuptim. Veprat pasardhëse ndoshta bëhen më abstrakte, sepse janë më pak të interesuara ndaj gjuhës, si i vetmi instrument kuptimi dhe më të tërhequra prej muzikës si gjuhë universale apo preverbal. Ndoshta kush ka mësuar që të mos i zërë besë gjuhës qysh i ri për shkak të ideologjisë, është i prirur të kërkojë mjete komunikimi jo verbale.
Veprat pasardhëse “Dammi i Colori” dhe “Long Sorrow” hetojnë pasojat psikologjike, nëpërmjet muzikës dhe gjuhës... Por si e ka përdorur më pas Sala tingullin?
Mund të shtoj vetëm që me veprat që pasojnë “Intervistën” dhe në veçanti mendoj se duke filluar nga Dammi i Colori dhe nga Long Sorrow më vonë, Sala ka zgjeruar kërkimin e tij përtej historisë dhe kronikës së post-komunizmit për të treguar për krizën e ideologjive dhe të utopive të tjera. Mënyra se si arkitektura, dhe në veçanti arkitektura e lëvizjes moderne kanë marrë një rol qendror në veprën e Salës na zbulon si fundi i ëndrrave të ndryshme utopike është bërë një nga temat kryesore në punën e tij. Për këtë arsye i kam përshkruar shpesh veprat e tij, në veçanti ato në të cilat muzika ka një rol kryesor si; Requiem: janë eulogji funebre, apo “De Profundis” për humbjen e një farë ideje të topisë, të universalitetit, të pjesëmarrjes. Ky ndoshta është kuptimi i melankolisë që përshkon shumë nga veprat e tij. Edhe pse pastaj jam impresionuar teksa shikoja sesi kjo ekspozitë u mor edhe si një celebrim i fuqisë së artit dhe të aftësisë së tij për të zbutur dhe kuruar plagët e historisë.
Si është të punosh me Anrin? Nga kjo eksperiencë, si kurator a ka një moment kulminant?
Kam pasur mundësinë të punoj shumë herë me Anri Salën. Në Milano në 2005-ën kemi realizuar së bashku një ekspozitë shumë të bukur të tijën në bashkëpunim me Fondacionin Trussardi, që përveç të tjerave ka qenë ekspozita e parë e rëndësishme e një artisti shqiptar në Itali, shenjë e një transformimi të thellë social dhe kulturor në panoramën e Italisë dhe të Europës së shekullit të ri. Anri është një artist shumë preciz, që e mendon të gjithë ekspozitën si një vepër të tijën, dhe jo thjesht si një vend në të cilën duhet të prezantojë video apo objekte. Mendoj se momenti më emocionues ka qenë të shikoja të përfunduar sallën e madhe të ndërtuar për të ekspozuar videot e “Ravel Ravel”, në të cilën mbi 1600 kone të përbëra nga një material i veçantë zhurme të ulët, që i jepnin sallës pamjen e një skulpture të madhe, të një vepre të plotë arti, në të cilën tingulli kristalizohet me një saktësi thuajse gjeometrike.
Cilat janë pritshmëritë tuaja për të ardhmen artistike të Anrit?
Kuratori i madh, Harald Szeemann, në vitet nëntëdhjetë ka thënë që e ardhmja gjendet në Ballkan. Me siguri që ende sot më duket që shumë çështje kritike të historisë, të së tashmes dhe së ardhmes së Europës kalojnë prej aty. Jo se më duket e drejtë që të reduktoj të gjithë punën e Anri Salës me origjinën dhe kombësinë e tij, por mendoj se është bukur të mendosh se, nëse e ardhmja do të kalojë nga Ballkani, Anri Sala do të jetë ndër të parët që do ta filmojë dhe do të na e tregojë në momentin në të cilin ajo do të transformohet në histori.
