Nga Flori Bruqi
N.Veqilharxhi lindi më 1797 në Vithkuq të Korçës. Ai pati mërguar në Rumani. I ndikuar nga idetë e lëvizjes kombëtare të popujve të Ballkanit, mori pjesë në revolucionin rumun të vitit 1821 kundër Turqisë, revolucion që pati karakter jo vetëm çlirimtar antiosman, por dhe antifeudal. Me formimin iluminist, Veqilharxhi e drejtoi vëmendjen tek atdheu i tij. Ai e kuptonte se gjendja e Shqipërisë në ato çaste historike shtronte para popullit të tij kërkesa të reja. Në vitet `40 të shekullit XIX lëvizjet çlirimtare në Shqipëri kishin marrë hov, por atyre u mungonte një program kombëtar dhe një platformë ideologjike e përpunuar. Veqilharxhi ka meritë se në shkrimet e tij formuloi i pari kërkesat themelore të Rilindjes.
Punën e tij si atdhetar iluminist e nisi me krijimin e një alfabeti origjinal të gjuhës shqipe, të përbërë prej 33 shkronjash. Me këtë alfabet hartoi dhe libra për mësimin e shqipes. Të parin libër, që është e para abetare për mësimin e gjuhës shqipe, Veqilharxhi e botoi më 1844 me titullin “Evëtar„. Një vit më vonë, më 1845, e botoi të përpunuar e të zgjeruar, me titullin “Fare i ri evëtar shqip për djelm nismëtar„, të shoqëruar me një parathënie për djemtë e rinj shqiptarë. Këta libra të Veqilharxhit u pritën me entuziazëm nga patriotët brenda dhe jashtë Shqipërisë. Shumë njerëz mësuan të shkruanin me alfabetin e tij. Kërkesat e lëvizjes sonë kombëtare, Veqilharxhi i paraqiti në tri shkrime të tij: Në parathënien e botimit të dytë të Evëtarit, në një letër dërguar nipit të tij dhe sidomos në një “Enqiklikë„(letër qarkore).
“Enqiklikën„ ai ua drejtoi më 1846 bashkadhetarëve të tij. Ky dokument është konsideruar si manifesti i parë i lëvizjes sonë kombëtare, si një program pune për të. Ai flet me dhembje për gjendjen tepër të prapambetur të popullit shqiptar. Këtë e shpjegon me pushtimet e vazhdueshme të të huajve, me ndryshimet politike e fetare, sidomos me “lënien pas dore të lëvrimit të gjuhës sonë kombëtare„. Ata shqiptarë që shkolloheshin nëpër vende dhe shkolla të huaja, shpesh mërgonin larg atdheut në vend që të ishin “mirëbërës„, etër e mësonjës të atheut e të kombit tonë.
Por Veqilharxhi nuk e humbet shpresën dhe u bën thirrje bashkatdhetarëve të mbushen me hov e guxim. Me një stil të shkathët, të figurshëm, e plot optimizëm ai shkruan: “Le të hedhim farën e mirë dhe me siguri vetë natyra e shenjtë e ngjarjeve do të ndihmojnë për gjallërimin, mbirjen dhe rritjen e saj, pemët e bukura dhe shumë të ëmbla të së cilës do t’i korrë padyshim brezi i ardhmë që do të bekojë ata bujq dhe ata mbjellës të mirë„. Cila është kjo “farë e mirë dhe pemët e ëmbla që do të japë ajo?„ Veqilharxhi mendon se, që të dalim nga gjendja e rëndë, duhet të shkruajmë gjuhën tonë e të përhapim arsimin shqip, të përhapim farën e diturisë, e cila do të sjellë gjithë të mirat më pas. Padituria është fatkeqësi, mendon autori, një e keqe e madhe, që barazohet me skllavërinë. “Ato kombe që kanë mbetur në padije, u shëmbëllejnë thjesht skllevërve„. Një komb mund të dalë nga mjerimi dhe prapambetja, kur të fillojë të lëvrojë gjuhën kombëtare. Gjuhën tonë ne duhet ta shkruajmë me “shkronja të veçanta kombëtare„, na mëson Veqilharxhi. Kështu, shpreson ai, edhe ne do të vihemi në rradhën e kombeve të qytetëruara.
Në këtë mënyrë e formulonte ai njërën prej kërkesave të mëdha të lëvizjes sonë kombëtare, duke u nisur nga parimi i drejtë se një popull mund të kulturohet vetëm me anë të gjuhës së vet amtare. Vepra e Veqilharxhit luajti rol të madh gjatë Rilindjes. Rilindësit e njihnin si paraardhës dhe ushqenin për të një nderim të madh. Me idetë e tij iluministe dhe me veprimtarinë e tij në dobi të kombit e të gjuhës shqipe. Veqilharxhi fitoi dashurinë dhe respektin e bashkatdhetarëve patriotë, por edhe mërinë e armiqve të Shqipërisë, veçanërisht te grekomanëve. Më 1846, ai u helmua nga agjentët e Patriarkanës, duke qenë kështu jo vetëm i pari ideolog, por edhe i pari dëshmor i Rilindjes Kombëtare.
********
LUFTA NË MES SHQIPES DHE GREQISHTES
Me traditën që krijoi Bizanti në shekujt e kaluar, si trashëgues i gjuhës dhe kulturës helene, gjuha greke u bë gjuha e kulturës së Lindjes, po ashtu si latinishtja në Perëndim. Me fillimet e përpjekjeve për shkrimin e gjuhës amtare ndër popujt e ndryshëm të Europës, filluan edhe mosmarrëveshjet midis tyre lidhur me përzgjedhjen dhe mbështetjen në gjuhën dhe kulturën greke apo në gjuhën e kulturën latine. Fillimet e shkrimit të shqipes në Veri me ndihmën e alfabetit latin, duhen kërkuar me krijimin e shtetit të parë të Arbrit, në shek. XII-XIII. Shkrimi i shqipes në Jug njihet se ka filluar në shek. XIV, për t’u shtuar në shek. XVIII, sigurisht me alfabetin grek.
Në këtë periudhë, përpjekjet për gjuhën shqipe bëhen në dy drejtime: E para është shkrimi i shqipes me alfabetin grek, e dyta është përpjekja për të shkruar shqipen me alfabete të posaçme. Pas botimit të gramatikës së U. M. Likut dhe Evstrat Vithkuqarit (1814), me nxitjen e Ali pashë Tepelenës, dhe të gramatikës së Vangjel Meksit (para vitit 1819), mjeku i Ali pashë Tepelenës, me të cilat do të mësohej shqipja në shkolla, dhe veçanërisht, pas shqipërimit të Dhiatës së Re, po nga Vangjel Meksi (1821), në terren u ndeshen dy teza, ajo greke e Fanarit (sipas emrit të lagjes në Stamboll ku ndodhet Patrikana) dhe ajo shqiptare. Përpjekjet për të futur shqipen në kisha, përpjekjet për mësimin e shqipes në shkolla, përpjekjet për botime shqipe, sollën acarime midis kishës greke dhe shqiptarëve. Ishin vitet kur shqiptarët dhe fëmijët e tyre braktisnin në masë shkollat greke dhe, për më tepër, fenë ortodokse. Përballë kësaj situate, grekët përdorën një metodë të re: mësimin e greqishtes me ndihmën e shqipes. Në shërbim të këtij plani u botuan gramatika të greqishtes në gjuhën shqipe, fjalorë greqisht-shqip dhe tekste fetare, ku viheshin përbri e njëjta përmbajtje në dy gjuhë, greqisht dhe shqip, gjithmonë me alfabetin grek. Grekët u tërhoqën paksa.
Tashmë, shqipes nuk i mohohej shkrimi, në qoftë se bëhej në favor të greqishtes, për helenizimin, mjafton që shqipja të mos shkruhej me shkronja të posaçme, të provuara më parë nga Todhri dhe Jan Velarai, aq të urryera nga grekët. Por, Naum Veqilharxhi mendonte se sipas këtij plani, vërtet shqipja shkruhej dhe lëvrohej, por ideja e krijimit të kulturës shqiptare nuk realizohej dhe, për më tepër, shqiptarët do të vazhdonin të ishin të ndarë sipas feve, ose më mirë, sipas alfabeteve. Me veprën e tij, Naumi Veqilharxhi do të tejkalonte kështu qëndrimin e Vangjel Meksit dhe Grigor Gjirokastritit, që shqipëruan Dhiatën duke përdorur shkronjat greke. “Me alfabetin e tij të veçantë për gjuhën shqipe, përpos të tjerash, ai dëshironte që të flakte alfabetin grek nga trualli shqiptar” (Gj. Shushka, Vepra e N. Veqilharxhit, Prishtinë, 1994, f. 44).
“IDENTITETI I PËRBASHKËT” OSE HELENIZIMI I SHQIPËRISË SË JUGUT
Ngjarjet e fundit të shek. XVIII, që prireshin drejt konstruktimit të kombeve në juglindjen europiane, nuk mund të mos preknin edhe shqiptarët që ishin në kontakt të drejtpërdrejtë me shoqëritë që kërkonin të formonin “identitete të reja kolektive”, serbe dhe veçanërisht greke.
Feja e përbashkët ortodokse dhe hegjemonia e gjuhës greke, si gjuhë e shenjtë, por edhe si gjuhë komunikimi e promovimi social, mbështeteshin me forcë dhe xhelozi nga shteti grek i sapoformuar. Nga ana tjetër, shkatërrimi i plotë dhe dëshpërimi i thellë që pllakosi shqiptarët pas vrasjes së Ali pashë Tepelenës goditi rëndë shpresën e tyre për një shtet të pavarur shqiptar dhe me shqipen si gjuhë zyrtare. Ky raport forcash ishte disa herë në favor të dallgëve helenizuese që vërshonin mbi Shqipërinë e Jugut, aq më tepër kur shqiptarët ishin të ndarë dhe gjuha shqipe nuk mësohej në shkolla. Por, dinamika e shkrirjes dhe asimilimit nëpërmjet afirmimit të një identiteti të përbashkët të sajuar, pra, midis fesë dhe kulturës (feja ortodokse dhe gjuha e kultura greke), nxori në pah një dallim të rëndësishëm midis grekëve dhe shqiptarëve. Ndryshimi qëndronte në gjuhën që flisnin shqiptarët, konstitucionin e tyre shpirtëror, atë mëvetësi të tyre që quhet ndryshe dhe identiteti kombëtar ose shqiptarizmi.
Ishte Naum Veqilharxhi ai që arriti të dallojë gjuhën si elementi më i veçantë, më i qenësishëm dhe më funksional i shqiptarëve si kolektivitet kombëtar. Mbi këtë bazë ai ideoi dhe punoi për të lëvruar gjuhën shqipe dhe për të ngritur shkollat shqipe, pasi vetëm kështu mund t’i bëhej qëndresë helenizimit të Shqipërisë së Jugut. Ishte kjo ndërmarrje e rilindësit Naum Veqilharxhi për gjuhën shqipe, që u ndoq nga shumë misionarë të shumtë jashtë dhe brenda hapësirës shqiptare…
NAUM VEQILHARXHI, JETA
Lindi në Vithkuq të Korçës, më 17 dhjetor 1799. I ati, Panajoti, tregtar i shkathët, i vendosur në ishullin e Itakës, furnizonte me ushqime ushtrinë angleze, që kishte pushtuar ishujt Jonianë në vitin 1811. Ndoshta kështu mund të shpjegohet që të tre djemtë e tij, Naumi, Theohari dhe Kostandini, kishin nënshtetësi britanike. Ka shumë të ngjarë që Naumi mësimet fillore dhe të mesmet t’i ketë kryer në ishujt Jonianë, ku ka rënë në kontakt me lëvizjen patriotike shqiptare dhe me përpjekjet për shkrimin e shqipes. Më pas, emigroi së bashku me familjen në Rumani. Në vitin 1821, mori pjesë aktive në kryengritjen kundër robërisë osmane, si një nga drejtuesit e saj, së bashku me shumë shqiptarë të tjerë, të cilët shpresonin se, pas çlirimit të Rumanisë, do t’i vinte radha edhe atdheut të tyre. Me thyerjen e kryengritjes, Naum Veqilharxhi mundi të largohej nga Rumania. Ai shkoi në Austri, ku ndoqi studimet e larta për drejtësi. Në Vjenë, hyri në kontakt me bashkësinë e shqiptarëve të atjeshëm, e cila u bë për të burim i rëndësishëm informacioni për gjendjen ekonomike, politike, kulturore si edhe për sistemin arsimor në mbarë Shqipërinë. Në vitin 1824, Naumi kthehet në Rumani dhe vendoset përfundimisht në portin lumor të Brailës, ku ushtroi profesionin e avokatit. Tashmë i burrëruar, veçanërisht nga përvoja e kryengritjes kundërosmane, por edhe i shkolluar në Perëndim, N. Veqilharxhit iu shuan iluzionet e ndezura nga “Filiqi Eteria” për kinse “barazinë e popujve të Ballkanit të çliruar nga zgjedha turke”. Naum Veqilharxhi njohu bashkëpunimin e bojarëve vendës me feudalët e huaj pushtues, ndjeu shovinizmin e Patrikanës si dhe djallëzinë e shefave eteristë. Për Naumin u bë e qartë se interesat e popullit të vet nuk përkonin me ato të grekëve dhe se do të ishin vetë shqiptarët që do t’i mbronin ato, veçse këtë radhë të bashkuar dhe të ditur. Fakti që në vitin 1824, po atë vit që u kthye në Rumani, do t’i kushtohej përpilimit të alfabetit të gjuhës shqipe, tregon qartë se ai tashmë kishte një mendim të kristalizuar për çështjen kombëtare dhe rolin që ai vetë do të luante në lëvizjen tonë kombëtare.
GJUHA JONË AMTARE SI MJET NGJIZËS PËR NACIONALIZMIN SHQIPTAR
Naum Veqilharxhi nuk kishte përgatitje të veçantë linguistike, por falë intelektit, kulturës dhe përkushtimit të jashtëzakonshëm për çështjen kombëtare, dalloi se pika e ribashkimit të shqiptarëve, thellësisht të ndarë në atë periudhë historike, do të ishte gjuha jonë amtare. Për Naum Veqilharxhin ishte e qartë se gjatë shekujve të historisë tyre, shqiptarët u rezistuan pushtimeve dhe ndikimeve asimiluese të perandorive më të fuqishme të kohës dhe ruajtën identitetin e tyre si komb, kryesisht falë qëndrueshmërisë së gjuhës së tyre. Naum Veqilharxhi kishte arritur në përfundimin se një popull në robëri, që të dalë në dritën e lirisë, duhet, së pari, të çlirojë gjuhën e tij, ta lëvrojë atë dhe të mblidhet rreth saj, ashtu si rreth flamurit kombëtar.
Përcaktimet e tij për rëndësinë e gjuhës shqipe do të bëheshin gjithnjë e më të qarta dhe Naum Veqilharxhi do t’i shpaloste te “Qarkorja” në të cilën shkruante : “Prapambetja e popullit lidhet, përveçse nga pushtimet e shumta të huaja, nga hyrja e dogmave fetare, por kryesisht nga moslëvrimi i gjuhës sonë kombëtare dhe zëvendësimi i saj me një gjuhë të huaj” (Qarkorja, 1846).Gjuha shqipe në fillim të shekullit XIX, as shkruhej, as lexohej, e as nuk mësohej në shkolla. Mbijetesa e saj, si e tillë, i ka rezistuar shekujve dhe kjo ka ngjallur interesimin e të huajve. Sipas U. M. Lik, gjuha përbën një tipar sui generis për shqiptarët dhe mbijetoi “…falë maleve dhe shpirtit të banorëve të tyre”. Gjuha shqipe, që flitej në disa dialekte përgjithësisht të ndërkuptueshme, ishte mjaft e varfër në fjalë të sferës diturore dhe e mbushur me huazime turke, greke, italiane dhe sllave. Në ato kohë, te shqiptarët dygjuhësia ose shumëgjuhësia ishte dukuri e zakonshme dhe çdonjëra nga gjuhët e përmendura më sipër përdorej në situata të veçanta edhe në varësi të pozitës gjeografike e të raporteve me popujt fqinjë. Shqipja ishte gjuha e zemrës, përdorej në jetën e përditshme, veçanërisht në shtëpi, turqishtja ishte gjuhë e administratës, ndërsa italishtja dhe greqishtja ishin gjuhë të tregtisë dhe të veprimtarive të tjera ekonomike. P.sh., gratë himarjote flisnin vetëm shqip, ndërsa burrat e tyre, që merreshin me tregti, flisnin edhe greqisht e italisht. I përgatitur teorikisht dhe i ndezur nga dashuria për kombin, Naum Veqilharxhi, duke pranuar të gjitha përgjegjësitë, nisi menjëherë punën për përpilimin e alfabetit të veçantë, duke vazhduar me qërimin (pastrimin) dhe pasurimin e gjuhës shqipe, me gramatikën, me afrimin e dy dialekteve dhe, së fundmi, me hartimin e abetareve dhe materialeve të tjera didaktike.
ALFABETI ME SHKRONJA TË VEÇANTA PËR TË BASHKUAR SHQIPTARËT
Si gjuhë kombëtare, gjuha shqipe duhej të shkruhej me një alfabet të veçantë që nuk do të ishte as arab, as grek, as latin, as edhe cirilik. Vetë Naum Veqilharxhi do të shkruante : “…kjo nuk fitohet ndryshe, veçse me shkronja të posaçme kombëtare që ishin filluar para meje, por për shkak të përzierjes me të huajt dhe intrigave të ziliqarëve, të gjitha mbetën pa fryt”(Qarkorja,1846). Duket se fjala është për Theodor Haxhifilipin (Dhaskal Todhri, 1730-1805) nga Elbasani, “që u përpoq për futjen e shqipes në shërbesat fetare dhe për mësimin e saj në shkollë. Ai krijoi gjithashtu në Elbasan, por që u përhap edhe në Berat dhe Kavajë, një traditë të shkrimit të shqipes me alfabetin e tij. Për ta penguar këtë, kisha fanarjote shtiu njerëz dhe e vranë dhe më pas i dogjën shkrimet në Elbasan në 1827″ (Dh. S. Shuteriqi, Shkrimet shqipe 1332-1850, Tiranë, 1965, f.136). Naum Veqilharxhi duhej të kishte dijeni edhe për alfabetin e Jan Velarait (1771-1823), mjeku dhe miku i Ali pashë Tepelenës, që ia dorëzoi këtë alfabet F. Pukëvilit, i cili e depozitoi në Bibliotekën Kombëtare të Parisit, ku ndodhet edhe sot.
Alfabeti i Naumit kishte 33 shkronja origjinale, që u përshtateshin plotësisht veçorive fonetike të gjuhës shqipe. Këto shkronja, për dekanin e albanologjisë, gjermanin J. G. Hahn, nuk ishin primitive dhe të vrazhda, por të punuara me estetikë dhe stil elegant (J. G. Hahn, Studime Shqiptare,1854, f. 292-293). Me këtë alfabet, në vitin 1844, Naumi botoi të parën abetare shqipe. Pas kërkesave të shumta që pati, e ribotoi pas një viti, më 1845, të plotësuar dhe të shoqëruar me një parathënie. Ai përgatiti gjithashtu një gramatikë të gjuhës shqipe, si dhe tekste mësimore e dorëshkrime të tjera, që nuk u botuan ose u dogjën pas botimit.
PASTRIMI DHE PASURIMI I GJUHËS SHQIPE
Naum Veqilharxhi është nismëtari për pastrimin e gjuhës shqipe nga fjalët e huaja dhe pasurimin e saj me fjalë të gurrës popullore ose të formuara rishtas. Duke vlerësuar gjuhën si faktor themelor të mëvetësisë kombëtare, ai vlerësonte vetëm gjuhën e popullit, pa fjalë të huaja. Në faqet e ëvetarëve të Naumit, kanë parë dritën e shtypit për herë të parë fjalë si: fatkeq, fatkeqësi, fatmir, fletore, lesim (lehtësim), nismëtor, i paçmuar, detyrë, të pambaruara, vendlermi (vendlindja) etj. Naumi gjithashtu krijoi një varg termash gjuhësore, si zëtore (zanore), e zëshme dhe e pazëshme. Ai përdori i pari: fjalë e huaj, gjuhë e huaj. “Ai gjen rastin t’u këshillojë lexuesve të tij toskë që në vend të fjalëve të huaja pishmanosem (tq) ose metanoi (gr), të përdorin fjalën penohem (pendohem), të cilën e konsideron fjalë gegërisht dhe kjo fjalë nuk është i vetmi gegizëm në veprën e tij” (Emil Lafe, “Ndihmesa e Naum Veqilharxhit për terminologjinë gjuhësore shqipe”, Studime filologjike 1986, nr. 4). Në këtë mënyrë, duke kërkuar afrimin e dy dialekteve kryesorë të shqipes, ai promovon idenë e njësimit të saj. Naumi, i ndërgjegjshëm se pastrimi dhe pasurimi i gjuhës sonë është një proces pa fund, u drejtohej djemve të rinj shqiptarë: “Do të mundohi e do të vihi jo vetëm ta qëroni, por dhe sa të mundni ta shtoni.” (Parathënia e Ëvetarit, 1845). Dhe, në fakt, është kryer një punë e gjithanshme sistematike dhe me afat të gjatë për pastrimin dhe pasurimin e gjuhës shqipe, që sigurisht duhet të vazhdojë pa reshtur.
