E lexova me interes të veçantë shkrimin ,,Rrëfimi i Injac Zamputtit: Pse kundërshtova të spiunoj Eqerem Çabejin?” dhe u gëzova që informacioni që sjell ky shkrim për çudi përputhej me konstatimin tim të bërë 13 vjet më parë për këtë shkrimtar. Kur e kam lexuar librin me tregime ,,Atje, nën hijen e Rozafës” nuk kam pasur kurrfarë informacioni për fatin e autorit, por për çudi intuita nuk më paska mashtruar. Me bindjen se kjo vepër dhe autori i saj kërkojnë vendin e vet në rendin e vlerave të traditës sonë, duke trokitur me forcë në ndërgjegjen e shoqërisë shqiptare, e cila shpeshherë duke afishuar jovlerat apo vlerat e dyshimta, mbulon me harresë vlerat e njëmendta të saj, po jua dërgoj shkrimin tim ,,Një vepër e harruar”, fillimisht i botuar në revistën për kulturë, art, letërsi ,,FJALA” të Prishtinës në numrin e prillit 1997, faqe 6.
Më vonë këtë punim e kam futur në librin tim me studime, kritikë e ese ,,Nëpër universin letrar” të botuar në vitin 2003 në shtëpinë botuese ,,Rilindja” të Prishtinës. Ju njoftoj se ky libër në atë vit ka fituar Çmimin ,,Pjetër Bogdani”, i cili jepet për librin më të mirë të vitit në të gjitha zhanret. Përshëndetje vëllazërore Mr. Kadrush Radogoshi NJË VEPËR E HARRUAR Persiatje fillestare
Rastësisht, te një mik që nuk e ka profesion letërsinë, e gjeta një libër të pluhurosur e të zverdhur nga koha. Ashtu si Faik Konica ”Prometeut të mbërthyer” ia fshiva pluhurin dhe fillova ta lexoj. Në kopertinën e parë, në pjesën e sipërme, spikat titulli i shkruar me shkronja të mëdha ”ATJE, NËN HIJEN E ROZAFËS”, ndërsa më poshtë me shkronja të imta ”Tregime nga Injac Zamputti”, kurse në fund ”ISMAIL MULOSMANI BOTONJËS – TIRANË”.
Koha e saktë e botimit, prill 1944, lexohet në kopertinën e fundit, ku është botuar Radhori i botimeve të këtij botuesi, të bëra në muajt mars-prill të atij viti dhe atyre që do të botoheshin në muajin maj, pra të gjitha janë botime në kohën e Luftës së Dytë Botërore, apo në kohën e funksionimit të Shtetit Etnik Shqiptar. Leximin e fillova me bindjen se ky libër tregimesh ishte dënuar me harresë, prandaj kisha kureshtje ta dija shkakun e këtij dënimi. Shkaku i parë dhe më i rëndësishëm se pse mund të dënohet me harresë një vepër letrare mund të jetë vlera e saj modeste. Ky shkak, zakonisht, vepron në lexuesit e popujve, që nuk jetojnë në shoqëritë totalitare, por jo edhe në historinë e letërsisë së tyre, e cila nuk ndodh ta dënojë me heshtje një artefakt të një kohe të kaluar siç ka ndodhur me shumë vepra të letërsisë sonë. Shkaku i dytë është ai jashtë letrar, politik e ideologjik. Meqenëse shqiptarët, në të dy anët e kufirit, për pesëdhjetë vjet jetuan në dy sisteme totalitare dhe antishqiptare, ku vritej për çdo çast fjala dhe mendimi i lirë, përjetuan pasojat e veprimit të shkakut të dytë. Vritej autori si njeri, me vendim gjykate apo pa të, vritej vepra me harresë. Nuk e di se a ka qenë i përndjekur Injac Zamputti apo jo, por ka mjaftuar edhe vetëm fakti i përmendur më parë se vepra është botuar në kohën e funksionimit të shtetit etnik shqiptar, për t’iu shqiptuar dënimi me heshtje. (Ne foto profesor Injac Zamputti)
Tematika shqiptare e perceptuar nga pikëvështrimi i kategorive morale dhe sentimentale
Libri ”Atje nën hijen e Rozafës” i shkrimtarit dhe studiuesit Injac Zamputti përbëhet nga ”Paraqitja” (një formë e prologut), nga shtatëmbëdhjetë tregime dhe tri poezi (”Nji valzer”, ”Rromke” dhe ”Dallëndyshes së vjeshtës”). Tematika e tregimeve është përcaktuar në aspektin e hapësirës vendore dhe kohore. Hapësirën vendore na e sugjeron vet titulli i librit ”Atje, nën hijen e Rozafës”, që e nënkupton qytetin e Shkodrës, ndërsa hapësira kohore e nënkuptuar e në ndonjë rast edhe e përcaktuar saktë është perioda që fillon në pragun e shpalljes së pavarësisë e përfundon në prill të vitit 1944, kur edhe është botuar ky libër tregimesh. Kjo periodë nënkupton kohën, kur shoqëria shqiptare po bënte përpjekje për t’u emancipuar dhe për t’iu bashkangjitur pjesës tjetër të kontinentit, nga e cila ishte shkëputur dhunshëm. Të ndeshur me një okupim të gjatë, shqiptarët nuk patën mundësi ta emancipojnë qenien e tyre kombëtare në të gjitha aspektet, por përkundrazi qenë të detyruar ta konservojnë atë dhe ky konservim, në kohën e funksionimit të shtetit shqiptar, ishte shndërruar në pengesë. Pikërisht pengesa, që shkakton konservimi i gjatë brenda zakoneve shqiptare, pjesa dërmuese e të cilave e kishin humbur karakterin e tyre mbrojtës ndaj qenies kombëtare, është gurra prej nga e seleksionon ”lëndën” për tregimet e tij tregimtari Injac Zamputti.
Pra, të gjitha tregimet e këtij libri i karakterizon tematika shqiptare e perceptuar nga një pikëvështrim që karakterizohet nga kategoritë morale dhe sentimentale duke lënë në plan të dytë e të tretë, apo duke e injoruar fare kondicionimin historik, social e psikologjik të fenomeneve që e përbëjnë atë tematikë. Kategoria bazë për zgjidhjen e konfliktit në këto tregime është zemra, e shndërruar në sinonim të ndenjës dhe virtytit. Duke i dhënë përparësi kësaj kategorie, autori na i sugjeron tiparet sentimentaliste të prozës së tij. Pothuajse, në të gjitha tregimet e këtij libri, konfliktet mbi të cilat ndërtohen ato zgjidhen ashtu siç thotë zemra. Braktisen zakonet, që e pengojnë emancipimin, vetëm pse personazhi vendos ashtu si i dikton zemra. Në tregimin a parë ”Cili asht djepi i im” personazhi Dedë Shpendi e braktisë malësinë dhe zakonet e saj për ta shpëtuar djalin e tij të vetëm Sokolin nga hakmarrja. Më vonë e braktis edhe zakonin e familjes patriarkale, sipas të cilit babai është autoritet i parë dhe absolut në familje. Të dy këto braktisje i bën, sepse i thotë zemra e tij. Kjo braktisje e zakonit në emër të emancipimit e udhëhequr nga ndjesia e personazhit nuk arrin të krijojë një vizion të qartë dhe konkret të atij emancipimi.
Zakoni i familjes patriarkale braktiset edhe nga Lezina, personazhi i tregimit ”Kur t’epet e mbara…”, e cila nuk pajtohet, që të bie viktimë si motra e madhe dhe tre vëllezërit duke mbetur pa u martuar. Një kundërvënie zakonit të hakmarrjes, por edhe mendimit të gabuar të turmës për viktimën e atij zakoni plakën, së cilës ia kishin vrarë të gjithë djemtë dhe nipat me përjashtim të një nipi, që ia kishin shpëtuar e rritur miqtë, e shohim në tregimin ”Shtriga e lagjes”. Këtë plakë e ”ka vrarë pushka apo zakoni” e ”vret ” lagjja, e cila e quan shtrigë dhe e ”vret” nëpunësi që e nxjerr nga shtëpia. Ky tregim është pothuajse i vetmi që e përshkon toni i kritikës sociale. Në tregimet ”Dera qi nuk çelej” dhe ”Ta quej vjedhje” ndeshet tematika sociale, varfëria e madhe e personazheve. Në të parin jepet drama e një lypësi, ndërsa në të dytin drama e një gruaje, që nuk ka me se t’i ushqej fëmijët, prandaj është e detyruar të vjedh në kishë, por me premtimin se do t’i kthej paratë e vjedhura.
Në të dy këto tregime përsëri spikat kategoria e zemrës së pastër apo sinonimi i saj virtyti, në bazë të cilit zgjidhet konflikti në tregim. E njëjta gjë ndodh edhe në tregimin ”Liza e Maria”: kur bindet Liza për virtytin e Marisë, zemra i dikton ta ndërrojë vendimin, që kishte marrë më parë, për ta kthyer te prindët e saj të vërtetë, nga të cilët e kishte marrë para se t’i lindte fëmija i saj. Pjesa më e madhe e tregimeve të këtij libri ndërtohen mbi një skemë të njohur, karakteristike për sentimentalizmin. Dy të rinj dashurohen në mes tyre dhe kjo dashuri zakonisht lind menjëherë, që në kontaktin e parë, qoftë ai edhe vetëm një shikim apo dëgjim i zërit, por që has në pengesa dhe që për t’u realizuar duhet t’i kalojë pengesat, të cilat herë janë të kapërcyeshme e herë të pakapërcyeshme. Në disa tregime edhe kur tejkalohet pengesa mbi të cilën është ndërtuar konflikti i tregimit, nuk ndodh bashkimi i të rinjve, sepse del pengesa e dytë, ajo e pakapërcyeshmja, pranimi i vuajtjes si flijim për të dëshmuar vlerën e lartë morale. Në tregimin ”Na ka bijtë lulja në mur!…” Leci, poet e këngëtar, e dëgjon zërin e Marisë, fqinjës së tij të panjohur dhe dashurohet në të. E njëjta gjë ndodh edhe me Marinë, e cila, kur dëgjon këngën e tij dashurohet, por këtë dashuri e pengon muri i oborrit. Pengesën e kalon Maria, e cila një ditë prej ditësh hyp në mur dhe fytyra e saj i shfaqet Lecit si lule, duke frymëzuar atë për ta krijuar këngën me titull ”Na ka bijtë lulja në mur!…” Mjetet shprehëse janë tipike sentimentale dhe shërbejnë për ngritjen e tensionit emocional. Dominojnë pyetjet retorike, ndërsa portretizimi i vajzës bëhet me ngjyra romantiko-sentimentale, duke e poetizuar natyrën dhe duke antropomorfizuar elementë të saj: ”S’dij pse sod dielli shndrrit ma ambël, s’dij pse lulet e kopshtit apin erë aq të kandëshme, s’dij pse ajo kumbullë n’atë anë të murit ka qit kryet e qeshet…”(f.25).
Pengesa e dashurisë tejkalohet edhe në tregimin ”Lulja e kopshtit”, kur vajza e dashuruar ia qet të parën vjollcë të marsit, të dashurit të saj Lipit, që po i këndonte nën dritaren e saj. Tejkalimi i pengesës në dashurinë e dy të rinjve Bardhit e Prendës, në një tjetër tregim, nënkupton rrënimin e zakonit, sipas të cilit vajzat fejoheshin në djep dhe ironizimin e paragjykimeve dhe anakronizmin e besimit në qeniet mitologjike. Zakoni i fejesës së vajzave në djep është pengesë për realizimin e dashurisë edhe në mes Dilës së fejuar për Bardhin dhe Ndocit, i cili duke e shfrytëzuar kohën e luftës e vret rivalin e tij. Dila, kur e merr vesh këtë fakt nga vet Ndoci, e kërkon gjakun e të fejuarit. E vetmja falje që mund t’ia bëjë është që Ndoci të vritet për lirinë e atdheut. Për dashurinë ndaj Dilës e vret Bardhin, ndërsa për dashurinë ndaj saj dhe atdheut vritet vet. Në tregimin ”Tepër vonë” Djaloshi i dashuruar, në shikim të parë, në vajzën e Gjergj Sybës ia kërkon atij vajzën, por ai jo vetëm që nuk ia jep. por e fejon për tjetërkë. Kur djaloshi po qëndronte nën dritaren e së dashurës, vëllau i saj i vogël bie nga dritarja dhe ai e pret.
Për këtë shkak Gjergj Syba pranon të prish fejesën e vajzës dhe t’ia jep atë djaloshit, por ky nuk pranon sepse i dhimbset i fejuari i saj, i cili mund të vuante nga ky shkak, prandaj e flijon dashurinë e tij për lumturinë e tjetrit. Sipas autorit ky djalosh është fatos sepse ”e dashuron vuajtjen ma shumë se gëzimin dhe asht gadi të flijohet për zemra të panjohtuna”. Derisa në këtë tregim flijimi bëhet për zemrën e panjohur, në atë ”Dramë shpirtnore” Maria Flijon dashurinë e vet ndaj Luigjit, i cili ia kishte rrëmbyer zemrën, për ta bërë të lumtur zemrën e babait të saj Ndoc Fryshanit, i cili e kishte rritur pa nënë që nga mosha e saj trevjeçare. Prirja për të krijuar tregim sentimental, ku kategoria e lotëve është parësore dhe ndikon në rrjedhën e ngjarjes, kushtëzon zgjidhje të pamotivuara në aspektin social besa edhe logjik. Lotët dhe zemra e ndryshojnë rrjedhën e tregimit, duke krijuar në zgjidhje paradoksale. Si mund të arsyetohet kërkesa e babait profesor me studime të kryera jashtë, shkrimtar e shkencëtar, që vajza e tij të mbyllet në shtëpi? Dashuria e penguar nga kodi moral shqiptar, i cili nuk e lejon dashurinë në mes të kushërinjve është në qendër të tregimit ”Kushrij”.
Tregimet ”Mica (ose daci) në shtëpinë e re” dhe ”Zana e mirë” janë tregime për dashurinë ndaj truallit dhe lirisë, për të cilën vlen të rrezikohet jeta, po edhe të flijohet. Në tregimin e parë rrëfehet për tri macet, të cilat nuk shkojnë pas të zotit, kur ai e ndërron shtëpinë dhe truallin, ndërsa daci i zënë në shtëpinë tjetër, pa marrë parasysh kujdesin e njerëzve, është i pakënaqur për shkak të lirisë së humbur, prandaj kërcen nga dritarja e katit të dytë, duke e rrezikuar jetën e tij. Mesazhi i këtij tregimi është i qartë: edhe kafsha rrezikon për ta gjetur lirinë e humbur. Në tregimin e dytë, këngëtari plak, i cili e kishte lënë këngën, pasi e njoftojnë se u fitua liria dhe djali i vogël iu vra në Deçiç për Shqipëri, e merr lahutën dhe fillon të këndojë pa iu dridhur as zëri as dora.
Persiatje përmbyllëse
Poetika e tregimeve të Injac Zamputtit të përmbledhura Brenda librit ”Atje nën hijen e Rozafës” është sentimentaliste, sipas së cilës vepra letrare duhet të shpreh synimet intime dhe ndjenjat e njeriut. Zakonisht rrëfehet për vuajtjet e të dashuruarve, dashurinë e të cilëve e pengon diçka, që herë mund të kalohet ma sakrifica e herë s’mund të kalohet fare, pra tregimet janë të ndërtuara, kryesisht sipas formulës së thjeshtë antitetike. Në të dy rastet rrëfimi është i prekshëm e shpeshherë rrjedhin lot, të cilët burojnë nga zemra e lënduar. Në disa prej këtyre tregimeve haset edhe idila, që është njëra nga temat më të preferuara të sentimentalizmit. Erih Auerbahu në veprën e tij ”Mimezisi” (f.394) për prozën e këtillë ndër të tjera thotë: Për sa i përket moralit, flitet shumë për ndershmërinë dhe virtytet, personazhet edhe kur bëjnë ndonjë gabim, nuk e humbin shprehinë të kenë ndjenja fisnike dhe kënaqen gjatë shqyrtimeve moraliste, të cilat nganjëherë janë naive, por që autori i merr shumë seriozisht”. Autori shërbehet me të gjitha mundësitë e të rrëfyerit, karakteristike për tregimin. Ai përdor të rrëfyerit autorial, të rrëfyerit e personazhit në veten e parë me digresione lirike dhe të rrëfyerit objektiv apo në veten e tretë. Mjetet shprehëse të preferuara për këtë autor janë: peizazhi, krahasimi, antropomorfizimi e aty këtu edhe kontrapunkti (poezia ”Rromke” vuajtja e djalit që kërkon nënën dhe nënës që kërkon djalin e saj të vdekur, është dhënë në pranverë).
