Nëqoftëse në komunizëm propaganda e tillë e shfrytëzoi postulatin e Pashko Vasës “feja e shqiptarit është shqiptaria” për të shprehur ateizmin dhe normalisht kombëtaritetin mbi religjionin, sot në mënyrë jo realiste në kthim të besimit të praktikuar janë disa tipa që e sulmojnë pikërisht për idenë e përçuar.
Por as sot nuk kanë për t’i hequr qoftë dhe një presje dhe një gërmë kësaj të drejte të madhe për një popull, i cili në shekuj, u detyrua të pësojë si religjione dhe kultura të ndryshme, por që në fund të fundit, ruajti një diçka të përbashkët që ishte kombi dhe raca shqiptare.
Dikush mund të fjalosë dhe të bëjë modernin e të përmendë anën fetare dhe atë racore në akuzë të pjesës së racës shqiptare, por e ka gabim. Kur komiteti i Stambollit donte me gjithë shpirt të bënte gjuhën e shkruar shqip dhe me shkronja latine, por dhe me drejtim nga kultura perëndimore, sot mund të kenë lindur ide të tilla që i thonë dhe gabim, por ja që ato atëhere dhe deri më tani, janë modernë dhe të pa gabueshëm.
“Pse nuk lind diell nga perëndon” dilte nga goja e një tjetri rilindas dhe është e saktë dhe sot. Kur Kristoforidhi bënte bashkë me shumë të tjerë alfabetin dhe Pashko Vasa i jepte modelin e duhur, sot nuk kanë më ç’të bëjnë, por vetëm të pranojnë se kanë qenë në të drejtë të tyre dhe të kombit.
Nuk kanë kaluar kaq shumë vite sa ne ti bëjmë të vjetra si postulatet dhe të bërat e këtyre gjigandëve dhe pse diktatura shfrytëzonte nuk duhet të bëjmë “të bukurin dhe të aftin” për ti riparuar-ndrequr së paku në të thëna të tillë gjigandë.
Në ç’kushte i thanë dhe në ç’kushte i praktikuan dhe ngritën koshiencën kombëtare të tillë njerëz të mëdhenj, nuk përbën akoma një gjë të vjetër, por një diçka që akoma nuk ka përfunduar dhe nuk do të përfundojë deri sa kombi të jetë një në çdo konceptim themelor dhe përcaktues.
Ky nuk është nacionalizëm idiot dhe i pa fre, por është patriotizëm që mbi të gjitha vendos kombin dhe racën shqiptare dhe unë e përsëris fort dhe racën shqiptare, sepse është e përveçme dhe e jashtëzakonshme në historinë e kombeve dhe racave në Europë.
Pse doli kjo shprehje e madhe dhe kur? Sigurisht kur kombi ishte në rrezik. Sigurisht kur dasia religjionare nuk lejonte si gjuhën e përbashkët dhe bashkimin në troje dhe njësi të përbashkët. Sigurisht kur në Ballkan po fitonin të gjithë lirinë dhe shqiptarët ishin më të vonuarit si për njehsim gjuhësor dhe ndarje religjionare. Kurse vjersha e madhe ishte e tillë:
O moj Shqypni, e mjera Shqypni,
Kush te ka qitë me krye n'hi?
Ti ke pas kenë një zojë e randë,
Burrat e dheut të thirrshin nanë.
Ke pasë shumë t'mira e begati,
Me varza t'bukura e me djelm t'ri,
Gja e vend shumë, ara e bashtina,
Me armë të bardha, me pushkë ltina,
Me burra trima, me gra të dlira;
Ti ndër gjith shoqet ke kenë ma e mira.
Kur kriste pushka si me shkrep moti,
Zogu i shqyptarit gjithmonë i zoti
Ka kenë për luftë e n'luftë ka dekun
E dhunë mbrapa kurr s'i mbetun.
Kur ka lidhë besën burri i Shqypnisë,
I ka shti dridhën gjithë Rumelisë;
Ndër lufta t'rrebta gjithëkund ka ra,
Me faqe t'bardhë gjithmonë asht da.
Por sot, Shqypni, pa m'thuej si je?
Po sikur lisi i rrxuem përdhe,
Shkon bota sipri, me kambë, të shklet
E nji fjalë t'ambël askush s'ta flet.
Si mal me borë, si fushë me lule
Ke pas qenë veshun, sot je me crule,
E s'të ka mbetun as em'n as besë;
Vet e ke prishun për faqe t'zezë.
Shqyptar', me vllazën jeni tuj u vra,
Ndër nji qind ceta jeni shpërnda;
Ca thone kam fè ca thonë kam din;
Njeni:"jam turk", tjetri:"latin"
Do thonë: "Jam grek", "shkje"-disa tjerë,
Por jemi vllazën t'gjith more t'mjerë!
Priftnit e hoxhët ju kanë hutue,
Për me ju damun me ju vorfnue!
Vjen njeri i huej e ju rri n'votër,
Me ju turpnue me grue e motër,
E për sa pare qi do t'fitoni,
Besën e t'parëve t'gjith e harroni,
Baheni robt e njerit t'huej,
Qi nuk ka gjuhën dhe gjakun tuej.
Qani ju shpata e ju dyfeqe,
Shqiptari u zu si zog ndër leqe!
Qani ju trima bashkë me ne,
Se ra Shqypnia me faqe n'dhe!
E s'i ka mbetun as bukë as mish,
As zjarm në votër, as dritë, as pishë;
As gjak në faqe, as nder ndër shokë,
Por asht rrëxue e bamun trokë!
Mblidhniu ju varza, mblidhniu ju gra,
M'ata sy t'bukur q'dini me qa,
Eni t'vajtojmë Shqypninë e mjerë,
Qi mbet' e shkretë pa em'n, pa nder;
Ka mbet e vejë si grue pa burrë,
Ka mbet si nanë, qi s'pat djalë kurrë!
Kujt i ban zemra m'e e lan' me dekë
Kët farë trimneshe, qi sot asht mekë?
Këtë nanë të dashtun a do ta lamë,
Qi njeri i huej ta shklasë me kambë?
Nuk, nuk! Këtë marrè askush s'e do
Këtë faqe t'zezë gjithkush e dro!
Para se t'hupet kështu Shqypnia,
Me pushkë n'dorë le t'desë trimnia!
Coniu, shqyptarë, prej gjumit çoniu,
Të gjithë si vllazën n'nji besë shtërngoniu,
E mos shikoni kisha e xhamia:
Feja e shqyptarit asht shqyptaria!
Qysh prej Tivarit deri n'Prevezë,
Gjithkund lshon dielli vap'edhe rrezë,
Asht tok' e jona, prind na e kanë lanë
Kush mos na e preki, se desim t'tanë
Të desim si burrat që vdiqnë motit
Edhe mos marrohna përpara zotit.
Nuk ka poezi më të qartë dhe të saktë dhe për kohën e sotme.
Megjithëse sigurisht, shumë përparime janë bërë dhe arritur. Kanë ndryshuar kohët, por nuk ka ndryshuar veprimi dhe racionalizmi dhe në kohë të vështira kur ekzagjerimi me religjion të bën gabimisht të vendosësh në plan të dytë kombin.
Nuk është aspak pozitive që mbas marrëzisë me ateizmin vrastar të Enverit, largimit me ligj të praktikës religjionare të shmangemi në krahun e kundërt, kur çdo ideal, kulturë dhe veprim qytetërues të shikohet me fe.
Kjo është një nga budallallëqet e kohës tonë dhe sigurisht ka bërë keq dhe ka dalë jashtë kontrollit mbi ndjesinë kombëtare.
Njeriu, fenë e ka të shtrenjtë dhe të dashur, por atë ai mund dhe ta ndryshojë dhe ta praktikojë në mënyra të ndryshme. Por shqiptari ka një diçka të pandryshueshme dhe të pa tjetërsueshme që është kombi i tij.
Ka ndodhur me shqiptarin të ndryshojë fe, dhe këtë mund ta vërtetojnë shumë shekuj dhe shumë pushtues apo dhe kultura pa pasur nevojë të pushtimit, por kombi është ruajtur dhe këtu ka qenë dhe baza e të bërit bashkë të shqiptarëve.
Edhe sot është imperativ kjo gjë. Të gjitha ndajnë në grupe si politika ashtu dhe religjioni sa do që janë, pjesë e të ndryshmes që në shoqëritë moderne vepron dhe është e drejtë demokratike, por një diçka dhe shumë e shtrenjtë, i barazon njerëzit dhe kjo është shqiptaria të cilën nuk mund ta ndërrojnë dhe po të duan.
Mund të ndërrojnë fenë, ju lejohet, mund dhe kanë ndërruar shtetësinë dhe ju lejohet, ndërrojnë partitë dhe është e drejtë, por nuk mund të ndërrojnë kombin dhe racën e tyre.
Jo këtë nuk e ndërrojnë dot në jetë të jetëve dhe po mallkuan se nuk janë shqiptarë atëhere meritojnë dhe një përçmim të madh.
Por as ligjërisht nuk e bëjnë dot, sepse kombëtariteti është ...automatizëm dhe në botën moderne. Në këtë pikë dhe sulmi nga disa tipaçë qoftë religjionarë, qoftë dhe politikë, apo dhe modernistë kundrejt Pashko Vasës është i kotë dhe i pafuqishëm në respekt të kombit.
Mbi fenë shqiptarët kanë pasur dhe akoma duhet të kenë kombin.
Vetëm më këtë gjë janë të fituar dhe të bashkuar. Absolutisht vetëm më këtë cilësi, dhe tashmë në brendinë jetike të tyre ato që duan ta kuptojnë e kanë kuptuar.
Të tjerët sigurisht kanë shkuar në periferi të mendimit kombëtar shqiptar, dhe rrezikojnë të dalin jashtë nga forca centrifugale që të gjitha cilësitë e tjera ushtrojnë mbi të.
Flori Bruqi
Por as sot nuk kanë për t’i hequr qoftë dhe një presje dhe një gërmë kësaj të drejte të madhe për një popull, i cili në shekuj, u detyrua të pësojë si religjione dhe kultura të ndryshme, por që në fund të fundit, ruajti një diçka të përbashkët që ishte kombi dhe raca shqiptare.
Dikush mund të fjalosë dhe të bëjë modernin e të përmendë anën fetare dhe atë racore në akuzë të pjesës së racës shqiptare, por e ka gabim. Kur komiteti i Stambollit donte me gjithë shpirt të bënte gjuhën e shkruar shqip dhe me shkronja latine, por dhe me drejtim nga kultura perëndimore, sot mund të kenë lindur ide të tilla që i thonë dhe gabim, por ja që ato atëhere dhe deri më tani, janë modernë dhe të pa gabueshëm.
“Pse nuk lind diell nga perëndon” dilte nga goja e një tjetri rilindas dhe është e saktë dhe sot. Kur Kristoforidhi bënte bashkë me shumë të tjerë alfabetin dhe Pashko Vasa i jepte modelin e duhur, sot nuk kanë më ç’të bëjnë, por vetëm të pranojnë se kanë qenë në të drejtë të tyre dhe të kombit.
Nuk kanë kaluar kaq shumë vite sa ne ti bëjmë të vjetra si postulatet dhe të bërat e këtyre gjigandëve dhe pse diktatura shfrytëzonte nuk duhet të bëjmë “të bukurin dhe të aftin” për ti riparuar-ndrequr së paku në të thëna të tillë gjigandë.
Në ç’kushte i thanë dhe në ç’kushte i praktikuan dhe ngritën koshiencën kombëtare të tillë njerëz të mëdhenj, nuk përbën akoma një gjë të vjetër, por një diçka që akoma nuk ka përfunduar dhe nuk do të përfundojë deri sa kombi të jetë një në çdo konceptim themelor dhe përcaktues.
Ky nuk është nacionalizëm idiot dhe i pa fre, por është patriotizëm që mbi të gjitha vendos kombin dhe racën shqiptare dhe unë e përsëris fort dhe racën shqiptare, sepse është e përveçme dhe e jashtëzakonshme në historinë e kombeve dhe racave në Europë.
O moj Shqypni, e mjera Shqypni,
Kush te ka qitë me krye n'hi?
Ti ke pas kenë një zojë e randë,
Burrat e dheut të thirrshin nanë.
Ke pasë shumë t'mira e begati,
Me varza t'bukura e me djelm t'ri,
Gja e vend shumë, ara e bashtina,
Me armë të bardha, me pushkë ltina,
Me burra trima, me gra të dlira;
Ti ndër gjith shoqet ke kenë ma e mira.
Kur kriste pushka si me shkrep moti,
Zogu i shqyptarit gjithmonë i zoti
Ka kenë për luftë e n'luftë ka dekun
E dhunë mbrapa kurr s'i mbetun.
Kur ka lidhë besën burri i Shqypnisë,
I ka shti dridhën gjithë Rumelisë;
Ndër lufta t'rrebta gjithëkund ka ra,
Me faqe t'bardhë gjithmonë asht da.
Por sot, Shqypni, pa m'thuej si je?
Po sikur lisi i rrxuem përdhe,
Shkon bota sipri, me kambë, të shklet
E nji fjalë t'ambël askush s'ta flet.
Si mal me borë, si fushë me lule
Ke pas qenë veshun, sot je me crule,
E s'të ka mbetun as em'n as besë;
Vet e ke prishun për faqe t'zezë.
Shqyptar', me vllazën jeni tuj u vra,
Ndër nji qind ceta jeni shpërnda;
Ca thone kam fè ca thonë kam din;
Njeni:"jam turk", tjetri:"latin"
Do thonë: "Jam grek", "shkje"-disa tjerë,
Por jemi vllazën t'gjith more t'mjerë!
Priftnit e hoxhët ju kanë hutue,
Për me ju damun me ju vorfnue!
Vjen njeri i huej e ju rri n'votër,
Me ju turpnue me grue e motër,
E për sa pare qi do t'fitoni,
Besën e t'parëve t'gjith e harroni,
Baheni robt e njerit t'huej,
Qi nuk ka gjuhën dhe gjakun tuej.
Qani ju shpata e ju dyfeqe,
Shqiptari u zu si zog ndër leqe!
Qani ju trima bashkë me ne,
Se ra Shqypnia me faqe n'dhe!
E s'i ka mbetun as bukë as mish,
As zjarm në votër, as dritë, as pishë;
As gjak në faqe, as nder ndër shokë,
Por asht rrëxue e bamun trokë!
Mblidhniu ju varza, mblidhniu ju gra,
M'ata sy t'bukur q'dini me qa,
Eni t'vajtojmë Shqypninë e mjerë,
Qi mbet' e shkretë pa em'n, pa nder;
Ka mbet e vejë si grue pa burrë,
Ka mbet si nanë, qi s'pat djalë kurrë!
Kujt i ban zemra m'e e lan' me dekë
Kët farë trimneshe, qi sot asht mekë?
Këtë nanë të dashtun a do ta lamë,
Qi njeri i huej ta shklasë me kambë?
Nuk, nuk! Këtë marrè askush s'e do
Këtë faqe t'zezë gjithkush e dro!
Para se t'hupet kështu Shqypnia,
Me pushkë n'dorë le t'desë trimnia!
Coniu, shqyptarë, prej gjumit çoniu,
Të gjithë si vllazën n'nji besë shtërngoniu,
E mos shikoni kisha e xhamia:
Feja e shqyptarit asht shqyptaria!
Qysh prej Tivarit deri n'Prevezë,
Gjithkund lshon dielli vap'edhe rrezë,
Asht tok' e jona, prind na e kanë lanë
Kush mos na e preki, se desim t'tanë
Të desim si burrat që vdiqnë motit
Edhe mos marrohna përpara zotit.
Nuk ka poezi më të qartë dhe të saktë dhe për kohën e sotme.
Megjithëse sigurisht, shumë përparime janë bërë dhe arritur. Kanë ndryshuar kohët, por nuk ka ndryshuar veprimi dhe racionalizmi dhe në kohë të vështira kur ekzagjerimi me religjion të bën gabimisht të vendosësh në plan të dytë kombin.
Nuk është aspak pozitive që mbas marrëzisë me ateizmin vrastar të Enverit, largimit me ligj të praktikës religjionare të shmangemi në krahun e kundërt, kur çdo ideal, kulturë dhe veprim qytetërues të shikohet me fe.
Kjo është një nga budallallëqet e kohës tonë dhe sigurisht ka bërë keq dhe ka dalë jashtë kontrollit mbi ndjesinë kombëtare.
Njeriu, fenë e ka të shtrenjtë dhe të dashur, por atë ai mund dhe ta ndryshojë dhe ta praktikojë në mënyra të ndryshme. Por shqiptari ka një diçka të pandryshueshme dhe të pa tjetërsueshme që është kombi i tij.
Ka ndodhur me shqiptarin të ndryshojë fe, dhe këtë mund ta vërtetojnë shumë shekuj dhe shumë pushtues apo dhe kultura pa pasur nevojë të pushtimit, por kombi është ruajtur dhe këtu ka qenë dhe baza e të bërit bashkë të shqiptarëve.
Edhe sot është imperativ kjo gjë. Të gjitha ndajnë në grupe si politika ashtu dhe religjioni sa do që janë, pjesë e të ndryshmes që në shoqëritë moderne vepron dhe është e drejtë demokratike, por një diçka dhe shumë e shtrenjtë, i barazon njerëzit dhe kjo është shqiptaria të cilën nuk mund ta ndërrojnë dhe po të duan.
Mund të ndërrojnë fenë, ju lejohet, mund dhe kanë ndërruar shtetësinë dhe ju lejohet, ndërrojnë partitë dhe është e drejtë, por nuk mund të ndërrojnë kombin dhe racën e tyre.
Por as ligjërisht nuk e bëjnë dot, sepse kombëtariteti është ...automatizëm dhe në botën moderne. Në këtë pikë dhe sulmi nga disa tipaçë qoftë religjionarë, qoftë dhe politikë, apo dhe modernistë kundrejt Pashko Vasës është i kotë dhe i pafuqishëm në respekt të kombit.
Mbi fenë shqiptarët kanë pasur dhe akoma duhet të kenë kombin.
Vetëm më këtë gjë janë të fituar dhe të bashkuar. Absolutisht vetëm më këtë cilësi, dhe tashmë në brendinë jetike të tyre ato që duan ta kuptojnë e kanë kuptuar.
Të tjerët sigurisht kanë shkuar në periferi të mendimit kombëtar shqiptar, dhe rrezikojnë të dalin jashtë nga forca centrifugale që të gjitha cilësitë e tjera ushtrojnë mbi të.
Flori Bruqi
