VARGËZIM KARAKTERISTIK PËR FATIN E NJERIUT DHE TË ATDHEUT, SI MESAZH I FUQISHËM DHE FANATIK NË KRIJIMTARINË POETIKE

Shkruan :Sejdi Berisha

(Hajdin Morina: “Dhe unë rri me diellin”, poezi, botoi Shtëpia Botuese ROZFA, Prishtinë-2014)


Për ta zbërthyes si metaforë, “dhe unë rri me diellin” bashkë fluturimin e erës në poezi, sikur të imponohet të shprushësh një imagjinatë, një mendim filozofik, një rrëfim stine, kohe, historie, apo një pjesë të jetës së njeriut, mbase të vetë poetit. Dhe, një gjë e tillë, na bëhet se e ka simbolikën e së mirës, shpresës por edhe të frikës për gjithçka. Po ashtu, kjo i ngjanë edhe trenit dhe binarëve, që reflektojnë ëndrrën, mallin, dhembjen e dashurisë, por edhe diçka që mund të largohet e të tretët dhe dot kurrë nuk mund ta zësh. Ky fenomen, i ngjanë edhe pritjes, ankthit e makthit përnjëherë.


Pesha dhe ngulmi i sertë poetik për ta gjetur rehatinë e përhershme njerëzore


Nëse është kështu, atëherë, autori i librit “Dhe unë rri me diellin”, Hajdin Morina, në këtë vepër ka kënduar e ka vargëzuar diçka të veçantë, e që ia ka thënë e regjistruar shpirti. Për këtë, dëshmojnë vargjet e strukturuar në tri kaptina” “Pema e dashurisë”, “Dritë arbëreshe” dhe “Fluturimi i erës”. Në këtë tërësi ciklike, mund të thuhet se, autori, çuditshëm dhe etshëm e nis rrugëtimin e vargut me poezinë “Një njeri më shumë”, ku thotë se ai shtohet atje, në hapësirën e dashurisë së zjarrtë, për të vazhduar me një sentencë tjetër si ekuacion deskriptiv me poezinë “Dhimbja e dhimbjes”, kushtuar poetit, Gjek Marinajt.


Duke shfrytëzuar, thënë kushtimisht, respektin dhe konsideratën ndaj peshës krijuese, autori, mjeshtërisht shfrytëzon mendimin e kompletuar dhe të thellë poetik për të na futur në “kurthin” historik dhe filozofik për atdheun, për Shqipërinë, që shërben si karrem për ta nxjerrë detyrimisht përgjigjen e lexuesit: “Cilin qiell e prekin/Degët e trungut tonë/, e për të vazhduar me këndimin karakteristik e alegorik, ndoshta për fatin e njeriut, ndoshta për fatin e tokës e të atdheut, duke i mbërthyer kështu epokat kohore dhe padrejtësitë e tyre në vargëzim, me mesazhin e fortë e të qëlluar të poetit fanatik në shprehje e mendime: “Jemi ngushtë/Eshtrat na janë mpirë/Eshtrat në trup/Eshtrat nën tokë”. Dhe kjo hartë e trembur dhe e hidhur historie, sikur e kërkon ndërgjegjësimin, këmbënguljen dhe përgjegjësinë e secilit, respektivisht të rrënjëve, trungut dhe të kurorës së atdheut, pra të njeriut, sepse: “A lundron Shqipëria/A kërkon lotët /A hisen e vet/Në tokë e në det”! Ndoshta, vetëm kaq mjafton për ta ngacmuar e provokuar thelbin e periudhave kohore, të rrugëtimeve historike.


Autori, në këtë vepër, për asnjë moment nuk shkëputet nga gjerdani i flaktë i tij poetik, i cili, kësaj radhe, ka jo vetëm frymë të re, por edhe vargëzim të stërholluar për çdo gjë që ia ka prekur e therë mendjen e shpirtin, mu sikur të donte të shkruante librin biblik të kapërthimit absolut të arsyes e të ndijimit, të temave që i ngjajnë vështrimit nga këndi i ngjyrave të jetës, apo nga përrallat për ylberin e që përmallshëm kombinohen me rrezet e diellit dhe freskohen me ujin e lumit, apo të lotit si metaforë. Por, ku ta dimë e ta lexojmë deri në fund ne mendjen e krijuesit, apo mesazhin e fortë të vargut të tij. Për këtë, ai, si përnjëherësh këndon për fluturat e shpirtit të bardhë të fëmijëve, për buzëqeshjet dhe ëndrrat e tyre, për mjegullat që rëndojnë nga legjendat, apo, përmes formave të ndryshme të alegorisë dhe të qortimit, siç është rasti tek poezia “Kur i erdhën mendtë”, duke “u kënaqur duke bërë përralla e gremina/Duke hapur varre/Duke pakësuar djepat e dheut” etj.


Dhe, duke ecur e ecur me vargun, poeti sikur e bezdisë atë, e vargu sikur e çmend poetin, dhe kështu, krahas njëri-tjetri, ecin guximshëm dhe krenar nëpër teh të jetës, e cila, në këtë mënyrë, sforcon ndijimin me borxhet e dashurisë në të katër cepat e mendjes, duke dashur kështu t’i kapërthejë të gjitha synimet mbase edhe ëndrrat, të gjitha ecjet, që nganjëherë njeriut i kanë ikur boshe. Por, të tilla, ndoshta i kanë ikur edhe poetit për shumë arsye, kurse, tash janë peshë dhembjeje, janë kujtim i cili kërkon të thotë gjithçka dhe sërish të shndërrohet në çerdhe kujtimi për të grumbulluar edhe “legjenda” të tjera rrugëtimi të jetës. E, edhe pse dhembin e përcëllojnë, ato plagë jete, gjithnjë shndërrohen në rrëfime të ëmbla e të ngrohta, që gjithsesi, autori i konsideron si begati dhe lumturi të jetës. Ato, nuk e zvetënojnë as ditarin as kalendarin e ecjeve nëpër trakullima: “Sonte më 31 dhjetor/Më është mbushur shpirti/Me përmallim hyjnor”, ose: “Kam mall ta shoh sonte Nanën/Diku në ndonjë 31 dhjetor/Tek u shtron fëmijëve sofrën e Vitit Ri/Me pak ushqime njerëzore/Me plot dashuri hyjnore”.


Me vargëzimin e tillë, autori me vargje bën pikturë madhështore, dhe atë e sforcon dhe e shndërron si hartë të atdheut dhe të kombit, historia e të cilëve është tregim e rrëfim në vete, ndoshta dikush do të thoshte, edhe sot e kësaj dite i pa definuar deri në fund! Edhe nëse nuk është kështu plotësisht, por vargjet shpërthyese imponojnë kthimin e kujtesës nëpër data, periudha, momente të kohërave jo edhe aq të favorshme, por që janë edhe krenari, edhe vuajtje edhe përmallim e gëzim hyjnor.


Ligjërimi duke shprushur jetën, poetin e katandisë, e shkapërderdhë përmes pemës së dashurisë, e cila reflekton metaforën e rrallë e të fuqishme për kalvarin shumëngjyrësh të qëndresës e të përplasjes e përgjakjes së një populli. Pemën pra, jo vetëm të dashurisë, e ka si beden të stoicizmit, durimit, të kujtesës dhe të rrëfimeve përherë të pa zvetënuara për rrënjët, trungun dhe kurorën e etnikumit, të cilët faktorë kurrë nuk i ndanë, edhe pse shpeshherë janë dëmtuar, lënduar e përdhunuar: “Pemës së dashurisë/Sa herë ringjallej/Ia vinin flakën/...Ia vinin flakën/Shqiptarit/Dhe fjalës në letër/Që të mos ringjallej/Pema e dashurisë/Për Shqipërinë”!


Andaj, tërë këtij labirinti të llahtarshëm, poeti nuk ia ka dronë, sepse, tradicionalisht, nëpër mote e shekuj, e as sot: “As vjeshtë e verdhë/E projekteve moderne/Nuk ia shkund gjethet/Pemës së dashurisë/Të ringjallur në shpirt” (Poezia: “Pema e dashurisë”).


Kur lirisë, kur njeriut diku i dhemb…


Është për ta veçuar, se autori në këtë vëllim poetik, që karakterizohet edhe me poezi të shkurtra, këndimin e ka aq të sertë, sa që, po ta analizojmë kohën dhe momentin e zbritjes dhe ngritjes nëpër shkallët e vargëzimit, jo rrallë, del se ai e ka mendimin, mesazhin dhe metaforën të “brumosura” me “meseletë” e mendimit të mprehtë intelektual dhe filozofik, dhe se, kështu na mbanë “zvarrë” nëpër qartësimin e mendjes për kohën dhe jetën, kuptohet, gjithnjë në vazhdim. Pikërisht për këtë, autori sikur na thotë: “Me flakën e dimrit të historisë/E kam mbajtur gjallë zjarrin në vatër/Kur çatia bëhej shoshë nga shiu gri/Në dimrin ballkanik me katër stinë”.


Të kësaj natyre, pothuaj se janë pjesa dërmuese e poezive në vazhdim, të cilat, nganjëherë, duken apo i ngjajnë lëvizjeve të pastudiuara të kozmosit, për çfarë, autori thotë: “Një poezi çfarë dua/Nuk arrij ta bëj dot/Nuk gjej fjalë/Nuk gjej metaforë”. Dhe, kështu të tretë e të sorollatë nëpër dritën dhe errësirën e rrugëtimit, për ta gjetur rehatinë e përhershme njerëzore, e cilat pikatet në shumë vargje, në mënyra e forma të ndryshme, sepse: “Kur lirisë kur Atdheut/Diku i dhemb/Dëshmorët kanë dhimbje/Në çdo pëllëmbë të plagës/Në çdo krua të gjakut”...


Këtë vrapim vargjesh e hasim edhe në ciklin “Dritë arbëreshe”, ku autori, edhe këtu gjendet dhe shëtitë si engjëll, i cili shpërndanë e kërkon lumturi, por për asnjë çast nuk e harron të kaluarën as historinë: “Në fortesat e fjalës/Shprusha këngët e moçme/Jam gjallë atje”! Për këtë arsye, tek poezitë, “Stina e gjakut tim”, “Sytë e Ulpianës”, “Ujqit e vjetër” etj., vargjet sikur nganjëherë shndërrohen në “gijotinë”, e cila nuk prenë koka, por këputë rrugë të këqija dhe hapë shtigje jete. Kështu që, poeti ligjëron e thotë bukur: “Sa herë pakësoheshim/Ujqit shtoheshin, ose: “Mos se këputet dega/Mos se thahet rrënja/Lisi bëhet më i lehtë/Trungu bëhet më i hollë”.


Poezia, zakonisht, por edhe gjithnjë, bëhet dhe këndohet lirshëm, mirëpo, si e tillë, ndonjëherë i ngjanë edhe bekimit edhe urimit, që nënat ua kanë bërë dhe ua bëjnë fëmijëve, e në këtë vepër, këtë madhështi nëne, poeti, qëllimshëm ua atribuon dhe ua dedikon, ndoshta edhe me peshë amaneti, lexuesve dhe opinionit për besnikërinë, për njerëzinë, unitetin e për bashkimin në logun e jetës dhe të dritës, atje ku forcohet themeli dhe ku përjetësisht punohet që shtëpia të mos lëkundet dhe as të mos rrënohet kurrë më, sepse, poeti thotë se janë ngjitur eshtrat me gurë dhe janë bërë një...!


Në këtë aspekt, në veprën, “Dhe unë rri me diellin”, i vërejmë, i prekim dhe i shohim periudhat kohore, duke i konsideruar me të drejtë këto fenomene si ritakime pafund, qoftë në Dyrrah (Durrësin e lashtë), qoftë në Amfiteatrin këtij qyteti, qoftë në Apoloni, qoftë në Siparunt, tek Drini i Bardhë, qoftë në Dardani e në Gërmi e në shumë e shumë qytete e vendbanime të tjera antike e iliro-dardane. Edhe nëse sot gjërat duken ndryshe, e moçmja nuk ndryshon, gjuhën e ka kufi. Ngase, siç na përkujton autori: “Këtu e paskam djepin/...Këta gurë të mëdhenj/I kam rrënjë”.


Hajnin Morina, për kah natyra duket i qetë, flet pak ose duket i heshtur, jo që nuk di dhe nuk ka aftësi. Përkundrazi, e tërë kjo veti njerëzore e tij, brendapërbrenda ka thesar e madhështi, të cilat gjëra ua dedikon dhe ua dhuron të tjerëve. Për këtë arsye, në asnjë moment nuk e pëlqen dhe as nuk e preferon fundin, mbarimin dhe as mbylljen e syve, sepse, atëherë, siç thotë, “Shembën trarët e territ/Mbi kurrizin tim”...


Qëndrimi njerëzor, shpresa dhe triumfi i poetit


Kjo veti, apo ky qëndrim kaq njerëzor, e nderon por edhe e stolisë poetin në çdo varg, në çdo poezi, sikurse edhe në veprat tjera të tij. Pra, “Dhe unë rri me diellin”, duke u shoqëruar me “fluturimin e erës”, ka një simbolikë të dritës, të jetës e të qëndresës në të gjitha situatat. Andaj, sa bukur tingëllojnë optimizmi dhe madhështia e H. Morinës, kur thotë: “Më vjen Era ime/Ma lë fytyrën në dhomën numër 7 të spitalit/M’i lë buzëqeshjet m’i lë sytë/Fli babi unë vij sërish”...! Dhe, si duket, i tërë cikli “Fluturimi i erës” i këtij libri përfshihet mbase edhe sikur rrëmbehet me vargjet, që autori i ka stolisur me dhembjen e shpirtit, në një periudhë kur ai veten e konsideronte si mohikan të mundur, kush e di se nga çfarë, apo nga sëmundja! Pikërisht, në këtë pjesë libri, zënë vend vargjet pikante të mallit e dhembjes por me besimin dhe me kokëfortësinë e shpresës dhe të triumfit.


Me poezitë “Flia e nënës”, “U sëmura”, “Pas operacionit”, “Nënën nuk e pata”, “Puhiza e shpresës” etj., ose, në këtë këndim me vargje të shkurtra për rrugët e zorshme dhe të gjata, por edhe të ngarkuara me gjithçka që e bëjnë dhe e rëndojnë jetën, autori, nuk lë as nuk kursen skutë të mendjes pa e zbrazur dhe shkundur nga dhembjet dhe kujtimet e hidhura por edhe nga triumfalja. Për këtë arsye, në këtë rast, pesha e vargëzimit ka kuptim dhe domethënie të veçantë, që ndonjëherë, përkrah të gjitha tjerave, na i detyron apo na i imponon edhe lotët, që nuk është gjë tjetër veçse fuqi e rrallë e këndimit poetik, që është reflektim edhe i peshës madhore të njerëzores. Pra, ai me gjithë ngarkesën shpirtërore që ka në këtë situatë, prapëseprapë nga trimëron: “Me puhizën e shpresës/Mundohesha të mos shkrumboheshin/Ato pak oaza gjelbërimi".


Dhe pas kapërcimit të lumit në mes jetës dhe vdekjes, nëse mund të thuhet kështu, autori sërish na “bezdis”, ose më mirë për të thënë, nuk ka lë rehat me atdheun, me vatanin, i cili, këtë çështje prapë e shtjellon idhëshëm: “Me shekuj ju kanë prerë/Atdheu të mos kishte rrënjë/Trungjet dhe rrënjët tuaja/Nuk e ndryshuan ADN-në”. Në këtë kontekst, përveç tjerash, e vërejmë edhe largpamësinë e autorit për pastërtinë e tokës, të dheut dhe të njeriut tonë. Dhe, me plotë arsye vargëzon: “Prandaj unë rri me diellin”, me të cilin varg dëshiroj edhe ta përfundoj këtë analizë libri për veprën me poezi që mbanë edhe vetë titullin, “Dhe unë rri me diellin”, të autorit, Hajdin Morina, e cila, padyshim se e ka një veçanti artistike dhe qasje të vlerave poetike letrare, dhe si e tillë zë vend dhe begaton vlerat letrare kombëtare.

Shënime për librin poetik “Prekja e dritës”

Riza Braholli në ardhje…

Shënime për librin poetik “Prekja e dritës”

Nga Vangjush Saro

Gjatë kohës që lexoja librin me poezi “Prekja e dritës” të Riza Brahollit, madje edhe duke shkruar këto radhë, përpiqesha të qasesha në kufijtë e rrymave dhe të shkollave letrare më të njohura, për të kuptuar se ku gjendet apo ku e shoh unë poetin. Nëpër mendje, më rendnin terma dhe parime. Imazhinizëm. Romantizëm. Ikja në natyrë. E kaluara. Realizëm. Impresionizëm. Po qëndroj një çast te vjersha “Gusht”. Pas krijimit - me fare pak fjalë - të një gjendjeje pritjeje e ankthi, ajo mbyllet këso: “Puhi fustanesh/ e kofshësh të thekura me det/ më marrin me vete./ Ç’bën kështu, zemra ime e thinjur?” Kemi të bëjmë me një episod poetik sa një frymëmarrje, pas së cilës edhe ty të mbetet fryma teksa pyet: Është njëlloj neorealizmi - me elemente erotizmi, gjithsesi mjaft hollë vizatuar - që grish në kërkim edhe vetë shkollën modeste shqiptare të poezisë? Dhe pastaj “Fletë vjeshte”, “Në atë pyllin që di vetëm unë”, etj., poezi që të kujtojnë disi atmosferën e romantizmit: prehje në krahët e dashurisë, arratisje në të kaluarën, në natyrë; apo thjesht një peizazh me aq shumë detaje, nga gërvima e portës, te qershia e sofati…Po poezia me titull “Përshpirtje”? Do të thosha se për nga ndërtimi, ajo duket klasike, me kufij metrikë dhe orientim realist. Për nga përmbajtja, le të diskutojmë nëse ka dëshirë, më duket si një krijim me prirje kah ekzistencializmi. Ku po shkoj kështu?

Le të dalim atëherë prej këtej, me një paqartësi të ëmbël, dhe të lexojmë tani poezinë “Shira të zemëruar”. Dhe le t’i zbrazim krejt pyetjet retorike, në analogji me çfarë ajo thotë, mbi ato vargje si prej ere. Çfarë përfaqëson kjo poezi? A kemi aty thjesht kujtime dhe vetëdijën, të shtrirë në një varg metaforash përvëluese? Apo e gjitha është thjesht një tablo impresioniste? “Derdhen në strehë/ e zhurmërojnë mëngjeset/ shira të zemëruar harabelësh.” Pastaj: “Zogj të mirë/ më lini në këtë fat pa emër…” Dhe më në fund: “…fjalën do thërmoj për ju/ në oborrin ku digjen trëndafilët.” E kam lexuar saktë? Do thërmojë fjalën? Në oborrin ku digjen trëndafilë? Ç’kini të më thoni? Në vështrimin tim, thjesht është duke ardhur një poet i mirë…

Po vazhdoj. Në fakt, ngase nuk qëlloj përherë i bindur nëse jam aq sa do të duhej i familjarizuar me hollësitë dhe tekat shpjeguese të këtyre termave, që shpesh japin e marrin me njëri-tjetrin, u përpoqa të kërkoja vendin e R. Brahollit në një pranëvënie tjetër, në atë të qasjes pranë poetëve më të njohur shqiptarë. Kështu, e pashë teksa ai hynte në kopshte e ujëra të mrekullueshme të kohës, De Rada, Serembe, Poradeci, Ali Asllani, Frederik Reshpja, Jorgo Bllaci, etj., por prapë nuk se pikasa ndonjë gjë të rëndësishme. Për këtë shënim, ishte fjala. Atëherë, po provoj të ndjek vetëm ndijesitë e mia për poezinë e tij. Çfarë kam për të thënë, do ta them, si edhe në disa shkrime të tjera, me thjeshtësi dhe pa kurrfarë pedantizmi.

Në esenë e tij “Për poezinë”, që është njëherësh edhe një pasthënie për librin, në vijim të një fraze, autori shkruan: “…se ti sheh atë që të tjerët s’e shohin.” Ja tek gjendet vjega dhe shtëmba e tërë. Kjo është me pak fjalë edhe një nga temat e mia të preferuara. Poezia, ashtu si edhe piktura, janë arte që lindin në privatësi të madhe; edhe pse unë s’e gjeta si duhet fjalën. Dhe në këtë privatësi, te kjo mbyllje në studio, për të medituar rreth të fshehtave të jetës, për të ligjëruar me mjete të stilistikës dhe të shpirtit, poeti nuk jep shumë shpjegime sheshit. E ndoshta nuk është e lehtë të kuptojmë gjithnjë çfarë ai thotë, me ç’besime a perëndi të jetës së tij flet...Por a mund t’i drejtohemi një piktori me pyetjen: Çfarë ke dashur të thuash me këtë tablo? Po kaq e vështirë është të qasemi përherë qartazi te një poet; kjo ndodh për shkak të magjive të cilave iu beson vetëm ai, për shkak të përvojave vetiake në të cilat ai e di pse dhe sa ka vuajtur; sepse si thotë A. Rembo “Cili shpirt nuk ka psherëtimë?”...Pra, kush e kupton atë, kush ndjen përafërsisht si ai, kush abstragon rreth gjetjeve dhe simbolit në tërësi, është më pranë; atij dhe artit në tërësi.

Kjo, duket se është një zgjidhje sa i takon temës sonë të vështirë. Le ta themi pa komplekse, ka edhe asish që ndoshta nuk e kuptojnë poetin plotësisht e në çdo episod të veprës; por ndërkaq, ata e ndjejnë, janë në krah të tij në qasjen ndaj këtij realiteti - oqean, ku gjithkush ka një varkë a një flotilje për të vozitur…Unë shoh me kënaqësi se jam edhe me ata që e kuptojnë, edhe me ata që e ndjejnë; edhe pse figurativisht, poezia e tij është tejet e ngarkuar. Po; kujdesi për ta kumtuar mendimin në mënyrë artistike, përmes një stilistike që ai e zotëron mirë, është një nga cilësitë kryesore të poezisë së R. Brahollit. Marrëdhënien më të ngushtë, “flirtin” më të bukur, ai e ka me metaforën. Është e dukshme. Ajo sundon çdo hemisferë dhimbjeje të poezisë së R. Brahollit dhe mirë është ta ndjekim, pa le se ç’të “fshehta” zbulojmë në dashurinë e tyre magjike.

“Mos më thuaj dora jote mbi portë/ do të lëvizë diejt e dimrit.” Është finalja e poezisë “Një pasdite”. Unë njeri i humorit jam dhe më lejohet të them se kam kuptuar që ai është “dinak”. E fillon me penela të lehtë, thjesht e ngrohtë, duke të ftuar të shijosh një bukuri që s’ka për të të lodhur. Pastaj të tërheq në lojën e metaforave, përmes të cilave fsheh dhe rizbulon veten dhe dashuritë e tij, mendimet e tij, jetën; ose më mirë le të themi, të shpie në njëlloj dehjeje, prej nga del kur të fillojë poezia tjetër. Edhe ajo, e kthjellët më së pari. “Nëpër to kaloi mbrëmja me supet/ e kërrusura të një murge që çapet/ e zbrazur dhe dorëzuar ndaj fatit.” (“Mbrëmja”) Kjo amplitudë ndërlikimesh poetike, është pëlqimi i tij, stili i tij, pse jo një gjetje teknike. Ja një tjetër shembull i kësaj “loje” a gracke, ku lexuesi megjithatë ndjehet në suspans: “Ditët e mia/ djerrina ku mbijnë vetëm gurë.” (Ishte vetëm starti.) Mandej, autori shfaqet i përhumbur krejt nga meditimet e vështira: “…bëj kurban zemrën time/ për të paqtuar perënditë.” Edhe kështu, si shpesh herë, gjithçka vjen duke u ndërlikuar...Por abstragimi poetik i vë pikën mendimit. Nuk di si ta them ndryshe. Mendoj, kam qenë mjaft i qartë.

Edhe kur “adhnohet’ me metaforën, R. Braholli prapë kërkon shumë nga bota e stilistikës. Ai i ndërton motivet e tij me anë të aliteracionit. Sapo kam cituar më lart: “diejt e dimrit”; apo: “…u zgjua e vrulloi ndër vena/ pranverën me ujërat e përrenjta.” Etj. Por jo rrallë, ai pëlqen të marrë e të japë edhe me epitetin - si me një mik të vjetër - madje shpesh i lë atij “kryet e vendit”. Mbështetja edhe te kjo figurë besnike, është e rëndësishme dhe me vend edhe në stilin e poetëve me sens këngën dhe muzikalitetin e vargut. Ndonjëherë, doemos kur duhet, me anë të krahasimit, poeti i vë pikën vjershës, si në këtë rast kur njëherësh ka krijuar edhe një asonancë fine: “…kështu do ta mbartë tërë jetën/ si kocka lagështirën e vjetër”. Në krijime të tjera (“Me gjunjët në gji”) këtë përparësi e merr edhe mekanizmi disi më i rëndë i similitudës, gjithaq e gjendur dhe familjare për poetët e mirë: “Le të flasim këtë natë/ sikur në një bar plot avuj/ si dy këlyshë putradridhur/ që i lëpijnë njëri-tjetrit plagët.” Në këtë vjershë, kjo figurë e letërsive më klasike, vetëm sa çel siparin e një situate plot erotizëm, me tablo të bukura të jetës intime të hedhura në një dritë që rrok shumë e shumë kohë andej e këtej aktit të vjetër sa bota apo më mirë çasteve (të kufizuara) të ëmbla të dashurisë.

Jam shprehur edhe më parë, me siguri diku e kam lexuar, se fëminia është një pjesë e rëndësishme e jetës dhe krijimtarisë së një shkrimtari. Vetë autori thotë: “Arti dhe fëmijëria kanë të përbashkët vërtetësinë nga buron e bukura, freskinë nga buron lëvizja, sinqeritetin, naivitetin, naivitetin e pastërtinë nga buron e vërteta. Sipas një vargu të Kids: “Beauty truth, truth is beauty”. (E bukura është e vërteta, e vërteta është e bukura.) Edhe në poezitë e R. Brahollit, fëminia zë shumë vend; kujtime, imazhe nga ai fragment i shenjtë i jetës: “Pa folje”, “Tregim për nënën e trëndafilin”, “Sa dua t’u besoj”, “Sa të kthehet zogu i humbur”. Janë poezi ku retë e kujtimeve, retë e kohës, enden qiellit të jetës duke iu besuar imazheve më të shtrenjta, që kanë qenë pjalmi në jetën e poetit, që humbasin, rikthehen, por që këndojnë përherë ekzistencën njerëzore si një film a histori pa fund. Ashtu plot imazhe dhe e pafajshme vjen fëminia edhe te poezia “Çifti në valle”, ku sërish shquajmë elemente që ndehen në një shtrirje kohore sa jeta, prej të tashmes në të shkuarën, por në një cikël ndijesish që përvëlojnë shpirtin: “Këtë çast/ dua të jem fëmijë/ ai i vogli/ që çmendej të merrte në faqe/ dy buzët e kuqe të nuses...” Gjithë në këtë nëntemë, është e natyrshme të thirret në apelin poetik vatra familjare; dhe mandej, të këndohet për protagonizmin e fortë të babait, në një bregore vargjesh ku gjithnjë harlisen papushim metaforat dhe prej nga e shkuara shihet ashtu si një fushë ku ngjyrat lozin e performojnë si të ishin dallgë; në këtë festë poetike kujtimesh të ëmbla e përjetimesh që kullojnë dashuri e dhimbje, penelat e zemrës bëjnë portretin e dashur, në një sens pse jo edhe bilance të cilat i kemi brenda vetes. Imazhe e ndijesi që shtegtojnë nga kohë fëminie dhe që në të vërtetë kanë qenë përherë në lëkurën e poetit dhe në mendjen e tij të hapur, gjejmë edhe te “Mëngjes dimri në Korçë” dhe “Këngë të fshehta”, që është, le të themi, poemthi i vetëm në libër.

Dhe prapë, përkitaz si në një ligjërim që shkon përtej reshtimit të disa titujve, vjen sërish pyetja: Cila është “shkolla” që i ka shkuar nëpër mend të ndjekë apo që i përshtatet më shumë këtij poeti? Nganjëherë, poezia e tij shkon edhe përtej procedimit modern, që do të thotë e gris pamjen reale me mbivendosje imazhesh dhe ku simbolet harlisen si në një pranverë të vonuar; heraherës vargjet pikojnë edhe dhimbje, edhe pajtim me fatin; më tej, ato grishin një thjeshtësi mahnitëse për t’u rigjetur pastaj në një disharmoni mjeshtërore, manierë që e ceka disi edhe më lart. Le të trokasim pak te “Ky prill i çuditshëm”. Lexojmë njërën strofë nga kjo tercinë e bukur: “Ky prill i çuditshëm/ mbi buzë luledelesh vë psalme/ për të dashurën time të zbardhur.” Mund të shikojmë inversin që na prezanton atë çka ai vetë e ndjen ngushtazi, a thua s’do ta ndajë me lexuesin: Nga starti i thjeshtë “Ky prill i çuditshëm” - gjithë në manierën e tij për të shpërthyer më pas - te shtjellimi i mistershëm “për të dashurën time të zbardhur”. Le të shikojmë nga afër vetëm dy fjalët që krijojnë antitezë pa qenë njësi antonime. E dashur, që nënkupton pak a shumë një partnere në një moshë që konsumon shumë dashuri; dhe “e zbardhur”, që duam apo nuk duam, simbolizon një moshë “të ngrysur”. Kjo, thjesht, është mjeshtëri poetike.

Me shumë dëshirë, do të shkelja ndërkaq edhe te një tjetër temë “e përjetshme” e poetëve të mirë: Natyra. Në librin e R. Brahollit ka peizazhe të vizatuar poetikisht dhe të përmbyllura si të tilla. Ka të tjera që të bëjnë të mendohesh nëse je përpara një tabloje natyraliste apo një dileme ekzistencialiste. Në poezinë “Mbrëmje në Mborje”, poeti e merr lexuesin me vete në kujtimet dhe përjetimet e tij, kur “Dielli preh kurmin e lodhur/ si valltar i vjetër që dihat pas kërcimit/ të një tangoje të çmendur...” E mandej: “Zilka tej pragut dredh fillin e barit/ dhe shpirtrat e muzgut që falet.” Ju ftoj të lexojmë gjithashtu edhe “Një fizarmonikë në muzg”; në këtë poezi, nuk e kupton ku mbaron peizazhi dhe ku fillon “episodi” filozofik i krijimit, “fshehur” në motivin e rënies së përkohshme. Kurse te “Mall” autori rrëshket nga një peizazh mahnitës (“Hëna/ me cipë të akullt vetmie/ mbështjell pemët e lagura në kopësht...”) në episode erotike të thurrura përmes një plastike gjithë sensualitet. Këtë “skemë” e hasim edhe te poezia “Pas shiut”, ku peizazhi që vizatohet me disa metafora të këndshme, performon më pas në një trill erotizmi të përmbajtur. “Marrëveshja” e poetit me natyrën na shpie edhe te poezia “Gërsheta shiu”, ndër më të ngjeshurat me metafora. Edhe ajo “i vidhet” peizazhit klasik dhe vjen deri në dhimbjen për çka është përjetuar kohë pas kohe nga heroi lirik. Në këtë shmangie poetike, atij i vijnë në ndihmë stinët e personifikuara, të cilave sikur iu bën apel: “...i ratë dimrit në gjunjë.” Kurse te “Prekja e dritës” kemi një lirikë dashurie ku aksioni poetik - përmes disa metaforave të brishta - ndërton skena të një filmi vetëm me një akt...Kjo mund të përfytyrohet edhe si një krijim i animuar, i sjellë te ne nga një mjeshtër që vetëm ai e dinte si do t’i vizatonte, teksa “përgjonin”, ato, “këpucët e vogla të shiut”...

Edhe pse të ndara e të inkuadruara në disa cikle, poezitë e Brahollit ashtu si drurët mbështeten te njëra-tjetra, marrin e japin me njëra tjetrën; kjo ndodh për shkak se ato janë pak a shumë e njëjta frymë, gatuhen nga i njëjti shpirt. Megjithatë, cikli “Porta të hapura”, që vjen edhe në anglisht, duket sikur i vidhet disi pjesës tjetër të librit; por me droje. Shpirti poetik gjithsesi është njësoj i ndjeshëm dhe kërkues. Në poezinë “Përtej”, që është mjaft e bukur, e shohim këtë shpirt të zhytur në një trishim të thellë dhe në një vizatim pothuaj surealist. (Përtej udha nis/ për kurkund.) Në po atë udhë kërkimi, vjen “Ritme të heshtjes”, shumë e bukur dhe me nje kohezion social (të përmbajtur). Poezia “Porta e durimit” në dukje zgjon një pandehmë imitimi, por shkon në “tragën” e gjithë këtij cikli të gjerë. E bukur “Porta e prillit”, ashtu si shumë nga poezitë e tjera shkruar me atë trevargësh elegant, ku disa asonanca janë tejet fine; (ndoshta vuan pak vetëm strofa e fundit). Në krejt librin, autori ka krijuar disa imazhe e simbole të cilat i rimerr nga njëra vjershë te tjetra; por në këtë cikël, kjo “dehje” me aromat e veta, është edhe më e theksuar.

Mendoj, është me vend të cekim edhe disa veçanësi që mbase nuk bien në sy lehtësisht e për këdo dhe që janë po aq të rëndësishme, sa edhe ato të cilave iu bëmë vend më lart. Është fjala në lidhje me kërkimin dhe ndjenjën e përgjegjësisë artistike për titujt e poezisë. Titulli i një krijimi njëfarësoj shpreh thelbin në mos edhe dilemën e asaj çka na jep teksti; titulli vjen si një bisk, majë e bimës - vepër, për të tërhequr lexuesin në një histori që mund të jetë e gjatë dhe plot suspans, por mund të jetë edhe thjesht një marrje fryme. Aq. “Prekja e dritës”, “Arie për aguliçen”, “Trishtilët” janë disa nga këta tituj, ku R. Braholli vjen kaq serioz dhe i përkushtuar...Këto cilësi përkujdesjeje do të duhej t’i vendosja edhe mbi një nëntemë tjetër të rëndësishme dhe që është ajo e fjalorit të pasur. Po përmend vetëm poezinë “Trishtilët”, nga më të bukurat e këtij libri, ku pasuria e fjalës bëhet dorëzanë e një dashurie në zanafillë të saj e në rikthim...Apo “Juga”, një poezi me pak vargje, por me shumë histori, një stinë e moshë në zgjim a ribërje, që gjithashtu ka për aleat një fjalor që duhet përshëndetur: “...e shpirti/ i ujërave rrjedh e përplaset i turbullt/ nëpër gurët e zallin e përroit.” Apo: “Vjen ti/ jugë e bardhë/ më sython/ mua/ kërcurin e vjetër.” Gjithaq të tërheqin vëmendjen fjalët të tilla me një bukuri tronditëse, si: thurimë/ vikat/ sython/ fërmon/ fir puhije/ vetmon/ amë/ finjë, etj.

Duke përmbyllur këto shënime, do të pëlqeja të shprehesha shkurtazi edhe me disa fjali emërore. Poezi të bukura. Punë e rëndë. Mendim. Varg i lirë i sigurt dhe aspak në disakord me ritmin përkitës. Vjersha që nuk lexohen me zor. (Është shumë e rëndësishme të mos e lexosh letërsinë me zor...) Është e dukshme që poezia e R. Brahollit, shfaqet si gjethi më i gjelbër në përpjekjet e tij për krijimin e identitetit njerëzor dhe artistik. Poezitë e tij janë të “mbyllura”; vështirë të gjesh në to defekte profesionale. (Mbase në raste të rralla, të diskutueshme, bie fjala, kur thyerja e vargut cënon lokucionin a kalkun që mbart kuptimin e një fjale të vetme. P.sh.: trokasin njëra-tjetrën e heqin/ osh këpucët e zgjidhura...Heqin osh, heqin zvarrë, ky është kuptimi. Mendoj nuk mund të ndahen heqin në një varg dhe osh në tjetrin, sepse heqin osh është një fjalë.) Ani. Duhej të pohoj me sinqeritet se leximi i këtij libri poetik është thirrje për të besuar në poezinë e mirë dhe në letërsinë e mirë. Njohja me një poet, është gjithnjë kënaqësi, sidomos kur e kupton dhe e vlerëson atë dhe informacionin apo imazhet që ai bie e, mandej, je në gjendje t’ua përcjellësh edhe të tjerëve; nga katedra apo nga posta jote letrare në përgjim të bukurive që vijnë e do të vazhdojnë të vijnë nga pena e mendje të tilla bindëse, origjinale, premtuese.

A ka protezë për një zemër të thyer?

Nga Fatmir Minguli


A ka protezë për një zemër të thyer?


(Një diskutim për novelën” Një mall i pashuar” të shkrimtares Vilhelme VranariNuk është truri që ka rëndësi më të madhe, por ajo që e udhëzon atë, si karakteri, zemra, cilësitë bujare, idetë progresive.


Fjodor Dostojevskij


“Një mall i pashuar “ është novela më e fundit e shkrimtares Vilhelme Vranari , novelë që zë vend madhor në letërsinë e sotme shqiptare në lëmë të prozës. Eshtë novelë që paraqet formën më artistike të të shprehurit të ideve , një konçentrim i përsosur i atyre pak ngjarjeve që përbëjnë dhe subjektin e thjeshtë të novelës.


Vilhelme Vranari shkruan me përkushtimin e vet më të madh , duke i dhënë të kuptojë lexuesit se nuk është thjeshtë dëshira e saj për të shkruar, por është krejt diçka tjetër, më e komplikuar. Eshtë një diçka tjetër që kritika e specializuar po e trajton më së miri dhe me profesionalizëm të lartë jo vetëm në fushën e kritikës letrare por në sferën e plotë intelektuale.


Përcjelljet brenda këtij libri të shkruara nga prof. Fatmir Terziu dhe Robert Martiko përbëjnë studime të thella sa letrare aq dhe filozofike, duke e çuar lexuesin në hullitë e vërteta të asaj çka dashur të thotë autorja. Të dy studimet janë sonda ndriçuese në brendësi të artit të shkrimtares tashmë me famë, Vilhelme Vranarit.


Eshtë e natyrshme se për Vilhelme Vranarin duhen thënë shumë gjëra jo vetëm lavdërimet që i takojnë realisht , por më të rëndësishme janë faktet, vrojtimet, krijimtaria e saj e begatë në prozë, origjinaliteti i saj në trajtimin e temave, sinqeriteti që shoqëron modestinë , pa harruar stilin e saj të veçantë narrativ.


Eshtë pikërisht kjo e fundit që më çon drejt një diskutimi për këtë novelë të fundit e të titulluar fare thjeshtë” Një mall i pashuar”.


Dashuria është laitmotivi direkt i përshkruar në këtë novelë, por sfondi është tjetër gjë. Merita më e madhe e Vilhelmes është pikërisht analiza e madhe që ajo bën në mënyrë krejt origjinale në kushtet e një dashurie të ndërprerë në mes, një dashurie të shkatërruar nga ato sfondet e verdha djallëzore që zhduknin gëzimet e jetës së njerëzve të thjeshtë. Kjo ndodhte në gjithë periudhën e sundimit të diktaturës moniste.


Vilhelme Vranari sa merr shkak nga dashuria e Aurelit me Brikenën . Sa e sa romane, novela dhe tregime janë shkruar për këto tema, për dashuritë e prishura nga forcat e errta të një sistemi totalitar, nëpërmjet luftës së mallkuar të klasave? Mendoj se Vilhelme Vranari tjetërlloj nga të gjithë ka sjellë një letërsi ndryshe, një kombinim kompleks të dramës me psikologjinë, një analizë të ngjarjeve të cilat i lënë vend përsiatjeve dhe shqetësimeve psiko –analitike. Eshtë një novelë me shumë sisteme strukturale, ku secili ka vendin e vet.


Por dhe artificat që sjell Vilhelme në narracionin e saj tjetër lloj janë të shumta. Ajo tregon në emër të Aurelit, duke kombinuar më së miri ndjenjat njerëzorë, duke i dhënë prioritet zemrës dhe jo trurit. Ajo e fillon novelën me disa mendime si një personazh më vete, ajo sjell figura të shquara të kulturës shqiptare nëpër faqet e novelës duke e kthyer këtë në një antologji të dashurisë dhe lirisë së vërtetë të njeriut. Odhise Grillo, Turgenjevi, Bajroni, Anton Zako Çajupi, Ali Pashë Tepelena dhe Vasiliqia etj hynë e dalin në faqetë novelës duke sjellë mendime pozitiviste dhe duke e mbështetut fortazi subjetin dhe mendimet e autores.

Vilhelme Vranari përjetoi një jetë gjysmë shekullore të kaluar në një heshtje të vështirë, deri sa erdhi demokracia dhe atëhere me një durim dhe kjethlltësi intelektuale e shoqëruar me delikatesën e gruas fisnike, ajo krijoi dhe po krijon një biblotekë me vepra.
Por ashtu si e trajton me shumë rigorzitet konceptualitetin e lirisë, Robert Martiko duke referuar Hannah Arendt – en po ashtu vepron dhe Vranari në këtë novelë.
Duke e sjellë në këtë atmosferë linjën e mos realizimit të dashurisë midis Aurelit dhe Brikenës lexuesi bëhet palë me autoren duke fajësuar dhe njerëzit e thjeshtë si i jati i Aurelit që ishin indoktrinuar me vijën e partisë, jo se nuk e donte djalin e tij por se dogma komuniste ishte përhapur tashmë si sëmundje e pashërueshme, sëmundje që u injektua në një lloj progresioni gjeometrik në mijëra njerëz që dhe pa i thënë partia nuk lejonin mardhënie me njerëz që kishin dhe një gramë difekti përkundrejt "rregullores" të partisë. Vëllai nuk i fliste vëllait! A nuk mjafton kjo!
Mënyra e struturimit të novelës nga Vilhelme Vranari është dostojevskiane. Thjeshtë do ndalohesha në këtë lloj rryme përngjasimi. Une jam plotësisht dakort se konstatimet e Dr. Terziut bërë gjatë përjcjelljes së tij shumë fine , lidhur me disa krahasime me autorin Aleksander Solzhenitsyn, i japin me tepër dritë punës së madhe krijuese të Vilhelme Vranarit. Ndërsa unë konfirmoj përsëri teorinë që sjell në anailzën dinjitoze Robert Martiko, teori që e afrojnë novelën këtë autore me Antigonën e Sofokliut dhe me teoricienen Hannah Arendt. Kjo e bën novelën me një frymemarrje hapsinore jashtë kufijve të botën shqiptare...
Vilhelme Vranari është një Dostojevsk femër ashtu siç mori dhe rolin e Aurelit mashkull. Dostojevski qe rrebel ndaj rregjimeve ruse nga që nuk i arriti pushtetarët sovjetikë por me veprat e tij alegorike ai i shpjegoi njerezve se " lirinë mund ta definitivosh por kurrë nuk mund t'i vesh kufinj,sepse ajo vete e ka pakufishmerine si nocion. ekziston vetëm një kufiim i lirisë ,ajo është liria vete.”
Vilhelme Vranari me këtë novelë merr atributet e një ekzistencialisteje të tipit të Dostojevskit, një tip ekzistencialimi që e trajtuan me shumë kujdes Martin Hajdeger, Zhan Pol Sartri dhe Alber Kamy, të cilët sollën në vëmendje të filozofëve dhe të shkrimtarëve se ekzistencialimi sillet në forma te ndryshme . Kjo autore, përdor ekzistencializmin e Migjenit , një ekzistencialzëm të butë në pamjet e teorive filozofiste por i egër në realitetin shqiptar ku dhe emri në fjalorin filozofik nuk i njihej. Ashtu si Dostojevski që i përpiu brenda vetes mundimet që i shkaktuan njerëzit, regjimi, sëmundja, ashtu dhe Vilhelme Vranari mbajti si Atlanti tabakanë mbi kokë të mundimve jo vetëm të personit të saj por të gjithe fisit me emër "te keq".
Ajo thotë shkurt dhe qartë: " Një dashuri dhe një jetë ishin mohuar deri në mosekzistencë" dhe bazuar në këtë përcaktim vetjak detyrohet të sillet ndryshe me këtë novelë , që në nisjen e saj.Vilhelme fillon me analizën direkte për humanizmin, me pyetjen me të thjeshtë në botë "Ç'është njeriu? " dhe duke vazhduar të na sjellë historinë e djalit Aurel dhe vajzës Brikena.
Ka momente që gjatë leximit të faqeve të novelës , lexuesi kërkon shumë më tepër narracion , si të thuash me shume aspekte të tipit të telenoveles .
Duke mos i dhënë këtë kënaqësi të zakonëshme që e kanë pothuaj të gjithë telenovelat, ajo e shoqëron lexuesin si Virgjili Danten në rrathët e "Ferrit dhe Purgatorit” tek xhiron Komedine Hyjnore. E shëtit duke i treguar natyrën e parajsës shqiptare, andej nga Mali i Vetëtimave duke i thënë se "Kroi i mirë njihet në kohë thatesirë".
Kuptohet se cilat ishin ujrat e tepërta në ato kohëra, ujra që nuk trubullonin vetëm burimet por dhe mendjet njerëzore.
Eshtë po Dostojevski që thotë: " E c'ka është më e përherëshme se dashuria? Dashuria është më e lartë se ekzistenca ,është kurorëzimi i ekzistencës, e si është e mundur të mos i nënshtrohet? " Kjo është dhe veçoria e ekzistencializmt të Vilhelme Vranarit. Eshtë e tillë dhe dëshira e saj e pakufishme të shprehë subjektin jashtë formave të njohura, por duke futur pasazhe të filozofimit , ajo vetvetiu krijon novelën e një tipi të ri, novelën e debatit shumëformesh ç' ka i dha shkrimtares një horizont shumë të gjërë lexuesish dhe studjuesish.

Mos harroni se për Skënderbeun e kemi një film shqiptaro-sovjetik të bërë para 60-vjetësh.

Adaptim për film

Kush u pengon ti shpërfillni faktet historike e ta bëni ndryshe skenarin: sikur Skënderbeut i paraqitej natën, mu si Hamletit fantazma e babait, Gjonit, princit të Arbërit, i cili i tregon se ai nuk vdiq nga pleqëria, ashtu sikurse mund ta kenë gënjyer, por vdiq nga helmi-pabesia e turqve. Ose nëna e grish në ëndërr: ktheu bir eja e përtërije vatrën...

Gani MEHMETAJ

Po t’ua jepte dikush obligim të bënit një skenar për filmin Skënderbeu, heroin më të madh shqiptar dhe njërin ndër personalitetet më të njohura evropiane, si do të silleshit? Do ta refuzonit nga frika se nuk ia dilni mbanë? Do ta pranonit me lehtësi, i sigurt se do ta bëni ashtu si duhet? Apo do të mendonit një kohë, i vetëdijshëm se Skënderbeu është sfidë e jashtëzakonshme për çdo kineast të ri apo më përvojë, shqiptar apo të huaj. Mos harroni se për Skënderbeun e kemi një film shqiptaro-sovjetik të bërë para 60-vjetësh. Të njëjtin film e shfaqim në televizion apo në kinema në çdo përvjetor, në çdo përkujtim apo sa herë duam ta shënojmë ndonjë ngjarje me rëndësi. Gati i dimë përmendësh dialogët, situatat, beteja dhe muzikën. Megjithatë nuk kemi film më reprezentativ për përvjetor të caktuar. Ai dhe “Nëntori i dytë”

Ndërkaq, film tjetër nuk bëmë gjatë gjithë kësaj kohe. Sikur ta kishin hero kombëtar të tjerët do të bënin disa filma artistik e dokumentar. Toka është gati djerrë, do të thoshin bujqit, mundësitë tuaja janë të pakufishme jo vetëm në filmin artistik, apo spektaklin historik, por edhe në filmin dokumentar, filmin arsimor e shkencor, sepse nuk e kemi asnjë filma të këtyre llojeve. Ndërkaq, rregullat për adaptim janë të njëjta, vetëm lloji e përkushtimi ndryshon. Prandaj po e niset skenarin është çështje e përcaktimit apo e porosisë së cilin lloj të adaptimit do ta bëni: artistik, dokumentar apo shkencor.

Por nëse do ta pranonit sfidën, si do t’i qaseshit, sepse ju duhet të bëni ca përgatitje paraprake, të konsultoni gjithë atë që është shkruar e thënë për te e epokën e tij.. Ndërkaq, për Skënderbeun dihet gati çdo gjë. Por ju duhet t’i mësoni edhe detajet të cilat nuk dihen, apo nuk i dinë pjesa dërmuese e shikuesve. Pse të mos i stisni, nëse filmi del më sharmant?

Cilat do të ishin pikat kyçe të kapjes së jetës e bëmave ët Skënderbeut ? Do të përqendroheshit në ndjekjen kronologjike të ngjarjeve? Do të fillonit nga një situatë a veprim i caktuar? Duhet t’ia filloni nga faktet e ditura ose duhet të krijoni situata të imagjinuara? Janë një varg pyetjesh që duhet t’i qartësoni, para se te merrni notesin e të mblidhni të dhëna, shënime, skicime, seleksionime të materialit etj.

Një pyetje nga më të zakonshmet, po niset të shkruani skenar filmi për heroin tonë kombëtar: a dihet kur vendosi Gjergj Kastrioti të kthehet në Shqipëri? Erdhi të zinte fronin e babait i cili vdiq? Dyshonte se e helmuan osmanët, përderisa Skënderbeu luftonte në anën osmane? Ose i erdhi në maje të hundës lufta për të huajt?

Nuk ka të dhëna për momentin psikologjik: a ishte Skënderbeu ai që vendosi t’i flakte të gjitha: famën, karrierën, privilegjet e luksin, për të nis një luftë të gjatë e sfilitëse kundër perandorisë më të madh të kohës. Nuk ka të dhëna as kur iu poq ideja që të kthehet në atdhe për t’iu kundërvënë perandorisë më të madhe të kohës me një sukses që se kishe bërë askush para dhe pas tij.

Nëpër kronikat e rilindësve tanë shkruhet t se Skënderbeu pati vazhdimisht emisarë që e ftuan të kthehej në vendlindje dhe t’ua hiqte qafe ushtrinë osmane. Të tjerët thonë se ai vendosi në çastin e fundit, derisa ishte në fushim në Nish, një qytet shqiptar që atëbotë ishte në pushtimin turk, ndërsa në shekullin XX ra nën sundimin serb, kur u masakruan të gjithë shqiptarët myslimanë nga serbët, kurse shqiptarët e krishterë qenë vrarë më parë nga turqit. Me kafkat e tyre turqit bënë Qele-Kullën famëkeqe të Nishit për të cilën mburren serbët edhe sot e kësaj dite. Një temë e veçantë që do ta trajtonte një skenarist tjetër. Në njërën anë turqit masakrojnë shqiptarët ortodoks në Nish, duke ndërtuar kullën e tmerrit më kokat e tyre, në anën tjetër serbët vrasin shqiptarët myslimanë, duke i dëbuar përtej Nishit në Kosovë, ose në Turqi.

Pra në këtë qytet të Konstantinit të Madh, që disa shekuj më vonë do të bëhet arenë e luftimeve të rrepta, me 1443 Skënderbeu braktisi ushtrinë turke, me 300 ushtarë ( si Leonida spartan, numri 300 është numri simbolik e simptomatik ) u kthye në Krujë.

Këto janë faktet historike, por ju nuk do të bëni një film kryekëput i mbështetur vetëm në fakte historike. Kush u pengon ti shpërfillni faktet historike e ta bëni ndryshe skenarin: sikur Skënderbeut i paraqitej natën, mu si Hamletit fantazma e babait Gjonit, princit të Arbërit, i cili i tregon se ai nuk vdiq nga pleqëria, ashtu sikurse mund ta kenë gënjyer, por vdiq nga helmi-pabesia e turqve. Hija e babait e zgjon edhe netëve të tjera, derisa nuk niset në rrugën e madhe për atdhe. Apo, skenaristi mund ta bëjë sikur nëna e lodhur nga pleqëria, e dërmuar nga fatkeqësia (të gjithë bijtë i ka të syrgjynosur) e grishte çdo natë në gjumë: ktheu bir, eja e përtërije vatrën, ngjalle principatën dhe vazhdoje emrin e Kastriotëve. Ë gjitha kjo është imagjinatë e skenaristit që mund ta bëjë me skena rrëqethëse, dialog të ngjeshur dhe dritë-hije vizualisht të gjetura. Por në çfarëdo qasje të jetë mund të jetë e besueshme, shikuesi do tas pranonte.

Me momente psikologjike a mallin për atdhe historia nuk merret, as kronistët e kohës. Pse të mos merresh ti?

Dhe ti pastaj nis rrëfimin për kthimin e Skënderbeu në Krujë...

Por pritë, mos nxito! Si do t’ia bësh me burimin e frymëzimit, me literaturën, sepse domosdo duhet të kesh një mbështetje, një inspirim, mund të marrish motivet nga njëra vepër, personazhet nga tjetra, situatat nga e treta apo të gjitha këto t’i shkrish më personazhe dytësor që duken të besueshëm e atraktiv për shikues. Pra ti nuk do të shkruash përmendesh, megjithëse e pranojë se s’ka shqiptar që nuk mburret sikur s’ka gjë që s’di për heroin kombëtar. I di madje edhe reagimet e armiqve të tij, që e kanë ndjekur deri në ditë e sotme, i di edhe arsyet pse e sulmojnë nëpër gazeta e televizione etj. Por këto gjëra për skenaristin tonë janë të papërfillshme ai do të bëjë skenar për Skënderbeun, historinë e bëmat, apo për Gjergj Kastriotin e ëndrrave tona, të mistifikuar apo të demistifikuar por në një dritë që rrezaton.

Pra, ne ta pranojmë që ti di çdo gjë për te e bëmat e tij, mirëpo kujdes informacioni yt nuk mjafton, nuk do t‘i mjaftonte as një historiani të ditur që e ka specializim periudhën e Skënderbeut sa të thotë se s’më duhet asnjë mbështetje tjetër.

Për të shkruar një skenar të mirë duhet të konsultosh literaturë që i referohet kohës, duhet të konsultohen faktet historike, pse jo të kesh një këshilltar historian, duhet të krijosh imazhet e kohës, me skenografi, kostumografi, dialektin, besimin, kultet, qëndrimin, mënyrën e komunikimit dhe nivelin kulturor, përkatësisht traditën e tyre. Të gjitha këto duhet të përpiqesh ti sjellësh në film, por pa ndihmën e ekspertëve zor se do t’i realizosh, apo pa e shfletuar literaturën përkatëse.

Pra, duhet të fillosh procesin e hulumtimit të literaturës e të fakteve të ditura apo më pak të ditura. Megjithëse për Skënderbeun ka dhjetëra a qindra libra, të shkruara nga shkrimtarë e historianë shqiptarë e të huaj, ke spektaklin historik të pëlqyeshëm të regjisorit ukrainas Sergej Jutkeviç, prapë duhet të gjesh fillin se nga do t’ia nisësh.

Marin Barleti, kronisti më i besueshëm i kohës, është literaturë e pashmangshme. Poema e Longfelout është fragment atraktiv që duhet ta kesh parasysh, mbase të hynë në punë. Historia e Skënderbeut e Naim Frashërit, apo Skënderbeu i Fan Nolit po ashtu janë të pashmangshme.

Që ta kapesh mirë kohën duhet ta shfletosh edhe “Skënderbeun e pafaanë” të shkrimtarit arbëresh Jeronim de Rada etj. Kur ta kesh shfletuar edhe ndonjë dramë të oborreve të shekullit të XVIII, ku Gjergji ynë del dashnor i pasionuar, i dashuruar në bijën e Sulltanit, mos e mbyll librin, shfletoje deri në fund, mbase të duhet të nxjerrësh ndonjë intrigë të oborrit të Sulltanit, nuk i dihet. Por po vendose të vazhdosh aventurën atëherë është i pashmangshëm leximi i “Skënderbeut” të Sabri Godos, nëse ende nuk e ke lexuar, për gjetjet e caktuara dramaturgjike e fakteve historike të cilat ai i ka më bollëk, të shtruara me një fakturë artistike që vetëm duhet t’i adaptosh, distilosh e përkthesh në gjuhën e filmit. Sepse ti e di se adaptimi është përshtatje, distilim, përkthim, rilexim i teksteve të tjera letrare e jo letrare në gjuhën filmike.

Por nëse dëshiron ta kapësh nga një kënd tjetër, atëherë duhet ta lexosh “Kështjellën” e Ismail Kadaresë ku Skënderbeu nuk duket fare, ndërsa gjithë kohës ndjehet prania e tij si të armiqtë, turqit që e kanë rrethuar kështjellën e Krujës, ashtu edhe të bashkëkombësit e tij që janë të rrethuar në kështjellë dhe presin mbështetje. Kadareja është i pashmangshëm, madje në këtë roman është skenari i gatshëm, vetëm duhet ta vjelësh.

Është edhe një detaj që duhet ta dish, sidomos mund të të hy në punë në dendësinë e rrëfimit, në disa vargje të cilat unë i mbajë në mend nga libri i leximit në shkollën fillore: “Ballabani kopiloni, zog Shqipnie\ pash Turqie, theri kalin la ushtrinë\ si arush mësyni Topinë”. Katër- pesë vargje më të cilat ti mund të bësh një kuadër-sekuencë dhjetë minuta, me shumë dinamikë ndeshjesh kalorësiake, me plane të afërta, të mesme e panoramike, me prerje të shkurtra kuadrosh disa sekonda, por edhe disa minuta, me montazh paralel që afron kohën në të njëjtët minuta. Është një dramë e veçantë e jashtëzakonshme e ndeshjes së dy botërave të kundërta, por edhe e pabesisë e egërsisë.

Dhe kur ti kesh grumbulluar të gjitha këto fakte e të dhëna, kur ti kesh rikujtuar edhe një herë, atëherë të gjitha i ke përpara: kronikën e Marin Barletit, dramat e rilindësve evropianë, historinë e frymëzuar të Naimit e të Nolit, krahas dokumentares e imagjinares së Godos, ose elementit artistik që të le pa frymë të Kadareja.

Prej teje pastaj varet se të cili do të mbështetesh më shumë, pra të cili burim do të pish më me ëndje, sepse nga njëri prej tyre do të kesh pikënisjen, ose do të kesh besim më të madh.

Çfarë të besh kur të gjitha këto i shkrin apo i gërsheton? Mbase edhe mund ti shpërfillesh duke gjetur zgjidhje dramaturgjike të tjera, dialogun që nuk është as në tekstet e rilindësve evropianë e rilindësve shqiptar, as në romanet e Godos e të Kadaresë.

Por një gjë s’mund ta shmangësh: fakteve historike të ndeshjes së Gjergj Kastriotit me turqit, problemet e heroit tonë me princat e Arbërit të cilët më vështirësi e pranonin dike tjetër mbi ta, edhe atëherë kur i kërcënonte armiku i përbashkët.

Kur ti kesh afruar të gjitha këto s’të mbetet pos ethet e krijimit dhe netët e vetmuara.



(Fragment nga libri në dorëshkrim “Adaptim për film” (si të shkruash një skenar të frymëzuar nga romani, tregimi, drama, fejtoni apo kronika sociale e gazetës).

Operacioni Kundërshtari i Dobishëm(Operation Valuable Fiend)

 

Pasnesër ,me  3 qershor 2014  del nga shtypi në Shtetet e Bashkuara dhe në Shqipëri libri i autorit shqiptaro-amerikan, Albert Lulushi mbi historinë e misionit të parë të Agjencisë Qendrore të Zbulimit Amerikan, CIA. Libri e ka titullin, "Operation Valuable Fiend'' ose në shqip, "Operacioni Kundërshtari i Dobishëm." Është ky një libër që përshkruan në hollësi përpjekjet amerikane për të përmbysur regjimin komunist të Shqipërisë, duke filluar nga viti 1949. Por më parë se të flasim për librin, pak informacion mbi autorin, Albert Lulushi. Ai ka lindur në Shqipëri dhe është larguar nga ai vend më 1990 dhe tani jeton në shtetin Virxhinia afër Washingtonit. Z. Lulushi ka bërë një karierë jashtzakonisht të suksesshme në fushën e teknologjisë së informacionit, duke punuar me ente të ndryshme të Qeverisë Federale dhe me firmat amerikane më të njohura të grupit të kompanive shumëkombëshme, që njihen si Fortune 500. Përveç librit, “Operacioni Kundërshtari i Dobishëm”, Albert Lulushi është autor i njohur i disa librave në fushën e teknologjisë së sistemeve të informacionit të cilat janë botuar nga shtëpitë botuese më të njohura në Amerikë. Më duhet të rrëfej se unë e kam njohur Albert Lulushin -- për të cilin ruaj një respekt të posaçëm -- pothuaj ç’prej ardhjes së tij në Amerikë në fillim të 90-ave, fillimisht në kapacitetin e tij si përkëthyes për zyrtarët më të lartë të Shteteve të Bashkuara, për pothuaj 20-vjetë. Si i tillë Albert Lulushi ka qenë dëshmitar i zhvillimit të marrëdhënjeve të Shteteve të Bashkuara me Shqipërinë dhe me Kosovën. Andaj, si pjesëmarrrës në zhvillimin e këtyre marrëdhënjeve gjatë 20-viteve të fundit, interesimi i tij për historinë e marrëdhënjeve midis vendit të tij të adoptuar, Amerikës dhe vendlindjes së tij, Shqipërisë, është krejtësisht i natyrshëm dhe tepër i dobishëm, gjë që pasqyrohet në secilin kapitull të librit.

  Albert Lulushi me gazetaren e Zërit të Amerikës(VOA )  Rudina DERVISHI

Libri me titull, “Operacioni Kundërshtari i Dobishëm” i autorit Albert Lulushi, në thelb përshkruan historinë e një operacioni qëllim mirë, por me plot probleme logjistike dhe personeli, mosmarrveshsesh e intrigash, i ndërmarrë nga Shtetet e Bashkuara në përpjekje për të përmbysur regjimin komunist në Shqipëri, por fatkeqsisht një mision ky i cili në fakt dështoi keq dhe në mënyrë të mjerueshme, sidomos për shumë prej atyre shqiptarëve që morën pjesë në planifikimin dhe në zbatimin e tij, duke e paguar edhe me jetën e vet dhe me një kosto të lartë për familjet e tyre.


Megjithëse me vite dhe dekada është debatuar dhe janë hedhur teza se si dhe pse dështoi operacioni i CIA-s në fillim të 1950-ave për rrëximin e regjimit komunist në Shqipëri – përfshirë këtu edhe versionin e propagandës së regjimit komunist shqiptar -- studiuesi Albert Lulushi më në fund përmbledh të gjithë faktorët e shumtë, që sipas tij mund të kenë kontribuar në dështimin tragjik eventual të misionit. Një ndër faktorët që në të kaluarën i atribohej dështimit të misionit, ka qenë roli që thuhej se ka luajtur Kim Filbi, agjent i dyfishtë anglo-sovjetik. Një ndër mbështetsit e kësaj teze ka qenë edhe autori anglez Nicholas Bethel, i cili ka shkruar më 1984 se misionin amerikan që kishte për qëllim rrëximin komunist të Enver Hoxhës, e kishte sabotuar agjenti i dyfishtë Kim Filbi, me pretendimin se Filbi duke qenë në dijeni të planeve amerikane të operacionit, i kalonte informacionin Moskës dhe Moska nga ana tjetër informonte Tiranën. Albert Lulushi nuk hedhë poshtë krejtësisht këtë tezë, por minimizon rolin që mund të ketë luajtur Kim Filbi në dështimin e operacionit, duke thënë se agjenti Filbi ishte zbuluar tanimë si agjent sovjetik dhe si përfundim u detyrua të largohej nga Washingtoni në vitin 1951. Kështuqë autori argumenton, bazuar në dokumentacionin e deklasifikuar të CIA-s për operacionin e koduar “BGFIEND”, se dështimet më të mëdha të operacionit amerikan u shënuan pas largimit të Filbit nga detyra e tij në ambasadën britanike në Washington, dmth nga viti 1952 deri në vitin 1954, kur u ndalua operacioni, e për të cilin merret me mend se Filbi nuk kishte dijeni as informacion mbi hollësitë e planit dhe përgatitjet për infiltrim në Shqipëri, gjatë asaj periudhe.


Historia e këtij operacioni filloi pas prishjes së Stalinit me diktatorin komunist Tito të Jugosllavisë në vitin 1948. CIA, e cila posa ishte themeluar, kishte marrë përsipër detyrën për të zmbrapsur komunizmin në Europn Lindore dhe në bashkpunim me shërbimin sekret britanik vendosën të bëjnë planet për operacionin e parë para-ushtarak në historinë e kësaj agjencie, në Shqipëri. Si përfundim i prishjes jugosllave–sovjetike, Shqipëria komuniste ishte në një qorrsokak dhe konsiderohej si një vend i përshtatëshëm për të bërë përpjekjet e para për të minuar komunizmin, duke filluar kështu me regjimin e Enver Hoxhës, ndoshta edhe duke pasë parasyshë Shqipërinë si një vend jo sllav në sferën komuniste sllave, që ndoshta mund të shkëputej nga sfera komuniste dhe të bëhej si shëmbull se regjimet komuniste mund të përmbyseshin në Europë. Agjencia CIA e filloi këtë mision para-ushtarak me rekrutimin e imigrantëve vullnetarë shqiptarë të arratisur nga komunizmi, të cilët ishin vendosur në kampe refugjatësh në Europë. Pasi rekrutoheshin, ata dërgoheshin për trajnim dhe pas disa javë përgatitjesh, grupe të vogëla hidheshin si parashutistë në Shqipëri me qëllim për të minuar regjimin e Enver Hoxhës. Sipas Z. Lulushi, në teori plani ishte i përgatitur mirë, por kur erdhi puna tek zbatimi i tij logjistik, megjithë qëllimet e mira të planifiukuesve si Z. Frank Wisner, operacioni lente shumë për tu dëshiruar, gjë që më në fund çoi në dështimin e kësaj nisme.


Autori Lulushi, në librin e parë mbi këtë subjekt të rëndësishëm si për publikun amerikan ashtu edhe për publikun shqiptar, por njëkohësisht mund të thuhet edhe për historinë e marrëdhënjeve shqiptaro-amerikane, i paraqet lexuesit të vërtetën në të cilën ai ka patur mundësi të arrijë mbi operacionin e CIA-s në Shqipëri, duke u bazuar në qindra dokumenta të CIA-s që janë deklasifikuar deri tani, memoare, si dhe në kujtimet e pjesëmarrsve dhe protagonistëve kryesorë të operacionit, siç është Z. Frank Wisner, i cili mbetet ende shumë i interesuar në çështjet shqiptare. Albert Lulushi paraqet pikëpamjet e ndryshme dhe faktorë që kanë luajtur rol mbi këtë operacion si dhe ofron për lexuesin faktet që ai i ka zbuluar nga vet pjesëmarrsit, si dhe nga burimet amerikane mbi këtë operacion, burime të cilat nuk përputhen gjithmonë me propagandën komuniste të kohës që e trumpetonte dështimin e këtij operacioni si fitore të saj.


Autori radhitë një numër faktorësh që ai thotë se kontribuan në dështimin e operacionit për të përmbysur regjimin brutal të Enver Hoxhës. Ndër të tjera ai fajëson edhe degë të ndryshme të CIA-s dhe shërbimet e tjera mike, siç ishte shërbimi i fshehtë britanik, për mungesë bashkpunimi midis tyre. Por, përveç kësaj, dhe mbi të gjitha, Lulushi shkruan se një pjesë e madhe e dështimit të operacionit mund t’i kushtohet konflikteve dhe mosmarrveshjeve midis fraksioneve anti-komuniste shqiptare të pas Luftës së Dytë Botërore, të cilat sipas autorit, nuk kishin asgjë të përbashkët midis tyre, përveç urrejtjes që kishin për Enver Hoxhën.


Libri i Albert Lulushit, "Operation Valuable Fiend'' ose në shqip, "Operacioni Kundërshtari i Dobishëm", është një përmbledhje e re faktesh e dokumentacioni dhe si e tillë bindëse për hir të fakteve që paraqet për operacionin e parë anti-komunist të CIA-s në Shqipëri. Z. Lulushi paraqet dilemat e ndërlikuara të zhvillimeve dhe planeve politike dhe ushtarake me të cilat përballeshin planifikuesit e këtij operacioni dhe ve në dukje ndasitë, përçarjet dhe mosmarrveshjet në radhët e grupeve kryesore anti-komuniste të kohës në lidhje me operacionin si dhe mbi të ardhmen e Shqipërisë dhe të shqiptarëve.


Andaj, duke marrë parasyshë edhe gjëndjen e sotëme politike kudo në trojet shqiptare, libri i Albert Lulushit, përveç rëndësisë historike të tij, përmban një mesazh të rëndësishëm edhe për politikën e sotëme shqiptare. Në një intervistë me Zërin e Amerikës, duke iu përgjigjur pyetjes se përveç vlerave historike që ka libri, cili është mesazhi për shoqërinë dhe politikën e sotëme shqiptare tashmë demokratike, autori Lulushi ka thënë: “Një aspekt që mendoj se libri ka vlerë është se e tregon historinë në mënyrë faktike duke u bazuar në dokumente pa influenca subjektive të pikëpamjeve të ndryshme. Por edhe një mësim tjetër që mund ta shikojmë në një shkallë më të lartë është se, për mendimin tim, një nga arsyet pse operacioni dështoj ishte se forcat antikomuniste shqiptare nuk arritën të bashkoheshin në një front unik ashtu siç nuk u bashkuan gjatë luftës edhe pas luftës ata vazhduan që të ishin të përçarë dhe të luftonin me njëri-tjetrit. Po të shikosh për shembull në vitin 1999 kur kishim konfliktin në Kosovë, edhe pse kishin divergjenca midis tyre, forcat politike shqiptare paraqitën një front të bashkuar, dhe patën sukses. Si një mësim, për shembull, për palët në politikë sot, si në Kosovë edhe në Shqipëri, sidoqë mund të ketë divergjenca brenda për brenda, për sa i përket aspektit ndërkombëtar, aspektit të avancimit të çështjes së kombit shqiptar në bashkësinë ndërkombëtare, duhet të ekzistojë në front i bashkuar,” ka thënë studiuesi Albert Lulushi, për Zërin e Amerikës.


Është ky një mesazh domethënës i një libri me rëndësi pra për të kuptuar më mirë të kaluarën por edhe një mësim për të ardhmen. “Është një libër i mirë-dokumentuar mbi njërën prej operacioneve më pak të njohura dhe më të keq-kuptuara të Luftës së Ftohtë. Është një tregim interesant dhe i shkruar shumë mirë, megjithëse është një tregim shkurajues dhe demoralizues”, kur merr parasyshë mos-realizimin e objektivave të caktuara të operacionit, ka vlerësuar librin e Albert Lulushit, Ambasadori Frank Wisner njëri prej protagonistëve dhe planifikeusve kryesorë të operacionit.


"Operation Valuable Fiend'' ose në shqip, "Operacioni Kundërshtari i Dobishëm", i autorit Lulushi, përshkruan një operacion që u ndërmor për arsye dhe qëllime të drejta, por ndoshta një mision që u ndërmor nën rrethana të papërshtatshme dhe me mënyra të gabuara, të cilat përfunduan në dsëhtimin e tij. Zoti Lulushi i sjellë lexuesit amerikan dhe atij shqiptar një vepër të rëndësishme, mbi një ngjarje me rëndësi historike, që deri më tani nuk ka tërhequr ndonjë vëmëndje të madhe nga studiues seriozë, duke kontribuar në këtë mënyrë në një kuptim më të mirë të operacionit dhe të qëllimeve të tija dhe duke hedhur dritë mbi një periudhë të historisë së marrëdhënjeve amerikano-shqiptare, për të cilën deri më tani nuk dihet shumë.


Frank Shkreli

Dy poezi nga Fatmir Terziu

Nga Fatmir Terziu


Shtëpia ime


Nën hijen e gjetheve të shukatura të caracës,

kokërzat e vockla u bëjnë roje nderi hijeve,

varëse të ndryshkura të telave me gjëmba,

mes tyre harliset melodia,

kakofonike e shpirtit,

letargjia.

E verdha e shkuar e një bote mediokre,

tajfunet mbi të fryrën e një dërrase,

uji i gjerbës së harruar të çatisë,

njollon shpirtin e fotografisë,

të mbytur prej vetmisë. Shurdhësia

hepohet deri në pore të syrit,

miopia, verbëria e gjallë e njerëzimit,

kalbet tek puthja e malluar e një çifti,

nga suvaja e tejlagur e tavanit,

copat e kallamishtes shkulen si njolla zifti,

përtej çdo parashikimi.

Çdo gjë në këtë pamje të ngrirë,

betohet për kokë të vet,

çdo gjë mbarset si në psallmin e një bible,

të pashkruar,

nga lutjet e munguara në sofrën e shtruar.

Ti më vërtitesh e vërtitesh duke pozuar,

dashuria ime e vërtetë,

çdo gjë para teje si në celuloid grish,

bukurinë e vet.



Dehja e Londrës


Begonjëza e zbukuruar e rrugicës sime,

krihet elegante në xhamin e makinës përballë,

shpërndan aroma të uiskta,

përvjedhur majave të ngrira skoceze,

në heshtjet e veshura pas perdeve,

me bulëza të ftohta. Hija e takave

si një gjuhë e tejzgjatur lëpirëse

sheqeroset majëzave të fryra të xhunglës asfalt,

pas pickimeve zhbiruese të zogjve,

reja qaset si një elefant. Londër,

me gjasa sot do të ishte ditë me diell

qielli gjithë ditën ka krehur flokët,

begonjëzës së eshkët iu deh shpirti,

me gotën plot uiski.

Kjo është festivja londineze,

mes shakave të Zotave, lëvizjes së ajrit,

trupit të lagësht,

prej lëvizjeve të minarta të gotave,

nuk e njeh dehjen. Paleta dhe panele

shkëmbehen ngjyra-ngjyra,

leksioneve të gjata mbi pasqyra,

mëtohen përshpirtje të gjalla e praktike,

me aromën e uisktë,

prej begonjëzës sime simpatike

Botohet romani i panjohur i Ismail Kadaresë, “Mjegullat e Tiranës”

Kthimi në kohën e shkrimeve të para është gjithnjë grishës për një shkrimtar. Ismail Kadare ishte student kur nisi të shkruante romanin që për vite me radhë mbeti aty, diku mes morisë së dorëshkrimeve të tij. Gati një vit më parë, në media u fol për ekzistencën e një romani të shkruar herët nga shkrimtari, të cilin ai kishte vendosur ta sillte së shpejti në formën e një libri për lexuesin. Tashmë lexuesit e veprave të Kadaresë do të kenë mundësi të lexojnë historinë që ai e shkroi shumë herët, por për ata që kanë mundur ta lexojnë në dorëshkrim nga stili dhe forma, nuk dallon në kohë. Gjenialiteti i shkrimtarit ka qenë brenda tij që 20 vjeç. “Mjegullat e Tiranës” quhet romani që shtëpia botuese “Onufri” sapo ka hedhur në treg. Në faqen e saj në “Facebook” ky ent botues njofton për daljen nga shtypi të këtij libri të shumëpritur. Për një kohë të gjatë, askush nuk e dinte ekzistencën e një romani të panjohur të Ismail Kadaresë. Dukej sikur ai vetë e kishte harruar romanin e tij të parë “Mjegullat e Tiranës”, shkruar gjatë kohës kur ishte student në Fakultetin e Gjuhës dhe Letërsisë, në vitin 1957-1958. Askush nuk mund t’i ndërhyjë një autori lidhur me vlerësimin e veprës së
tij prej atij vetë. Pavarësisht nga njëfarë misteri që ka rrethuar dhe vazhdon të rrethojë vonesën jashtëzakonisht të gjatë të publikimit të kësaj vepre prej vetë Kadaresë, ajo përbën, në vetvete, një kureshtje të veçantë për lexuesit e tij, e sidomos për studiuesit dhe hulumtuesit e letërsisë. Romani shoqërohet me një bisedë me autorin dhe komente nga shkrimtarja Viola Isufaj.


Ismail Kadare, para se ta shkruante këtë roman, kishte botuar dy përmbledhje poetike. Më 1954 kishte botuar vëllimin me poezi të viteve të gjimnazit “Frymëzimet djaloshare”, ndërsa më 1957 vëllimin “Ëndërrimet”. Në vitin 1964, ai botoi romanin “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, veprën e tij më të njohur, e cila konfirmoi talentin dhe forcën e tij të jashtëzakonshme si shkrimtar. Vitet e fundit Kadare u është rikthyer shkrimeve të hershme. Vetëm një vit më parë, ai botoi përmbledhjen me tregime “Bisedë për brilantët në pasditen e dhjetorit”. Për lexuesin kjo përmbledhje erdhi si një sprovë e rrallë e shkrimit, ku tregimi më i hershëm qëndron krah për krah me atë më të fundit. Si në shfletimin e një albumi, ku i njëjti portret është njëkohësisht identik, por dhe i ndryshëm gjatë rrjedhës së kohës, diçka e përhershme ngulmon të shfaqet në secilin tregim apo novelë. “Mjegullat e Tiranës” është romani më i ri i shkrimtarit, ai bëhet më interesant për lexuesin dhe për faktin që e ka shkruar në një moshë shumë të re. Në dorëshkrimin origjinal ai e kishte quajtur atë “Dashuria e dytë”. Në qendër të romanit është një histori dashurie në Tiranën e pas viteve ‘50.