Meri Lalaj: Kur shoqëroja Helenën në takimet e fshehta me Ismailin

Shoqja e fëmijërisë tregon sekretet me shkrimtaren.

Në takimin e parë para konviktit, Ismaili shoqërohej nga Naum Prifti.

Bashkë i njohën librat, letërsia, ashtu si ndodhi edhe me Ismailin. Meri L. (Lalaj) për shumë vite do të ishte e besuara besnike e Helena Kadaresë. Në të ri shkëmbenin letra pa fund me njëra-tjetrën, ku ndanin çdo të fshehtë. Helena në Elbasan dhe Meri në Pogradec, më tej të dyja në Tiranë, më pas sërish distancë… Pas daljes së librit me kujtime “Kohë e pamjaftueshme” të Helena Kadaresë, reagimet ndaj tij kanë qenë nga më të ndryshmet. Në këtë përplasje qëndrimesh, shkrimtarja dhe përkthyesja Meri Lalaj jep versionin e saj të njohjes me Helenën, për njohjen e çiftit Kadare, sulmet para dhe pas ’90-s, por edhe për tradhtitë e Ismailit. Të gjitha këto në një intervistë me gazetarin Roland Qafoku, në ekranin e “Planet Tv”.
Znj. Lalaj, si arritët ju që të merrnit atë statusin e famshëm që në libër, Helena Kadare e perifrazon si “konfidentja ime shpirtërore”? Si u lidhët ju me Helena Kadarenë dhe çfarë ndodhi që u bëtë ju konfidentja shpirtërore e saj?
Unë dhe Helena jemi njohur që në fëmijëri, në kampet e Pogradecit. Ishin disa kampe me kohë të zgjatur dhe ndoshta na kanë lidhur librat, ato që i kishim lexuar dhe i tregonim njëra-tjetrës. Pas kësaj, gjatë viti shkollor ne i shkruanim letra të gjata njëra-tjetrës, ashtu siç tregon Helena në libër. Kjo ka qenë njohja jonë, e cila ka vijuar gjatë fëmijërisë, gjatë rinisë dhe po vazhdon ende.
Çfarë është për ju libri “Kohë e pamjaftueshme”? Ishte një befasi apo ishit njohur që në dorëshkrim?
Jo që në dorëshkrim. Helena më kishte thënë që po shkruante një libër. Mendoj se e ka filluar 15 vite më parë dhe më në fund libri doli. E pashë variantin në frëngjisht, atje ku ishte emri im, por duke qenë se nuk lexoj dot frëngjisht, e kam parë vetëm si libër. Kam ndjekur më pas prezantimin e librit kur ai u prezantua dhe në vendet frëngjishtfolëse e pata durimin sa të dilte në gjuhën shqipe.
Çfarë është për ju ky libër, si ju duket, duke qenë se jeni vetë personazh?
Nuk më intereson fakti që jam vetë personazh, por ky është një libër, i cili nuk mund ta shkruajë askush për shkrimtarin e madh Ismail Kadare, sepse në këtë libër gërshetohen të gjitha. Gërshetohet dashuria që ka Helena si bashkëshorte ndaj tij, si mike e afërt ndaj tij dhe askush nuk mund të shkruajë këtë libër veç asaj. Duke i qëndruar pranë, duke qenë vetë shkrimtare dhe duke e ndjekur hap pas hapi në karrierën e tij, në këtë libër Helena zbërthehen Ismail Kadarenë si shkrimtar. Në këtë libër ne e shohim atë si njeri, si bashkëshort, si baba apo gjysh dhe të gjitha janë dhënë në atë libër.
Ju thatë që janë dhënë të gjitha në këtë libër, megjithatë komentet për të janë nga më të ndryshmet. A mund të themi ne se me këtë libër njohim shumë mirë Ismail Kadarenë?
Unë them se me anë të këtij i libri e njohim shumë mirë Ismail Kadarenë. Kam biseduar me dy miqtë e mi gazetarë dhe njëri, i cili e kishte përfunduar së lexuari librin, më tha se mos është i parakohshëm d.m.th që nuk ka arritur shoqëria shqiptare të kuptojë që një grua shqiptare të tregojë të vërtetat për burrin e saj, duke qenë se Helena e ka parë me syrin e bashkëshortes. Mua më erdhi keq, pasi ata janë brezi pas meje dhe mendoj se a kemi qenë ne më të përparuar, më të emancipuar në kohën tonë, sesa qenka ky brez i tanishëm?
Atëherë po ju huazoj pyetjen, cili është brezi më i emancipuar? Janë disa momente në libër kur brezi më i ri edhe janë shtangur e habitur duke lexuar disa pasazhe dhe intimitete të Ismailit, lidhjet e tij jashtëmartesore e të tjera detaje si këto.
Nuk më ka shtangur dhe habitur asgjë, pasi më duken të gjitha të natyrshme, sepse ai është një gjeni, dhe tek gjeniu nuk vihen re vogëlsirat, me ato që është marrë shtypi çdo ditë, duke nxjerrë ato gjoja intimitet rozë. Duke mos dashur të bëj krahasime, por të themi Bethoven, ose shkrimtarë të tjerë që kanë pasur “cene” dhe perversitete në jetën e tyre, por askush nuk i kujton këto, por vetëm gjenialitetin e tyre. Nuk ka këtu për t’u habitur dhe unë çuditem sepse kur di që do një burrë dhe je e mbështjellë nga dashuria e tij dhe e ke të sigurt këtë dashuri, nuk ka asgjë kur sheh të kalojë një grua në rrugë dhe të thuash “shiko sa grua e bukur”. Të dy mund ta shijojnë bukurinë.
Helena dhe Ismail Kadare janë një çift i pazakontë dhe duke përmendur titullin e librit “Kohë e pamjaftueshme”, a është kohë e mjaftueshme ajo që ka kaluar Helena me Ismailin?
Jo nuk është kohë e mjaftueshme, sepse ata kanë aq shumë gjëra me njëri-tjetrin si librat, mendimet, dashurinë dhe fëmijët e tyre.
Duke lexuar pasazhet nga libri, Helena dhe ju mund të quheni si zbuluesit e parë të Kadaresë. Ishte kjo një dhunti juaja, apo ju lexonit çdo gjë që botohej?
Unë ju thashë që unë dhe Helena u njohëm sepse ishim në botën e librave dhe pastaj ne i shkruanim njëra-tjetrës për librat që lexonim. Ndërsa në vitet që ne ishim në gjimnaz, prisnim me padurim që të dilte ditët e shtuna “Zëri i rinisë”, dhe lexonim poetët e rinj dhe mrekulloheshim nga poezitë e tyre.
Përse nuk lexonit poetët e vjetër, por zgjidhnit ata të rinj?
Ata i kishim lexuar, ne na interesonin ata që ishin të brezit të që do vinin. Por mbase ata i afroheshin më shumë moshës sonë dhe botës sonë shpirtërore dhe ndër ta dallonte Ismail Kadare. Unë dhe Helena shkëmbenim mendime për Ismailin dhe të tjerë, madje Helena ka botuar diku në një revistë edhe një shkrim, të shkruar me shkrimin tim të dorës, një mendim timin lidhur me Kadarenë.
Nëse Helena nuk do të ishte shkrimtare, do të kishte diçka ndryshe në këtë çift, apo do të ngjizej ky çift?
Patjetër që do të kishte diçka ndryshe. Po të ishte një grua e rëndomtë, nuk besoj se Ismaili do ta duronte dot që të lante dhe fshinte shtëpinë. Por ne i adhuronim poetët, në atë kohë ata nuk na dukeshin si qenie njerëzore, na dukeshin si engjëj, aq shumë i adhuronim. Ky ishte dhe adhurimi ynë për Ismailin. Por gjatë kohës që ne ishim në maturë, Helena botoi një tregim dhe në atë kohë Ismaili ishte në Moskë. Gazetat e Rusisë vinin në Shqipëri dhe “Zëri i rinisë” shkonte aty, Ismaili e lexoi tregimin. Ai ishte bashkë me Dhimitër Xhuvanin dhe u interesua për Helenën. Meqë Dhimitri kishte jetuar në Elbasan dhe e njihte, tha që kjo ishte një vajzë e bukur. Dhe Helena ishte e bukur në atë kohë.
Sa e bukur ishte Helena?
Ishte shumë e bukur, bionde me sy të errët dhe binte në sy nga të gjitha vajzat e Tiranës kur erdhëm ne në fakultet. Në këtë kohë, Ismaili i dërgoi një letër Helenës që nga Moska. Më pas, ajo më çoi një letër dhe mua, ku kishte futur brenda edhe letrën e Ismailit, duke më kërkuar mendim, pasi Helena ishte mrekulluar që i kishte ardhur një letër nga ky poet që ne e kishim adhuruar. Mbaj mend që kur i kam kthyer përgjigje, i kam thënë që letra e Ismailit ishte një copë ajsbergu e ardhur nga Moska. Në të vërtetë, Moska s’kishte lidhje me detin, por ashtu më erdhi mendimi në atë kohë. Gjithashtu mbaj mend që Ismaili i kishte shkruar, duke i thënë se duhet të lexosh shkrimtarë amerikanë, të cilët ne nuk i kishim dëgjuar në atë kohë, pasi nuk ishin përkthyer. Dhe më pas në fakultet ndodhi takimi i parë i Helenës me Ismailin.
Ju keni ndikuar tek Helena për këtë lidhje me Ismailin?
Besoj se po, unë e çoja në ato takimet e fshehta. Kujtoj kur erdhi Ismaili për herë të parë tek konvikti ynë, na thanë që Helenën dhe Merin i kërkojnë të porta. Ismaili erdhi me Naum Priftin, dhe Helena u takua me Ismailin, ndërsa unë ndenja me Naumin. Ata nuk po e mbaronin bisedën të dy, ishte dhe ftohtë, u futëm në një klub, pimë diçka dhe ata ende nuk i kishin dhënë fund bisedës. Por më pas, Helena shumë e lumturuar më tha në fund se ai i kishte prerë një pjesë nga gërsheti dhe e kishte marrë me vete. Ai ishte takimi i parë. Takimet bëheshin të gjitha në fshehtësi, pasi ishte dhe i vëllai i Helenës, i cili e ndiqte, duke qenë se ajo ishte një vajzë e vetme. Kaloi një kohë e gjatë dhe ne ishim shumë të lumtura që këtë gjë e dinim vetëm ne, por një ditë ndodhi diçka e papritur. Në shtëpinë e gjyshit të Helenës, tek Pazari i Ri, kishin ardhur prindërit e saj dhe ne të dyjave na thirrën për të shkuar atje. Befas, nga një bisedë e gëzuar, babai i Helenës nxjerr një letër të shtypur në makinë shkrimi. Ajo ishte një letër anonime e tmerrshme, e dërguar nga një mik siç quheshin në atë kohë, dhe i tregonte se shoqja e vajzës së tij, Meri, e çonte Helenën në takime të fshehta. Unë vazhdova përsëri miqësinë me Helenën edhe pas kësaj, me prindërit e saj nuk doja të komunikoja, pasi unë mbeta fajtore për një gjë të tillë. Megjithatë, Helena vazhdoi me Ismailin dhe kur shoqet e mia shkuan në dasmën e tyre, unë nuk shkova, për shkak të kësaj letre dhe nuk doja të dilja përpara prindërve të saj.
Në natën e 23 tetorit të 1963, ndërsa unë isha në konvikt, më kërkojnë tek porta. Ishte i vëllai i Helenës, i cili nxori një letër qe e kishte shkruar Helena. Nën dritën e shtyllës elektrike lexova letrën, në të cilën thuhej “E dashur Meri, në Elbasan nuk erdhe. Po të shkruaj e veshur nuse. Të lutem të vish”. Pas kësaj vendosa të shkoja. Dasma u bë në apartamentin e Ismailit dhe ishin të ftuar shokët e tij dhe të Helenës.
Çfarë ndodhi në atë dasmë, pasi është shumë e rrallë që në këtë dasmë të ishin të ftuar vetëm shokët e Ismailit dhe shoqet e Helenës?
Mbaj mend që ishin shumë nga shokët dhe pedagogët tanë. Aty Helena ishte rrezëllitëse. Kishte veshur një fustan të bardhë të shkurtër, me taka dhe dukej shumë e lumtur. Ismaili e kishte hequr kostumin e dhëndërisë dhe kishte veshur një palë pantallona dhe këpucë të zakonshme, që të ishte i çlirët kur kërcente.
Pasi Helena ju kishte treguar se nuk do të kishte martesë me Ismailin, ajo në libër tregon se ju i keni thënë që nuk ka problem, mjafton që të bësh një fëmijë me të dhe do ta rrisim bashkë. Sot ne habitemi me këtë.
Qesh. Jo, aspak, dashuria e tyre mund të kurorëzohej me një fëmijë, dhe përse nuk mundeshim ne ta rrisnim atë fëmijë…
Po ju nuk do të kishit jetën tuaj, por do të rrisnit fëmijën e shoqes?
Nuk e di, ndoshta do të bëja dhe jetën tim dhe do ta ndihmoja atë. Në atë kohë, Helena thoshte se dëshironte të kishte gjashtë vajza, ndërsa unë i thosha se do të bënte një skuadër volejbolli, por për vete kërkoja vetëm një vajzë. Ndoshta kjo Helenës nuk iu realizua, por mua më ndodhi që këtë fëmijë ta rris vetëm.
Helena ka treguar në libër lidhjet intime të Ismailit. Ju si i keni përjetuar ato, kur Helena ua tregonte?
Nuk kishte asnjë problem, pasi ajo nuk i vuri vetes detyrë, që u takua me këtë njeri dhe patjetër do të përfundonte me atë. Ajo i vuri vetes detyrën që të ishte me atë njëri dhe të jesh me atë njeri është më shumë sesa të martohesh me një të huaj.
Cilat kanë qenë fjalët më të mira që ju keni dëgjuar me çiftin Helena-Ismail dhe ato më të këqija që ju kanë vrarë më shumë, që nuk kanë qenë të vërteta?
Tani jam e gjitha e përqendruar tek fjalët e këqija, pasi siç thuhet dhe në libër që kur vinte muaji tetor, që dikur kishte qenë muaji i letërsisë, tani ishte fushata kundër Ismailit.
Ju shqetësonin këto fushata kundër Kadaresë dhe sulmet që i janë bërë atij? Si i keni përjetuar ju këto, si një njeri i afërt i familjes?
Në këto ditë po ndodh një fushatë e egër ndaj vlerave të vërteta, pasi libri i Helenës është një vlerë e vërtetë që do t’i mbetet kombit shqiptar dhe, nga të gjitha këto, të shikosh vetëm disa çikërrima dhe intimitete që ajo ka nxjerrë… Lidhur me sulmet, më kujtohet një plenum që u mbajt në pranverën e viti 1982, pas vdekjes së Mehmet Shehut, në të cilin u kritikua libri i Ismailit, “Nëpunësi i pallatit të ëndrrave”. Në radhë të parë ishte Nexhmie Hoxha, kishte dhe anëtare të Byrosë dhe Ismaili ishte vetë në Presidium. Helena ishte dy radhë para meje, ndërsa unë mbaja sytë vetëm tek ata të dy. Unë që mendoja se Helena skuqej nga një fjalë e pahijshme, ajo shihte tani se si po e sulmonin burrin e saj. Ndërsa kur vështroja Ismailin, ai qëndronte në vendin e tij shumë dinjitoz e i palëkundur, pa dhënë asnjë shenjë se çfarë po ndodhte më të, duke e përmbajtur veten shumë mirë. Për një çast m’u duk sikur ai kishte brerore rrotull që i lëshonte dritë duke më përngjasuar me ata shenjtorët që kemi qëlluar me gurë. Ndërsa me atë që po bëhet këto ditë lidhur me librin, Helenën mund ta krahasoj me Shën Morenën, e cila është një shenjtore, e cila thonë se ka ardhur që nga liqeni në malet e Mokrës, aty ku zë fill Shkumbini. Atë e sulmonin njerëzit, sepse ajo kuronte plagët e tyre, pasi ata nuk mund ta kuptoni mirësinë që bënte kjo shenjtore dhe ndaj ajo u detyrua të futej në atë shpellën e thellë.
Tradhtia bashkëshortore duhet falur vetëm se Kadare është gjeni?
Nuk është kusht të qenët gjeni, ajo varet nga marrëdhënia që ka çifti që mund të falë. Nuk është thjesht dashuria burrë dhe grua, ka dhe dashuri të tjera aty brenda, siç një grua ka dashurinë e nënës, dashurinë e miqve që e kanë tradhtuar, ndaj e mbështjell atë burrë të tërin me dashuri. Çfarë të them tjetër… Apo kur më ka thënë një burrë që të kam tradhtuar dhe unë i jam përgjigjur nuk ka asgjë.
Disa zëra kanë thënë se ky libër është shkruar nga Ismail Kadare dhe jo nga vetë Helena. A është e vërtetë kjo?
Kjo është thënë që në fillim, që kur Helena botonte libra. Por e kam thënë edhe më parë, që Helena pa shkuar në universitet kishte botuar tregime dhe vazhdonte të botonte. Kur u martua me Ismailin dhe botoi vëllimin e parë, besoj se ato tregime kanë qenë shkruar më parë se të takohej me Ismailin.
A ka qenë Helena e “dënuar” që pas lidhjes me Ismailin të shkruante shumë herë më mirë, që të arrinte nivelin e tij?
Këtë e ka vërtetuar me këtë libër. Pasi ai ka një stil të jashtëzakonshëm, të rrjedhshëm të kuptueshëm nga të gjithë. Ky libër është edhe letërsi edhe një nga ata libra që mund të lexojmë sot në botë për jetën e njerëzve të shquar.
Ka gjëra në libër që Helena nuk i ka shkruar dhe i ka fshehur?
Nuk e di, por edhe kaq sa ka shkruar, ajo ka hapur krejtësisht zemrën ndaj lexuesit shqiptar. Nuk e di ç’mund të thoshte gjëra të tjera, pasi ato janë të gjitha gjëra me vlerë. Në këtë libër njohim një Ismail Kadare, që po të perifrazoja Eqrem Çabej kur  thotë se “Ne Lasgushin duhet t’ia falim botës”, mund të them që ne këtë Ismail Kadare ia kemi falur botës.
A jeni ndier ndonjëherë xheloze për jetën e Helena Kadaresë?
Nuk kam qenë ndonjëherë xheloze. Xhelozia dhe dashuria nuk matet me metër dhe me kilogramë, janë ndryshe si ndjenja.
Ku ndaheshit ju të dyja?
Lalaj: Unë jetoja në Pogradec, ndërsa ajo në Tiranë.
E vuaje mungesën e Tiranës?
Po, Tiranën e doja shumë, por nuk kisha mundësi të jetoja në kryeqytet.
Kadareja ka qenë një njeri i sulmuar para dhe pas ’90-s. Ku është ndryshimi mes sulmeve, pasi duket se ai ka qenë më shumë i sulmuar pas ’90-s?
Pas ’90-s ka më shumë sulme, pasi ka njerëz ziliqarë, të cilët kanë dashur të bëhen shkrimtarë dhe të famshëm, por nuk kanë arritur asgjë, ndaj dhe hedhin baltë.
Çfarë do t’ju thoshit ju atij brezi të ri që nuk e kanë njohur Kadarenë, as në fillimet e tij as kur ai mori famën më të madhe?
Është një fat i madh për Shqipërinë që kemi një gjeni të tillë dhe duhet të lexojnë më shumë për ta kuptuar atë dhe jo të merren me fjalë kafenesh.
Në bisedën që Helena i ka treguar Ismailit për librin, ai ka thënë se “Ballkanasit nuk dinë të tregojnë”. A e ka përmbysur Helena me këtë libër këtë thënie të Kadaresë?
E ka përmbysur, pasi ka treguar në mënyrë të përsosur jetën e bashkëshortit të saj dhe shkrimtarit të madh Ismail Kadare.
ROLAND QAFOKU

Kadare: S’kam qenë grykës me femrat, e turpshme të flas për emrat që dolën

Elena Kadare ne panairin e librit ne Tirane

“Pse refuzova ofertën për President”, Kadare: Ma kërkuan At Zef Pllumi, Berisha e Rama. Jo në natyrën time
Pas bujës së librit me kujtime të bashkëshortes, Helenes, flet shkrimtari Ismail Kadare. Në një intervistë dhënë për gazetarin Blendi Fevziu në emisionin “Opinion”, Kadare flet për “historitë rozë” që e shoqja përshkruan në librin e tij.
Ai hedh poshtë gjithë variantet dhe emrat e femrave që së fundi janë përfolur si ish-të dashurat e tij. Sipas tij, këto janë gjëra të turpshme. Por flet edhe për familje, Gjirokastrën, historinë dhe lidhjen e tij me politikën
Në panairin e këtij viti nuk jeni vetëm, por është edhe bashkëshortja juaj, Helena Kadare, me librin me kujtime “Kohë e Pamjaftueshme”. Përse vendosi ajo të shkruajë kujtimet. Ishte një shtysë e juaja, apo vendim i saj?
I saj padyshim. Ka një kohë shumë të gjatë që i ka filluar kujtimet, 15 vjet.
Ju vetë, keni vendosur të shkruani kujtime?
Jo.
Në momentin që ju tha se donte të shkruante kujtimet, cili ishte reagimi juaj? Ishit dakord, ishit hezitues apo e inkurajuat?
Tani, ka kaluar shumë kohë. Nuk kam qenë hezitues, por as entuziast të thuash, nuk kam qenë, sepse e di që është një gjë shumë e vështirë.
Përse është e vështirë?
Janë të vështira, sidomos kur ka kapërcime epokash, kapërcime mendësish. Vizioni i botës ndryshon. Por jo aq sa tek autori i kujtimeve, sa tek lexuesit. Kur kalon nga një epokë që pati një thyerje dramatike në mes, tek një epokë tjetër, vështirësia dyfishohet.
Ky ka qenë shkaku që ju vetë nuk doni të shkruani kujtime?
Jo. Nuk mendoj se kam ndonjë kërkesë të brendshme si krijues që të shkruaj kujtime. Në këtë libër ka disa që mund të quhen kujtime ose disa tekste të mia. Janë rreth 70 faqe ndoshta. Ia kam bërë dhuratë bashkëshortes. Ndoshta plotësonin një farë tabloje, ku ajo nuk kishte qenë e pranishme.
Ju i lexuat kujtimet përpara se ato të botoheshin?
Pjesë-pjesë po. Por i kam lexuar tërësisht në frëngjisht, sepse ishte më e lehtë të merrja një distancim nga to.
A kishit sugjerime për të hequr apo për të shtuar?
Po, i kam thënë të heqë një pjesë.
Pse ishin delikate, përfshinin miq, të afërm?
Jo delikate, kryesisht pjesë që lidheshin me familjen me fisin dhe m’u duk se ishin mjaft të gjata. Ajo me gjakftohtësi vendosi vetë për versionin në shqip dhe përgjithësisht i hoqi ato.
Znj. Kadare e përshkruan pak çuditshëm familjen tuaj…
Kjo është e vërtetë, por ajo nuk do ta kishte përshkruar çuditshëm, siç thoni ju, në qoftë se nuk do ta kishte pasur këtë liri prej kohësh prej meje. Nuk kam qenë i shquar për të bërë himne për familjen, për njerëzit e mi, siç ndodh zakonisht në Ballkan. Sidomos në Ballkan, çdo njeri kur shkruan, thotë sa fisnik e kisha gjyshin, sa e mirë ishte nëna, sa i mençur babai, a thua se njerëzit s’gabonin kurrë.. Unë kam qenë krejt i lirë. E kam vërtetuar këtë gjë në veprën artistike kryesisht, sepse nuk kam shkruar kujtime. Nuk më vinte zor që në “Kronikë në gur” ka skena groteske, ku përfshihet i gjithë qyteti dhe familja ime bashkë me to, fisi im.
Një nga pjesët interesante të kujtimeve të bashkëshortes suaj është presioni që i bënte familja që të mos martohej me ju. Pse ky mosbesim?
Shumica e familjeve do të kishin këtë mentalitet. Një shkrimtar i ri, një poet i ri, në një farë mënyre quhej një njeri joserioz. Shkrimtar, firifiu, poet.
A ishit ju joserioz?
Nuk kam qenë më shumë joserioz se të tjerët, sa një pjesë e të rinjve. Ishte një joseriozitet pozitiv. Një i ri e ka gjithnjë këtë përmasë joserioziteti.
E kishit problem këtë qëndrim të familjes?
Fare, hiç. Unë e mendoja: ku marrin vesh ata. Në atë kohë, moda ishte që kërkonin dy profesione, inxhinierë dhe mjekë. Dhëndurët e tjerë quheshin joseriozë. Sidomos ne të artit ishim të humbur.
A ishit ju në atë kohë qejfli femrash?
Nuk është e vërtetë. Këtë “nam” mua ma ka nxjerrë një film francez. Që ju e keni nxjerrë të parët në Shqipëri, televizioni “Klan”. Kisha xhiruar një film që do të prishej, në qoftë se nuk do të kthehej në sistemin e sotëm.
Po në mes të femrave jeni në fakt, të bukura?
Ashtu kanë qëlluar. Është jeta e një të riu, e rëndomtë. Nuk ka asgjë të tepruar. Unë sigurisht do të xhiroja, se vajzat i njihja.
A pati një traumë dalja e shqiptarëve dhe shkuarja në Moskë në raport me femrat?
Varet se në çfarë vendi kanë shkuar. Zakonisht, për studentët që shkonin jashtë, misteri kryesor ishte vetë jeta. Ajo që mungonte në Shqipëri. Çdo vend ishte më liberal se Shqipëria. Ti je i huaj, je në një vend shumë më të zhvilluar se Shqipëria.
Ishin vërtetë të gjitha vendet më të zhvilluara se Shqipëria?
Të gjitha vendet komuniste, ishin më të lirshme se Shqipëria. Pa asnjë diskutim.
Edhe jeta erotike, marrëdhëniet mashkull-femër ishin më të çlirëta?
Tepër më e çlirët se në Shqipëri.
Në Shqipëri ishte tabu?
Nuk ishte tabu, por ishte e pazhvilluar, vetë ngushtësia e vendit, ashpërsia e njerëzve që krijohej prej halleve të jetës e zbehte.
Ishin femrat ruse më të disponueshme apo tërhiqeshin më shumë nga të huajt?
Vajzat ruse kanë namin e vajzave për dy gjëra, shumë të bukura përgjithësisht dhe kryesisht ishin shumë të ëmbla dhe shumë femërore.
Edhe mendjehapura?
Pa diskutim edhe të emancipuara. Ishte pjesa më e emancipuar e shoqërisë. Ishin më të çlirëta nga ana psikologjike. Kishin disa vlera të padiskutueshme universale.
A keni qenë një koleksionist femrash në atë kohë?
Jo, nuk është e vërtetë. Unë nuk jam koleksionist. Kjo përshtypje është krijuar nga ky film. Se të japësh 3-4 vajza rresht, duket si koleksion.
Por kur keni qenë në Moskë, keni rënë edhe ju pre?
Po sigurisht që kam rënë. Është psikoza e shokëve. Unë e kam kuptuar që ishte një marrëzi, derisa e shkrova.
Në kujtimet e saj, znj Kadare, përmend disa incidente që ju keni pasur në jetën tuaj bashkëshortore. Nuk janë shumë, diku te 5 faqe. Përse një person duhet të tregojë historitë, uljet dhe ngritjet e jetës bashkëshortore?
Ka disa modele kur shkruhen kujtime të tilla. Një model është ai tradicional, ballkanas. Zakonisht shkruajnë gratë për burrat, kurse burrat për gratë ndodh shumë rrallë. Kjo është universale dhe po vazhdon. Një model është që burri del si model i virtytit, mençurisë, moralitetit etj. Është një model pothuajse i diskretituar, sepse është skematik. Çfarë janë këto familje që jetojnë si në parajsë? Që çdo gjë shkon vaj, ose tregojnë vetëm vuajtje politike. Modeli i kundërt është që burri është një horr i madh, aventurier që i ka dalë emri në 50 gjyqe, 3 divorce etj. Ky ndodh sot dhe po është aq i mjerueshëm sa tjetri, sepse shfrytëzohet skandali për njohje. Është edhe një zgjedhje e mesme që është më e besueshme, realiste dhe tregon atmosferë të vërtetë dhe të besueshme. Nuk ka familje që të mos ketë acarime, dyshime, keqkuptime. Nuk ka të tilla. Disa dihen nga çiftet, disa nuk dihen. Ju më thatë, ka pesë faqe. As 1% nuk ka në këtë libër, faqe të ashtuquajtura rozë.
Gjithsesi, njerëzit nuk janë mësuar me histori të tilla…
Nuk janë dhe histori, se unë nuk di të ketë një histori serioze atje, dramatike. Që unë shkova të jetoj me një grua tjetër, me zor u pajtuam, morëm avokatin apo bëmë skandal.
Ka rrëfime xhelozie të gruas suaj…
Këto janë të padenja për t’u biseduar. Unë të them të drejtën nuk do të kisha dëshirë të flisja për to. Janë qesharake në krahasim me një jetë njerëzore. Si mund të quhet një keqkuptim, a, b apo c, të quhet dramë mes çiftit. Çiftet tona që vriten dhe priten për këto probleme, ç’do t’i quajmë.
Shtypi botoi shumë emra pas publikimit në faqet e para…
Ato ishin përrallat më të marrëzishme që kam lexuar në jetën time. Nga më absurdet. Janë qenie njerëzore, që nuk ekzistojnë në këtë botë. Sepse janë personazhe librash. I marrin personazhet në librat e mi dhe i kthejnë në gra.
Kam përshtypjen se ju nuk keni shkruar shumë për dashurinë?
Kjo është e vërtetë. Dhe kjo tregon se kam qenë shumë i tërhequr nga kjo, i rezervuar. Më është bërë ‘vërejtje’ nga kritika botërore që Kadareja merret pak me këto gjëra. Këto janë marrëzira, nuk është e denjë që ne të dy të flasim për to.
A u befasuat kur i patë?
Hiç fare. Çfarë ishin ato? Asgjë. Pse paskam vallëzuar me një vajzë në ditëlindje. E çfarë pastaj? Një dyshim. Mund t’i hiqte me gërshërë dhe ja ikën.
Po pse nuk i hoqët, apo menduat se ishin të parëndësishme?
Ishin kaq joserioze në një libër, sa që nuk e menduam fare. Ishin gjëra fare normale për një çift. Ishte joserioze të merreshe me to. Unë s’e mendova fare. Botuesi francez tha të ketë diçka, sepse publiku perëndimor nuk di asgjë ç’ndodh në këto familjet shqiptare në komunizëm. Si janë. Na mendojnë se jemi nëpër aksione, duke ulëritur tërë ditën, duke u vrarë, burgosur. Por ka dhe një jetë normale që ata janë të etur ta dinë. Dhe ndoshta kjo ka ndikuar. Ishte shumë tërheqës për ta qëndrimi i familjes së Helenës ndaj meje. Sepse në perëndim kjo është e kapërcyer, u dukej çudi.
Pra kur patë gjithë këto emra…
Gra që nuk ekzistojnë as si emër, as si qenie, që nuk i kam njohur kurrë. Gratë që kam njohur kanë qenë mikesha të familjes, ato emra që dolën është turp të flasësh për to.
A keni qenë ju gjatë jetës suaj një mashkull i interesuar për femrat?
Unë kam qenë një mashkull normal për femrat që më pëlqenin si çdo njeriu tjetër. Natyra ime ka qenë përgjithësisht e rezervuar, e përmbajtur dhe jo grykëse, asnjëherë. Statusi i një shkrimtari të njohur, që e fitova shumë shpejt, të detyron të kesh një sjellje edhe më të përmbajtur.
A keni qenë në jetën tuaj i provokuar nga femrat?
Jo. Unë e di ç’do të thotë një ngacmim femëror. Është shumë e natyrshme. I kam mbushur mendjen vetes se kjo nuk ka pse të më krijojë mua asnjë trysni të brendshme.
Keni pasur frikë gjatë viteve të diktaturës se femrat mund të kenë qenë të futura nga Sigurimi?
Më ka shkuar mendja, sepse ishin histori që qarkullonin. Çdo njeriu i shkonte në mendje.
I ka përdorur regjimi komunist këto metoda?
Duhet t’i ketë përdorur.
A ka pasur gra të rëndësishme në jetën tuaj?
Nuk e kam menduar këtë gjë. Në radhë të parë është gruaja ime sigurisht.
Si ka qenë jeta juaj me Helena Kadarenë?
Ka qenë një jetë përgjithësisht e pasur, harmonioze, aq sa është harmonioze një jetë çifti e gjatë. Mund të ketë pasur acarime si çdo familje. Ne nuk kemi pasur asnjëherë një krizë serioze. Madje, serioze është një fjalë shumë e rëndë. Ne nuk kemi pasur asnjëherë krize.
Madje, është përdorur edhe fjala divorc së fundmi nga shtypi…
Kemi qeshur të dy kur e pamë që u përdor fjala divorc.
A jeni i lumtur sot pas shumë vitesh nga njohja me të?
Sigurisht që jam i lumtur. Ndonëse nisi kështu si e rastësishme, ka qenë shansi im në jetë.
Znj. Kadare thotë se ju keni qenë indiferent ndaj politikës, ose i ftohtë në marrëdhënie me politikanët…
Kjo është një cilësi që buron nga brenda, nga profesioni. Në qoftë se je një krijues serioz, krijon një botë paralele. Do apo s’do krijon një konflikt të heshtur, të mbuluar me strukturat shtetërore. Kështu që do të jesh vetvetiu i ftohtë në këtë. Unë nuk jam kundër politikës.
Ju intereson personalisht politika?
Më intereson aq sa i intereson qytetarit në përgjithësi, aq sa lidhet me fatet e vendit, me të cilat letërsia do apo nuk do lidhet. Por jam kundër modës që politika është e poshtër, prostitutë, që politikanët janë kështu ose ashtu. Është një fatkeqësi në qoftë se politikanët janë kështu apo ashtu. Në fund të fundit, për mua si njeri i qytetëruar, shkrimtar, krijues, politika është një gjë normale. Politika vjen nga fjala police që është qytetari, ndërgjegje qytetare, dihet se në antikitet kur janë vënë rregullat e para të demokracisë, themelet ishin dy institucionet e mëdha që drejtonin qytetin. Ishin demagogët, që ishin politikanët në atë kohë dhe hipokritët që ishin aktorët, quheshin të tillë se luanin. Kjo është burimi dhe nuk ka pse të jesh kundër kësaj. E keqja është se këto janë deformuar.
Është përmendur se ju keni tentuar të hyni në politikë para viteve ’90. A është e vërtetë kjo?
Kjo nuk është fare e vërtetë. Janë fantazi të njerëzve që ngrihen dhe ngrysen me ëndrrën për të pasur pushtet. Dhe ai s’mund ta besojë kurrë që ka njerëz që nuk duan pushtet. Dhe unë nuk jam i vetmi, ka plot të tillë. Mirëpo, ai që jeton me këtë, nuk e beson dot kurrë. Kohët e fundit, ngjallet në mua herë pas here thashethemi se Kadare do të bëhet President. Thotë jo, po aty e ka mendjen. 1000 vjet sikur të jetoj, mua s’do më shkojë mendja kurrë për këtë gjë dhe nuk më ka shkuar kurrë. Jo se jam njeri i jashtëzakonshëm nga ana morale apo etike, por sepse nuk është natyra ime kjo.
A është e vërtetë që Edi Rama jua ka kërkuar disa herë këtë?
Jo, jo, nuk është e vërtetë. Kujtimet e sime shoqeje janë keqinterpretuar. Gjatë një vere, në vitin 2007, kanë marrë njëri pas tjetrit për të ma propozuar këtë gjë, tre njerëz. Kanë qenë Edi Rama me e-mail, meqenëse nuk kishim muhabet bashkë, e quajti jokomode të më drejtohej direkt në telefon. Ju drejtua Helenës, e kishte më lehtë. Pas gjysmë ore, ose 40 minuta, ka marrë Sali Berisha me të njëjtin propozim. Madje, ende sot unë nuk e di a kishte ndonjë konsulencë të përbashkët apo jo. Edi Ramës, iu dha përgjigje nga Helena se nuk ka asnjë shans. Berishës ia dhashë vetë: Do të më kuptoni, nuk është për mua, mos kini shpresë tek kjo gjë, hiqni çdo parashikim. I treti ishte At Zef Pëllumbi në prag të vdekjes. “Biri jem, tha, pranojeni për të mirën e kombit”. Me një zë që unë edhe sot nuk e harroj, se ishte shumë prekëse, që një njeri që ndahej nga kjo botë kishte merak për kombin dhe i dukej se unë mund t’i jepja një zgjidhje. Unë i dhashë një përgjigje, por shumë më të zbutur sigurisht se sa të tjerat, ai me zor merrte frymë. Njerëz që kanë qenë aty tek shtrati i tij kur ai ma bëri këtë telefon, ma pohuan për kënaqësinë time atë interpretim që i dhashë unë. Këtu u mbyll kjo histori përgjithmonë. Por historia nuk mbyllet në kokat e të tjerëve. Ndaj, përfitoj nga ky rast ta them se është një vendim i prerë dhe i stërprerë.
Ju keni pasur një takim shumë të përfolur me Enver Hoxhën. A mos duket se nga ky takim, ndryshe nga komentet shumë kritike që ju keni bërë, del shumë pozitiv dhe me ngjyra rozë në kujtimet dhe mënyrën si keni rrëfyer?
Ka dy rrëfime, është e vërtetë ajo që kam shkruar unë. Por ju harroni dhe të gjithë harrojnë se ai kujtim është shkruar kur Enver Hoxha ishte gjallë, në ’84-n. Komiteti Qendror i PPSH organizoi një thirrje që njerëzit që kanë takuar Enver Hoxhën të shkruajnë. Pra e detyruar. M’u drejtuan dhe mua që “shoku Kadare ju e keni takuar dhe duhet të lini një përshtypje”, pa asnjë ndërhyrje se si duhet bërë kjo. Unë kam shkruar rreth 10 faqe dhe i dorëzova. Ato janë botuar disa herë dhe janë shkruar në këtë kushtëzim, që ai do t’i lexonte. Unë nuk mund të shkruaja që përpara meje ishte ai, njeriu sundues, prej të cilit varej fati, etj, etj. Kam shkruar në mënyrë kronikale atë që ndodhi. Çfarë bisede bëmë? Unë nuk kam folur në atë takim, ai foli vazhdimisht, ato që ka thënë janë të vërteta, ato që kam thënë unë për ato që tha ai, janë të vërteta.
Jeni përfshirë në komentet në atë që mund të quhet deviacioni seksual i Enver Hoxhës, homoseksualizmin e tij.
Madje, keni pasur edhe një replikë me Arshi Pipën…
Kjo është bazuar e gjitha në moskuptim, keqkuptim apo mashtrim, nuk e di. Unë nuk jam marrë kurrë me këtë gjë. Në këtë gjë më ka futur një replikë me Arshi Pipën. Sepse ai për të më bërë nder, sipas mendjes së tij, që në vitet ‘80 shkroi që Kadare në “Kronikë në gur” ka folur indirekt, tërthorazi, por pothuajse hapur për homoseksualizmin e Enver Hoxhës. Kjo nuk është e vërtetë, as më ka shkuar ndër mend. Libri është botuar pesë herë, si paskam folur, ku është? Nuk më ka shkuar kurrë ndër mend. Thashethemet kanë qarkulluar. Në mendjen time kjo ka qenë gjëja më e parëndësishme, në të gjitha kuptimet. E para është e pavërtetuar dhe kjo nuk i heq apo vendos asgjë personazhit historik. E çfarë ishte, po të ishte? Hiçgjë. Për një mendje të prapambetur do të ishte ndonjë gjë. Unë kurrë nuk jam marrë me këtë, sepse të merresh me këtë gjë, do të thotë që të mos merresh me thelbin e një sundimi. Kjo gjë, jo vetëm që s’i bën dëm, por ka mundësi të krijojë simpati për të në Europën e sotme. Sepse kjo të jep idenë e një njeriu të ndryshëm, që ka guximin t’i kapërcejë tabutë. Ky thashethem nuk është përhapur aq shumë, sepse nuk është marrë me seriozitet, por aq sa është përhapur, njerëzit thonë po mirë paska qenë interesant. Sigurisht për një mentalitet provincial do të thoshin që ou, pa shiko s’e dinim. Unë nuk jam marrë kurrë me këtë. Më duket e padenjë si bisedë, se na tregon vogëlsinë tonë para historisë. Të kujton pak a shumë anekdotat për Skënderbeun, Ismail Qemalin. Pse ky qenka faji i tij?
Në kujtimet e znj. Kadare ka një pjesë ku ju i thoni se “që sot unë nuk do të shkruaj më prozë artistike, letërsi”…
Po, ia kam thënë.
Është e vërtetë që ju nuk do të shkruani më letërsi?
Po, është e vërtetë.
Përse?
Letërsi artistike kam thënë, romane. Unë e kam braktisur njëherë poezinë, në ’97, bëra një përjashtim në vitin 2005. Por letërsi mund të shkruaj, letërsi eseistike për shembull.
Jeni i bindur?
Po, jam i bindur.
Kishte ndonjë shkak?
S’kam dëshirë të shkruaj.
Ka pasur një lloj rihimnizimi të çështjes së Haxhi Qamilit në Shqipëri, që ju e përfshini edhe në librin “Mosmarrëveshja”, që vrasja e Haxhi Qamilit ka qenë një lloj atentati ndaj myslimanizmit shqiptar? Cili është mendimi juaj për këtë?
Ky është një mashtrim i ndyrë. Është jashtëzakonisht përçarës, antishqiptar dhe antikombëtar. Haxhi Qamili asnjëherë nuk ka përfaqësuar edhe në mendjen shqiptare përfaqësuesin e islamizmit, kurrë. Dokumentet për të, apo komentimet në histori nuk kanë qenë kështu. Haxhi Qamili ka qenë një shef bandash proturke, kundër pavarësisë së Shqipërisë proturke, osmane. Nuk ekziston asnjë dokument që ky përfaqëson islamizmin shqiptar. Kur u ndesh në fillim, kur bëri vrasje dhe tortura, i bëri kundër myslimanëve shqiptarë, se në ato zona veproi. Nuk ka ndonjë ndeshje të tillë se ai ngriti flamurin dhe po sulmon të krishterët. Haxhi Qamilin e mbytën shqiptarët myslimanë, e zunë rob, e torturuan madje, një Osman Bali, që shquhet si vrasësi dhe torturuesi i tij. Këtu kombi shqiptar tregoi një nivel jashtëzakonisht të lartë të asaj që ne e quajmë harmoni fetare. Ishin myslimanët që u ndeshën me të, e urryen, e kapën dhe e vranë. Ndaj, të ngrihet kjo çështje është shumë e trishtueshme dhe i rrezikshëm është provokim kombëtar. Shteti shqiptar do të ishte e udhës të nxirrte ligje të përkohshme, në bashkëpunim me lejen ndërkombëtare për një rreptësi të veçantë për 3-4 vjet, për provokim të rëndë kombëtar dhe antikombëtar. I vë zjarrin këtij problemi, të paqenë dhe tërësisht i rrezikshëm.
Para disa kohësh, ministri i Arsimit i Turqisë së sotme kërkoi rishikimin e teksteve shkollore gjatë vizitës zyrtare në Kosovë në favor të një fryme, më pak antiosmane….
Unë jam kundër kësaj gjëje, sepse nuk më duket etike nga ana një shteti që t’i kërkojë një shteti tjetër që të rishikojë programet në favor të tij. Së dyti, ky nuk është favor për të, por favor për një sistem që Turqia vetë e ka përmbysur. Atëherë, zotëri çdo të bësh ti, eksperimente me vende të tjera, të mësosh provincat të bëjnë diçka që ti vetë e ke përmbysur? Është fyerje për historinë shqiptare. Problemi është sundim, apo ka qenë administrim? Ka qenë absolutisht sundim. Kjo është një bisedë e shëmtuar. Një komb ecën përpara se di të mbyllë disa dosje e nuk i hap. Është një dosje e mbyllur. Përse duhet të rihapen vazhdimisht? Ne rihapim dosje dhe këto nuk na lënë të ecim para.
Panairi
Helena Kadare: Ata që kanë folur për emra janë njerëz vulgarë
Të gjitha vetësakrifikimet e një jete të tërë duket sikur u shpërblyen pas asaj tryeze, mes gjithë atyre njerëzve që shtyheshin për të marrë një autograf të saj. “Nuk ka qenë peshë e lehtë të ishe bashkëshortja e Ismailit. Më është dashur të heq dorë nga shumë gjëra, dhe jo vetëm nga letërsia”, thotë Helena Kadare, e cila mbrëmë u ndodh në stendën e shtëpisë botuese “Onufri”, për të shënuar librin e saj me kujtime “Kohë e pamjaftueshme”. Një libër i kthyer në fenomen së fundi, për shkak të “zbardhjes” të gjithë jetës së shkrimtarit të madh Ismail Kadare, ku ajo nuk ka kursyer as tradhtitë e bashkëshortit. Dhe kjo gjë ka shkaktuar debate e hamendësime se kush mund të jenë të dashurat pa emër. Kanë dalë lloj-lloj emrash dhe në një rast, çështja ka përfunduar edhe në Gjykatë. “Media në përgjithësi e ka pasqyruar shumë mirë jehonën e këtij libri, por ka pasur edhe nga ato, ku njerëz vulgarë kanë menduar të bëjnë show me gjëra që nuk ekzistojnë. Të gjitha ato çka janë thënë nuk bazoheshin në asnjë rresht të librit tim, por në një fantazi të një tipi tjetër, për të bërë shfaqje. Ato gjëra janë thënë nga njerëz pa seriozitet. Libri im është serioz dhe ka shumë gjëra, shumë më të rëndësishme se ato që diskutohen në këto media dhe nuk e meritojnë vëmendjen time”, tha Helena Kadare, në lidhje me atmosferën e krijuar rreth librit të saj. Nëse do kishte bërë mirë të kishte thënë emrat e të dashurave të Ismailit, autorja thotë se “ato nuk kanë qenë të rëndësishme në jetën time. Aq ishte roli i tyre, aq më tepër që ishin para 40 vjetëve”. Ajo e pranon se për të botuar këtë libër kujtimesh ka marrë më parë aprovimin e të shoqit, i cili madje, i ka hequr edhe 100 faqe, që atij i dukeshin “ujëra” apo “budallallëqe”. Ishin marrëdhëniet e saj me shoqet, me fisin, të cilat i ka hequr nga libri, por nuk i ka fshirë. Sa i përket fjalëve që libri mund të jetë shkruar nga vetë Ismaili, ajo qesh dhe thotë se ky është një fat që e ndjek qysh kur ishte 20 vjeçe. “Unë jam si dita me natën me Ismailin. Ku ta gjeja të shkruaja si ai”. Me gjithë sensin kritik të Ismailit, ajo thotë se atij i ka pëlqyer ky libër. “Ai është shumë i kënaqur. E ka aprovuar plotësisht, ndryshe nuk mund ta bëja. Si do mundesha pa pasur aprovimin e tij? Qysh 15 vjet më parë ai më thoshte që: “Nëse do të jesh e besueshme, shkruaji gjërat siç janë, sepse po bëre marifete, në qoftë se fsheh gjëra, lexuesi e kupton menjëherë”. Ndaj, edhe nuk pendohet pse i ka shkruar ato pjesë dhe nuk e mendon që t’i heqë, nëse do ta rishikonte librin. Ka marrë kaq shumë dashuri nga lexuesit dhe kaq shumë mesazhe të bukura, saqë kjo i duket e kotë. “Por as Ismaili s’do të më linte. Më thotë: Ç’janë këto budallallëqe?!”. Thotë se nuk ka mbajtur sekrete, se i ka thënë të gjitha. “Nuk kam lënë asgjë pa thënë, të mirat e të këqijat. Duket e kam zbrazur gjithë shpirtin tim. Nuk kam fshehur gjëra”, thotë Helena, e cila nuk e ndan buzëqeshjen për asnjë moment.

Fotot nudo, Rama: Ç’më sugjeruan Meta, Braçe, Blushi e Majko

RAMA NE PANAIRIN E LIBRIT

“E kam dhe një ide për një politikan shumë të interesuar për humbjen time në ato zgjedhje”.
Diku nga fundi i gushtit 2006, në tetor, kur do të mbaheshin zgjedhjet vendore, më erdhi një sms kërcënuese, që ndryshe nga plot të tilla që kanë hyrë në celularin tim gjatë gjithë viteve në arenë, më bëri përshtypje sepse kishte një përmbajtje disi tjetër, një lloj presioni mafioz, ku më thuhej në thelb se duhej të negocioja për materiale komprometuese, përmbajtjen e saktë nuk e kam parasysh dhe s’i ruaj mesazhet në telefon. I rashë mbrapsht numrit dhe ishte i mbyllur. E njëjta gjë u përsërit ndoca ditë më pas, duke më thënë pak a shumë po të mos nxitoja të paguaja, duhet ta harroja votën e qytetarëve të Tiranës, pasi të dilnin në shesh ato materiale. I rashë përsëri numrit, nuk ishte i njëjtë i ditës së parë dhe, nga ana tjetër, m’u përgjigj një zë i zvargur burri, të cilin s’e lashë të fliste, por i thash më ton të fortë se mua s’kishte material në botë që më merrte peng dhe, në vend të guxonte të më bezdiste prapë, këtë, ç’është e vërteta, e nënvizova me shumë më tepër brutalitet se ç’shpreh këtu me fjalën bezdi, duhej t’i nxirrte ato që kishte një orë e më parë, mu te sheshi “Skënderbej” po të donte. “Madje, nëse nuk gjen dot një stendë, – i thashë, – ta jap unë bashkë me vendin para Bashkisë që do ta paguaj vetë dhe t’i varësh e t’i shohin të gjithë sa ditë të duash mor maskara!”. As e kisha idenë se çfarë mund të ishin duke sajuar, po ndieja diçka, intuita më thoshte se diç kishte, pavarësisht se s’kisha as merakun më të vogël për çfarëdo qoftë mund të lidhej me punën dhe me mua personalisht, sepse në gjithçka kam bërë në jetë deri më sot, mund t’i kem hyrë të tjerëve në hak pa dashje, ndodh në nxehje e sipër, ndodh në punë e sipër, ndodh edhe pa e kuptuar, s’ke ç’i bën, po asnjëherë nuk i kam bërë keq kujtdo qoftë duke u nisur me qëllimin për t’i bërë keq. Punës jo e jo. Megjithatë, një shije e keqe më mbeti kur, pa dashur ta dëgjoja atë horr, kapa teksa flisja me zë të ngritur fort se “do të patakseshin gjithë gratë e botës me mua” kur të dilnin ato materiale, dhe nisi të më bridhte mendja nja dy ditë për të gjetur ndonjë kuptim të atyre fjalëve kërcënuese, duke u munduar të rrëmoja në kohët e shkuara të jetës sime prej shpirtit të lirë e njeriu të dhënë pas transgresioneve e provokacioneve, sidomos në Akademinë e Arteve, ku thyerja e tabuve në art dhe në jetën sociale ka qenë prirja ime natyrale që student dhe deri ditën që u largova nga ai mjedis.
Akademia ishte në të ritë e mi vendi i ngasjeve të lirisë së brendshme që kërkonte shtigje për të dalë në mexhlisin e rrethuar me murin hijerëndë të tabuve të ideologjisë së ngritur para syve tanë përmes metodës së Realizmit Socialist dhe s’qe e rastit që aty u shfaqën format e para të rebelimit ndaj regjimit komunist, fillimisht në trajtën e tentativave për ta kapërcyer atë mur duke hapur kanale komunikimi me botën matanë nëpërmjet thyerjes së kornizës së hekurt të metodës, futjes nëpër klasa të librave të artit të ndaluar botëror e diskutimeve të zjarrta që shkrinin telat gjembaçë të parimeve stërkufizuese socrealiste, zhveshjes së modeleve nudo që pozonin me rroba banje qysh nga flama e Plenumit IV, shoqërizmit antikomformist nëpër party me muzikë të degjeneruar e të folura haptazi antiparti, e sidomos nxjerrjes së pakënaqësisë me provokime të pareshtura në çdo orë mësimi, nëpër takime e mbledhje kolektivi që në fund u kthyen në vatra proteste, për të vijuar pas shembjes së murit me “Refleksionet” e famshme e me krijimin e një jete artistike sociale krejt “të shthurur” në hapësirën e ethshme të lirisë së fituar më në fund, shpirtërisht, mendërisht, trupërisht.
E asgjë që mund të patakte, megjithatë, gratë e botës në Shqipërinë e vitit 2006 s’më ra ndër mend, derisa një ditë, kohë më vonë, po para zgjedhjeve gjithsesi, ato zgjedhje u shtynë në shkurt për shkak se s’pranuam të hynim në to pa u zgjedhur problemi i madh i certifikatave të falsifikueshme, m’u kujtuan fotografitë e bëra nudo në një plazh natyristësh në Francë. I rrëmujshëm siç kam qenë gjithnjë me sendet e mia, rrobat, pikturat, librat, korrespondencat, në kushtet e një mënyre jetese pa shtëpi fikse, më pëlqente pa masë të jetoja me idenë se shtëpia ime ishte trupi im dhe, qyshse e lashë vatrën prindërore për të qenë plotësisht i lirë në orare e në lëvizje, s’ka asnjë vend ku të mos kem lënë pas sende të miat, qoftë këtu dhe qoftë vende jashtë shtetit ku kam bredhur nëpër Europë për të jetuar lirinë, pavarësisht se kam qëndruar pak javë, disa muaj, ose disa vjet, e kësisoj jo vetëm s’i gjeta ato fotografi aty ku rrija, po s’e gjeja dot as ku mund t’i kisha lënë. Shumë më vonë jam kujtuar se i kisha harruar në një bagazh makine, brenda një kutie, dhe makina që kishte vazhduar jetën e vet pa mua ka rënë më tutje në duar që pastaj i kanë kaluar te shantazhuesit. E kam dhe një ide se si është përzier në këtë histori një politikan shumë i interesuar për humbjen time në ato zgjedhje, por në mungesë provash kjo mbetet vetëm hamendje pa të drejtë publikimi.
Megjithatë, ideja se mund të bëhej fjalë pikërisht për ato foto nuk më tronditi, sigurisht s’më vinte aspak mirë, se s’kisha dalë lakuriq në plazh për të më parë tërë Shqipëria cullak në fotografi, por thellë-thellë ndieja se s’kishte pse shqiptarët të patakseshin nga diçka krejt e pafajshme, plotësisht private, pa asnjë lidhje kohore apo përmbajtësore me detyrën për të cilën më kishin votuar e as me kohën e ushtrimit të funksioneve të mia publike, kur, me të dashurën time, njerëz të lirë të botës së lirë, kishim shkuar për pushime në një nga plot fshatrat turistike të Europës, ku bëhet plazh nudo e ku një gjë e tillë jo vetëm s’çudit kënd, por ku je aty të bën përshtypje pikërisht sepse s’të bën asnjë çudi. Sigurisht që sot s’do ta bëja të njëjtën gjë, s’jam më ai, dhe është një kohë tjetër, me ëndrra dhe angazhime të tjera për mua, ato kohë të papërsëritshme rinie të ndarë mes diktaturës dhe lirisë ishin të mbushura me etjen e pafundme për lirinë e mohuar për vite të tëra, me kuriozitetin e paepur për të parë dhe prekur nga afër përmasat e panjohura të botës së lirë, me ëndjen e madhe për të zbuluar vende dhe realitete të pazakonta për ne që dilnim nga bunkeri i jetës së oklaisur të diktaturës e me të shijuarit deri në fund të faktit të thjeshtë se s’kishim asokohe asnjë llogari për të dhënë askujt përveç Zotit, i cili s’kishte arsye të mërzitej me ne duke na parë siç na kishte lindur, e njëri-tjetrit që s’kishim pse i kërkonim llogari pse e shihnim në diell, det e rërë, siç e kishte bërë Zoti.
Por s’e mohoj dot kur Vali Bizhga, bashkëpunëtorja ime e afërt dhe mikja e shtrenjtë, që ka qenë për mua një mbështetje e paçmueshme morale e intelektuale në çdo orë të vështirë qyshse m’u bashkua si nënkryetare bashkie në janarin e vitit 2003, më pas drejtore e kabinetit tim dhe përgjegjëse e palodhur e asaj fushate, më mori për të më thënë se kishte një zarf me një përmbajtje shqetësuese në dorë e nuk më thoshte dot më shumë në telefon, ishte kulmi i fushatës, nisi të më ngrihej një tension i brendshëm dhe t’më fillonte ankthi i së panjohurës për mënyrën se si do të reagonte opinioni publik.
“S’është puna ç’mendoj unë”, tha Vali pa e fshehur dot turbullirën nga fytyra e saj gjithnjë transparente; kur u ktheva në zyrat e shtabit e pashë mbi tavolinë pikërisht atë që mendoja, dy foto të futura në një zarf anonim të hedhur në kutinë postare në hyrje të Bashkisë, “po ç’do të mendojnë njerëzit e zakonshëm që na votojnë pasi t’i shohin dhe të dëgjojnë edhe bubullimat e këtyre maskarenjve që shkojnë deri këtu?!”. “Vali, – i thashë, – nëse t’i s’mendon keq, pse duhet të mendojnë keq njerëzit e zakonshëm që na votojnë, s’janë aspak budallenj e të paditur që të bien pre e kësaj maskarade?!”. Dhe vërtet fakti që Vali mirëkuptonte kontekstin e atyre pamjeve të fiksuara në aparat në kohë krejt të tjera më lehtësoi disi, po aspak mjaftueshëm për të fjetur atë natë.
Gjithsesi, mendjen e kisha të ndarë, s’do të mohoja asgjë, s’do t’i bishtnoj në asnjë formë së vërtetës, do ta thosha mu siç ishte dhe pikë. Revolta e brendshme për presionin mafioz ku Saliu ishte përfshirë si një burrë i pafytyrë, pa miratimin e tij ato foto sigurisht nuk dilnin kurrë në ekranet e në pasqyrat e fushatës, i cili prej lakuriqësisë së trupit tim në plazh dhjetë e kusur vjet më parë kujtonte se mund ta mbyste zogun që i kishte rënë më në fund në dorë, duke fshehur me hipokrizinë e vet proverbiale perversitetin e kushedisaterrtë të tij e të të tijve, njësoj si në kohët e vjetra kur luftonte mbledhjeve të partisë me shfaqjet e huaja në emër të normave antinjerëzore të moralit komunist, më bënte edhe me të vendosur për t’i dalë ballë për ballë, hapur së keqes që donte të më bënte. Po s’ishte, e përsëris, as një fjalë goje dhe as një çështje e lehtë në kushtet kur dyshimi për perceptimin e opinionit, për vetë momentin shumë delikat, s’kishte se si mos të të merrte frymën.
Edhe pa fotot, që u bënë qershia mbi tortë, ajo e mandatit të tretë për Tiranën ishte një fushatë e vështirë, e ngatërruar, e rënduar për mua me peshën e madhe të të qenit njëkohësisht edhe në detyrën e liderit të opozitës, që më detyronte të shkoja kudo nëpër Shqipëri, megjithëse bashkimi i të gjitha forcave opozitare ishte arritur më në fund dhe LSI-ja e Ilir Metës, në atë kohë ende e bashkuar brenda vetes në një vijë qartësisht opozitare dhe e pakomprometuar së jashtmi me flirtin masakrues me Saliun, kishte një peshë shumë më të rëndësishme se ç’ka sot në skakierën politike. Ishte, tek e fundit, pjesë e jona, e opozitës së qendrës së majtë, madje pjesa më radikale e saj në kuptimin shqiptar të kësaj fjale, dhe kjo lehtësonte rrugën e betejës. Iliri vetë, gjithnjë mes frikërave, dyshimeve, ngurrimeve, dëshirës infantile për ta parë PS-në të zvogëlohej e bëhej LSI dhe LSI-në të zmadhohej e bëhej PS, pasi dha e mori ca kohë duke u luhatur në dallgët e mendjes së tij që herë pas here e mbyste gjithë atë djalë masiv në një lugë ujë, derisa e zhyti fare dhe e katandisur në rezervë dhjami për dimrin e pushtetit të Saliut dy vjet më vonë, u fut në atë fushatë me të gjitha forcat dhe luajti një rol të pamohueshëm për fitoren tonë në qytetet e mëdha, përfshirë edhe Tiranën, sigurisht.
Kandidati i Saliut, Sokol Olldashi, u bë gazi i botës në atë fushatë me akuzat, shpifjet e dokrrat e tij për qytetin, që e kthyen Eduard Shalsin, nënkryetarin e Bashkisë së Tiranës, në rivalin real të tijin, i cili deri në fund ia doli ta bënte qesharak në sytë e opinionit, siç ishte në të vërtet me ç’bënte e ç’thoshte. Por e keqja ishte se Sokoli kishte një hije të rreme force, që e kishte krijuar si ministër i Brendshëm me ca prangosje të disa prototipave të kriminalitetit shqiptar, që Saliu i quante eksponentët e bandave më të rrezikshme më botës, hije që e kish mbjellë në opozitë para ministërllëkut me fitoren në Shijak kundër një ministri socialist, Agron Dukës, që sipas Saliut gjithnjë, përfaqësonte klanin e zi të Zemunit, drogë, kontrabandë, prostitucion e çdo të zezë që rridhte nga gabzherri i ngjirur i kryeopozitarit demokratik. Asaj hijeje force e misteri ndikues ia shtonin më anë tjetër peshën iluzore edhe lidhjet e njohura të ministrit qysh nga fushata e Shijakut me lloj-lloj kriminelësh ordinerë e të fortësh të lloj-lloj gjëmave dhe bëmave ordinere, që historikisht kanë lidhur në fakt epikën folklorike antikrim e antikorrupsion të Saliut me realitetin e labirinteve të krimit e të hajdutërisë në Shqipëri, të cilat e kishin një dalje jo edhe aq të fshehtë mu në zyrën e Doktorit. Kjo bëri që atij farë kandidati t’i mblidhej para e madhe për fushatën nga gjithë të tremburit e të tredhurit prej forcës abuzive të pushtetit dhe qoftë beteja e reklamave në rrugë e ekrane të bëhej thellësisht e pabarabartë, qoftë beteja për mbrojtjen e votës nga lukunia e hajdutëve të bërë bashkë për ta vjedhur atë të bëhej vendimtare, për më tepër kur edhe listat ishin hukubet, dokumentet e identifikimit krejt primitivë, fuqia korruptive e pandeshur ndonjëherë më parë. Megjithatë, e gjithë përpjekja e madhe që u bë nga ana e tyre, përfshirë edhe nxjerrjen e turpshme të fotove nudo javën e fundit, si për të më dhënë goditjen përfundimtare, rezultoi një tullumbace gjigande që u zhbë në flluska sapuni, fitorja ishte e plotë, e qartë, pa asnjë shteg për Saliun dhe pamjet e mia cullak i vunë asaj vulën, duke e thelluar me vota të pavendosurish e të rinjsh që kompensuan vjedhjet në një numër qendrash votimi.
Thuajse të gjitha ata me të cilët arrita të flisja gjatë gjithë ditës së daljes së fotove, disa shmangeshin mbase pa ditur ç’të thoshin, më thoshin në mënyra të ndryshme t’i mohoja ose mërmërisnin të hutuar, pa numër të më inkurajonin të pohoja autenticitetin e tyre. “Thuaj është montazh”, këmbënguli disa herë Iliri, që ishte sinqerisht i shqetësuar e u shqetësua edhe më shumë kur kuptoi se s’bëhej fjalë për të mohuar gjë, të vetmit ndër të politikës që mbaj mend plotësisht në një mendje me mua, madje të pasikletosur hiçfare, ishin Erjon Braçja, që qeshte me lot dhe thoshte “Mbaroi kjo punë, do jetë e thellë!” dhe Ben Blushi që më tha “Do t’ju kthehet bumerang”, ndërsa Pandi Majko, atëherë sekretar i Përgjithshëm i PS-së, që mbulonte fushatën në zona ku unë s’shkoja dot për shkak të kohës, u mbyll i bykosur nga sëkëlldia në shtëpi atë ditë dhe komunikoi vetëm me nënën time, e cila merret lehtë me mend, ishte tejet e sëkëlldisur. Mua vetë, siç ta thashë, zemra më thoshte gjithçka është në rregull, kurse mendja më sorrolliste në një labirint të lodhshëm hamendësimesh deri në fund të ditës.
E kam si tani para syve në buzëdarkën e asaj dite, kur dola më në fund i lehtësuar nga salla e diskos “Venue”, aty ku qëlloi takimi i programuar qysh më parë e ku tregova të vërtetën time açik përpara një turme të rinjsh e të rejash, jo pa siklet të them të drejtën, isha si në ethet e një provimi aspak të lehtë, një gjimnazist të mbështetur në mur më xhupin e skuadrës legjendare të bejsbollit Red Socks e me duart në xhepat e bluxhinseve të rrjepura që më tha sikur të kishte hequr një hall të madh, “Ah mër plak, sa frikë kom pas sot se po na zhgënje e po na thu s’jom unë ai që kan qit lakuriq gazetat! Hallall plako, s’ka mo Pereni që t’rref kët t’dielë”.
Basha
Kryetari i Bashkisë së Tiranës, Lulzim Basha, ironizoi Ramën duke e uruar të shkruajë dhe libra të tjerë pas çdo humbjeje. “Mendoj se është një risi e mirë që pas shumë kohësh shkrimtarët janë futur në politikë dhe politikanët po i kthehen librit, dhe në këtë kuptim, veçanërisht në kontekstin që është shkruar, uroj që të shkruajë sa më shumë libra të tillë”, u shpreh Basha.

“Të dështuarit, strehë te letrat”
Rama: Ç’lexonte gjyshi yt, Sali, po bibliotekën të madhe e kishte?

I pyetur nga gazetarët se pse nuk i komenton librat e politikanëve, kreu i qeverisë tha se për të politikanët e dështuar po gjejnë strehë te librat. “Zoti i mbrojttë letrat tona nga politikanët e dështuar, por Zoti e mbrojttë dhe politikën dhe po e mbron nga shkrimtarët e dështuar! Kështu që nuk mendoj se meritojnë ndonjë nderim të veçantë ata që po dështojnë në politikë dhe rendin pastaj te letrat për të gjetur një strehë. Letrat nuk janë për strehë, letrat janë eleksir i mendimit të shoqërisë dhe kombit, ndaj dhe jo pa qëllim u mora me shkrimtarët e vërtetë dhe lashë mënjanë dështakët e politikës, të cilët duan të shndërrohen në shkrimtarë. Por bëra një gjë, zëdhënëses time i thashë ‘shko bleje librin e kushëririt, se të ka bërë personazh në libër’”, u shpreh Kryeministri i vendit. Duke veçuar deputetin socialist Ben Blushi nga ky përcaktim, Berisha tha se nuk është e njëjta gjë me librin e kryetarit socialist. “Është më ndryshe problemi, por nuk dua të përfshihem në rivalitetin e tyre. Nuk mund të them se janë e njëjta gjë, sepse e kam thënë dhe njëherë, biblioteka e gjyshit të Blushit ka libra sa gjysma e kësaj salle”, u shpreh Berisha. Pas deklaratave të kreut të maxhorancës reagoi edhe kryesocialisti në adresën e tij në Twitter. “Sali, fisnikëria s’është si plehrat që i shumon apo si votat që i vjedh! O e ke, o s’e ke, as Zoti s’të ndihmon dot në këtë pikë. E, meqë ra fjala, na thuaj çfarë lexonte gjyshi yt Sali, po bibliotekën të madhe e kishte?”, iu përgjigj Rama kreut të maxhorancës ndaj komenteve për librin e tij “Kurban”.
Edhe më parë Kryeministri Berisha e ka ironizuar librin e Ramës, për të cilin theksoi se “Rama tashmë është i detyruar të shkruajë libra, pasi qytetarët shqiptarë i dhanë përgjigjen e merituar në maj të këtij viti, që e nxorën në pension politik Edi Ramën dhe i thanë shkruaj memorie”.

"Kurban"-i i Edvinit !

Floripress

Kryetari i Partisë Socialiste Edi Rama ka bërë për herë të parë prezantimin e librit “Kurban”. Prej sot libri do mund ta gjeni në të gjitha libraritë e vendit. Gjatë fjalës së tij në ceremoninë e prezantimit të librit, Rama tha se ka folur hapur për lexuesit.
“Dua t’ju them që në fillim se tani ndjehem shumë i dobët. Sepse qyshse kam filluar të mendoj për çka duhet të them, më duket sikur s’di të flas. E kjo s’më ka ndodhur qysh nga koha e orëve para provimeve në shkollë. Vendosa ta botoj këtë libër vetëm kur u binda se nuk po shkruaja një rrëfim sipërfaqësor me kokën mbrapa, por një konfesion të thellë me shikimin përpara”, u shpreh Rama.
Kreu i PS-së u shpreh se “ky libër u bë libër shumë më vonë sesa kur nisi të shkruhet”.
“Më ngjan sikur kam dal publikisht lakuriq. E di, siç e dini edhe ju, që s’e kam për herë të parë, po çdo lakuriqësi ka një dobësi të vetën që të bën të ndjehesh i kërcënuar. E nëse ka një gjë që më tremb më shumë tani që çka kam shkruar e keni ju në dorë, nuk është që ky libër edhe mund të mos ju pëlqejë. Kjo do ishte gjysma e së keqes. Po është që se mos ju dukem i mërzitshëm teksa më lexoni. Vetëm këtë nuk e dua fare. E di sa e vështirë është, aq më tepër në gjatësinë e 444 faqeve, por e kam një shpresë se do të më lexoni deri në fund pa ua marrë librin nga dora mërzia”, tha Rama.

#####
Shqipja merr tjetër nuancë në gishtërinjtë e Edi Ramës. Nuk është më ajo shqipe në prag të ngordhjes, me një kryefjalë, një kallëzues e një kundrinor të lodhur e të verdhur nga përdorimi. Nuk është më ajo shqipe e ngushtuar nga metastazat e huaja. Nuk është më shqipja që gulçon në grahmat e fundit. Të lexosh Edi Ramë ke surpriza. Asnjëherë nuk e di se kush do të jetë fjala a fjalia pasardhëse, madje mund të jetë një fjali një faqe, por asnjëherë nuk e humb fillin. Edi Rama fjalën e kthen në pikturë. Mund të jetë nga pikturat e vetme që po blihet nga të gjithë. “Kurbani” i Edi Ramës duhet lexuar. Sepse duhet kuptuar Edi Rama. Ky personazh kaq enigmatik, sa dhe tërësisht i lexueshëm, kaq mendjehapur, njëkohësisht edhe anadollak sa dorëlëshuar në gjykime, aq i tualetosur në vetëgjykime, sa mbinjerëzor në përshkrime, aq i vogël e i zakonshëm në mllef e urrejtje. Do të ishte një libër i bukur sikur pas Edi Ramës të mos fshihej kryetari i Partisë Socialiste. Do të ishte akoma më i bukur sikur pas kryetarit të Partisë Socialiste të mos fshihej ëndërrimtari për pushtet. Do të ishte i jashtëzakonshëm sikur pas ëndërrimtarit për pushtet të mos fshihej Narçizi që beson se është Shpëtimtari. I vetëm. Do të kishin tjetër vlerë këto kujtim—vlerësim- gjykime sikur Edi Rama të kishte tjetër moshë e tjetër status.
Nuk duket një libër që mund të jetojë gjatë, e as një libër të cilit mund t’i kthehesh pas disa vjetësh. Është një biografi (auto) për pak vite politikë, e mbështjellë me lajme e qëndrime, me përcaktime, me gjykime e paragjykime, me program politik e me shfajësime të çuditshme. Ai të drejtohet ty në një stil krejt të veçantë, për t’u pasur zili. Stili i politikës së re. Një konferencë shtypi e gjatë.
“Kurbani” është tjetër kur Edi Rama flet për familjen e tij. Krejt tjetër. Përshkrimi i bisedimit me mermerin poshtë të cilit prehet babai i ndjerë, Kristaq Rama, shpalosja e merakut të nënës, Anetës, apo marrëdhëniet e tjera familjare, nxjerrin një Edi Ramë njerëzor, ashtu siç nuk jemi mësuar ta shohim ndonjëherë. Një djalë shqiptar (si shumica) që vetëm pas vdekjes së babait kupton se e ka lënduar, ku shumë e ku pak. Që vetëm kur ai i mungon, e ndien boshllëkun dhe honin e madh që i ka lënë pas. Me receta fjalësh e fjalish të përgatitura nga vetë Rama e të pashijuara ndonjëherë, mund të ngopesh e të mallëngjehesh me merakun prej një nëne shqiptare të Anetës.
“Kurbani” është tjetër kur Edi Rama flet për punët e tij në Bashkinë e Tiranës. Krejt tjetër. Vetëparaqitja e shpëtimtarit, e heroit, e këtij Herkuli në stallat e Avgjisë që gati-gati i ka hequr me duart e tij tonelatat e plehrave e masivët e godinave pa leje, të lë shijen e një ëmbëlsire ku me dashje është hedhur kripë. Këmbëngulja disafaqëshe se ka dalë i pastër nga Bashkia e Tiranës, të shton këmbënguljen se ka diçka të pistë. Ose ky njeri në mes të oqeanit nuk ka pirë një gllënjkë ujë, ose të tjerët janë nginjur me ujin, qoftë edhe i kripur. Këtë Rama nuk e shpjegon. Por i kthehet jo vetëm një herë shtëpisë së tij modeste 75 metra katrorë me qira. Kaq vjet kryetar bashkie i kryeqytetit, ndoshta me ligj i takonte një kredi e butë. Mbase Rama ka gabuar me llogaritjet, sepse kjo pjesë nuk është se shton afrimitetin e bashkëvuajtësve qiraxhinj, por shton dyshimet për modesti të stisur. Si dikur Komandanti i Parë që qeshte teksa kujtonte se kthente nga ana tjetër astarin e grisur të xhaketës.  Një Zot e di pse Rama vendosi që shqiptarët edhe t’i lexojnë gjërat që i shikojnë. Punët e një njeriu që vetë e kishin zgjedhur dhe vetë e paguanin, që ishte shërbyesi i tyre. Përpos që është ende shumë aktiv në politikë. Gunter Grass e deklaroi të vërtetën e tij kur s’kishte më karrierë, madje edhe kur jetës s’kishte se çfarë t’i merrte më. Gjithsesi, ishte gjerman.
“Kurbani” tjetërsohet kur Edi Rama flet për kundërshtarët e tij politikë. Kundërshtarët themi me delikatesë, sepse ata trajtohen si armiq. Është e vërtetë, siç e pohon edhe vetë, se ai nuk përdor baltën për kundërshtarët e tij. Duhet ta ketë fjalën për baltën e tokës, sepse baltë skulptorësh ai përdor pa hesap. Është nga ajo lloj balte, e përzier me cinizëm, mllef, urrejtje, pafuqi e hakmarrje që Edi Rama e përpunon, e laton, e rrumbullakos e i jep formë dhe e lëshon si një top dëbore, i cili përfundon në një ortek mbi shënjestrën. Nuk është i ndryshëm Rama në baltosje. Balta dhe stili që përdor janë më modern.
Ka dhe hatërmbetje Rama. Marrëdhëniet shoqërore me të duhet të jenë të vështira. Sidomos në dekadën e fundit, atëherë kur ai ka nisur të kuptojë se është më tokësor dhe se duhet të jetë më shqiptar. Përmes frazave këndshëm renditur kuptohet një Ramë që nuk e pëlqen kritikën, aq më pak kundërshtinë. Një Ali Pashë në pjesëzën e diellit që ka arritur të marrë e që nuk lejon askënd t’i bëjë hije apo të përpiqet t’ia mjegullojë shkëlqimin. Askush nuk duhet të guxojë, sepse Rama nga hatërmbetja kalon në xhindosje. Dhe jo pakkush i ka provuar shpotitë-shigjeta të tij. Një ylli në ngjitje askush nuk duhet t’ia zërë rrugën, aq më pak ata që po shuhen. Kjo të paktën në përfytyrimin e tij galaktik.
Ngjarjet në këtë libër, të njohura shumica, janë sjellë vetëm nga këndvështrimi i Edi Ramës. Herë-herë duken shumë realiste dhe prekëse, e herë-herë të stisura e të përkëdhelura, ashtu siç do të donte të ishin. Në rreshtat e tij kupton se vetëcilësimi si leva e Arkimedit është më e pakta. Megjithatë, afër të pesëdhjetave, Edi Rama për herë të parë po tregon se vërtet ai nxiton. Se nuk ka kohë. Se i duhet të bëjë shumë gjëra që i ka lënë pa bërë, që ia kanë ndaluar t’i bëjë, apo që ai ia ka privuar vetes. E, në nxitim e sipër, ndoshta ende nuk e ka kuptuar se nuk është bota që rrotullohet rreth tij, por është ai që rrotullohet së bashku me botën. E, kur s’e ke kuptuar këtë në prag të të pesëdhjetave, kjo është e rrezikshme.

Fahri Xharra : Si u bë Malësia, Mali i Zi?

E lexova diku një pyetje mjaft interesante; “Deri ne historinë më të re në Mal të Zi ,shqiptarët dhe malaziasit ishin ne marrëdhënje shumë miqësore. Prishja dhe urrejtja  ndërveti ,a u bë kur malazezët filluan te “serbizohen” apo kur shqiptarët filluan ta kalojnë në Islam? Gjithashtu vëllazërija shqiptare “malisore” a janë në fis me ato malaziase,dhe disa  në të vërtetë a janë Shqipëtar të shndërruar në malazias apo e kundërta.? Pyetje që nuk janë vështirë t`i përgjigjesh, por duhet një qasje serioze e sinqertë  dhe gjakftoftë.
E kisha cekur Zonjën Edith Durham ( Some tribal Laws and Customs of the Balkans ,Londë,1928) shkruante se gjatë qëndrimit të saj në këtë pjesë te Ballkanit( Shqipëri dhe Mal të Zi f.xh.) gjatë vitit 1913 ( pra shek 20) ,nuk ishte e lejuar që vajzat e Drekaloviqëve të martohen me djemt e Kastratëve “ se janë të një gjaku”. Por për këte më vonë.
Por , le të kthehemi në të kaluarën e largët kur këndej pari nuk kishte as serb e as turk.”Shqiptarët janë pasardhësit e drejtpërdrejtë dhe si të këtillë janë autoktonë që nga kohët e lashta , ku jetojnë edhe sot e kësaj dite në trojet e tyre në Shqipëri , Kosovë , në Maqedoni , Mal të Zi , në Serbi dhe Greqi e gjetiu (Dr. Skënder Riza). Në asnjë dokument nuk ka shënime për ekzistimin e Serbëve në këto troje , në ato kohë . Duke bërë fjalë për banorët e pronave të Manastirit të Deçanit  , Manastirit të Graçanicës, Patrikanën e Pejës etj, prona këto që shtriheshin në një territor shumë të gjerë, siç e tregon “Bulla e Artë” e mbretit Stefan Deçan(1330) Dr. Rizaj do t`na konstatojë se aty kishte vetëm shqiptarë. Kështu kuptojmë se popullata e Kosovës së sotme dhe qeveritarët e saj Nemanasit-Nimanasit-Nemaniqët, të gjithë ishin ilirë tribullë (tribalë, fis pellazgë-ilir), njëherë katolikë e pastaj nga Milutini e këndej Shkizmatik (shqiptarë të sllavizuar) dhe se do të jetë plotësisht e natyrshme që edhe kishat dhe manastiret e këtij ambienti gjeografik si institucionet e shenjta fetare të kësaj popullate shqiptare dhe të sundimtarëve të saj  të jenë ndërtuar dhe ato atyre u takojnë.
Rreth vitit 1054 u bë ndarja e madhe shkizmike e Kishës së Lindjes si rezultat i mospajtimit në mes lindjes e perëndimit. Shqiptarët që iu bashkëngjitën shkizmit (shki,shka,shkja,shkije) më lehtë e patën të përvetësohen nga serbët dhe kisha e tyre ortodokse, kurse shqiptarët  orodoks të Jugut u përvehtësuan nga Grekët.Pra në atë kohë kishte shka-shqiptar i sllavizuar dhe serb-kurrkushi i ardhur. Stefan Nemana, Nimani, Nemaniqi, kishte lindur afër Podgoricës, ku nuk kishte priftë ortodoks dhe u pagëzua me ritët perëndimore katolike.
Kur Stefan Nimani e pushtoi Malesinë (Doclean shek 11-të)   ai shkruante se i ka shkatërruar  të gjitha qytetet bregdetare . .. por “ ai kishte asgjësuar edhe monumentet Latine duke  ia vuar zjarrin  kishave lokale  katolike dhe dhe librave  gjindeshin në to.” Ju kujtohet   Shasi Ilir i 365  kishave.?
Nga fisi Nimanaj i Gashëve rrjedhë Stefan Nemanja,Mbret i Shqiptarëve Serbëve Vllehve dhe Grekëve pra i Bizantit.,Stefani ishte kusheri i par i princit Shqipter Dhimitërit që njihet si themelues i derës së Dukagjinasëve.Stefani është i varosur  në Manastirin Hilendar ne Greqi  në mali Atos, dhe ne varr eshtë epitafi me shkronja greke si Stefan Nimani e jo Nemanja.
Por të këthehemi në temë, si ndodhi që “Malesia” të bëhet “MaliZi”? .Këte  e kanë në dorë edhe gjuhëtarët që të na e spjegojnë.Ç`ishte shkizmi?
Shkrimi do të jetë i fragmentuar  ,që të mos i ngjan një studimi të mirëfilltë historik por të jetë më tepër një nxitje për historianët dhe gjuhëtarët tonë të mundohen sa më shumë të na i “kthejnë” bijtë e shqipërisë  në gjiun e saj.
Kush janë Berishajt? Berishajt i takojnë grupit të fiseve Puka ,dhe jane të parët ne vendin e tyre në jug të fisit Krasniqi dhe Shala . Sipas Gjermanit  Franc Baron Nopça (Franz Baron Nopcsa,  Das Katolische Nordalbaniens, Budapest 1907) , ,shenjat e parë të fisit Berisha,mund të gjinden që prej 1270.  Nga këta Berishajt ,lindin Shkijet Drekaloviq , Kuqi, dhe Gruda.
I pari nga shkijet ishte Ndreu . Drekaloviqët ishi të afërm e dhe me Kastratët
Fisi  malesias Vasojeviq (pra shkije) ,ishin nga fisi Ilir Kelmendi. Shenimet tregojnë që  edhe gjuhëtari serb Vuk Karaxhiq ishte malesias me prejardhje. Por edhe Dinastia e Koagjorgjeviqëve  e më sakt edhe mbreti Petar Karagjorjeviq   ishte me prejardhje shqipetare.
Është i njohur  Mark Milani Popoviqi, armiku dhe  asgjësuesi më i madh i qenjës shqiptare në Malesi. (MaliZi). Që ai shkrunte për sllavët ,na është e njihur,por më pak dihet që ai i kishte dy gjuhë amtare: serbisht dhe arbanisht. Si është e mundur që ai thoshte që gjuha mëmë e tij ishte  Arbanishtja? Sepse a ii dinte rrënjët e tija dhe të fisit të vet E  dinte shumë mirë që në fisin Kuq ishin përzier gjaku sllav dhe ai arbanas. Në këtë përzierje dhe në këtë farefisni të fiseve arbanase  dhe malesiase ka qenë e ruajtur tradita e gjallë e martesave .  Është e njohur “egzogamija  duale” : e cila praktikohej në mes tyre. Të themi mashkujt e një fisi të caktuar martoheshin me vajzat e një fisi tjetër të caktuar,kurse vajzat të atij fisi martoheshin me djemtë e fisit të parë. Ky ishte një lloj shkëmbimi. Të bijën e martojshin ,në shumicën e rasteve ,në fisin prej nga vinte e ëma. Studjuesi Erdeljanoviq i cek në studimin e tij një mori rastesh të” egzogamisë duale” në mes vëllazërisë arbanase dhe asaj malesiase (malazeze ,më vonë). Si shkak të asimilimit  të ndërsjelltë  e vendimtarë thot ai ishte  dhe mvarej nga rrethi ku ajo shkrirje kishte ndodhur. Shkijet e Vrrakës jane vetëm se arbanas dhe malesias të përzier ndërveti e që nuk kanë aspak lidhje me serbët.
Rol tjetër asimilues të arbanasve të malesisë kishte edhe Turku. Me ndërrimin e fesë në sanxhakun e Novi Pazarit shqiptarët e humbën edhe gjuhën: Ndërkohë, te “Kamus-ul alam” (1889-1898), enciklopedia e parë në Turqi, , Sami Frashëri shkruan se në këtë sanxhak “në përgjithësi popullsia është shqiptare. Vetëm një pjesë e popullsisë së kazave të Gucisë e Beranës flasin sllavisht, por dinë edhe shqip dhe nuk dallohen nga shqiptarët për nga doket e zakonet”. Pra në veshje  ,doke dhe zakone ishte ishin të njejtë.
Por si  flitej në atë kohë kur zyrtarisht pranohet se gjuha Malaziase (cërnogorski jezik ) zyrtarizohet pas gjysmës se parë të shek 19-të.?
Humbja në gjiun sllav ishte ishte e pakthyeshme si humbja në gjiun turk e grek.Por kur jemi te Malesia të cekim edhe këto ndërrime të fiseve nga e folmëja shqipe në atë sllavishte : Gjuka –Gjukiq ,Gjukanoviq ; Boja – Bojoviq,Bojiq ;Bojku- Bojkoviq, ; Gashi- Gashiq,Gashanin ; Berisha- Berishiq; Burri- Buriq ; Shoshi- Shoshkiq; Shala-Shaliq , Shalanin, Shalunoviq; ( E njohur në një fshat të Plavës  ku jetonin të tri palët: si shqiptar shala, si boshnjak Shalunin ,dhe si malazez Shaliq) ; Gjurka – Gjurkoviq,; Gjoka- Gjokiq ,Gjokonoviq ;  Gjeli – Gjeloviq ,Gjeliq ; Gruaja – grujiq ,Gruda- Grudiq , Zogu –Zogoviq, Balaj- Baliq ,Baloviq”  peshku- Peshkoviq ; Lulaj- Luliq,Luloviq; Nikqi- Nikqiq; Brala- Braliq;Daci- Daciq , Dashi- Dashiq;  Bardhi- Bardiq ,Preni- Preniq ;  Kola- Koliq. etj etj etj.
Po Vasojeviqet ( Vasa), Bjellopavliqet  ( Palabardhë) , Drekalloviqët ( Ndrekajt) ?
Njeni shkruante në nje rast: Pa më thuaj oj Shqipëri kur do i mbledhë bijt e tu në gji ?
Qëllimi i shkrimit nuk ishte t`i mbledhim në gji (Pse,Jo?) ,të gjithë ata që për arsy të ndryshme e zvogluan numrin tonë ,por të tregohet për vazhdimësinë shekullore asimilimit të tyre.
E pse ata në shumë raste ishin armiqtë tanë shumë të rrezikshëm dhe çfarosës ,fajet janë të spjegueshme.
Pyetjes se kur shqiptarët u  bën malazias, kur malesoret u serbizuan ,apo kur u islamuan ? ,iu kisha përgjegjur se kjo ka ndodhur në vazhdimësi gjatë shekujve , ndër shtypjen e furtunave historike.