JA HISTORIA E KËSAJ FOTOGRAFIE DHE E KËTYRE DY FËMIJËVE

Ndonëse kanë kaluar më tepër se 15 vite nga koha kur Leotrim e Blerart Gashi nga Skenderaj, si shumë shqiptarë tjerë nga Kosova ishin të detyruar që ta lëshojnë vendlindjen e tij, ai e mban mend mirë fotografinë në të cilën shihet ai së bashku më nënën dhe vëllain e tij të vogël, të cilën dje pas shumë vitesh e riktheu Telegrafi.
Leotrimi tregon se fotografia ku gjendet ai, nëna e tij Sevdije dhe vëllai Blerarti, është bërë më 1999, në kohën kur ata e kishin kaluar kufirin e Shqipërisë.
Leotrim Gashi, sot

Duke rrëfyer për këtë pjesë të jetës së tij, ai thotë se forcat serbe familjen e tij e kanë larguar nga Skenderaj. Më pas ata kanë ndaluar në fshatin Zhabar të Komunës së Mitrovicës, tek disa familjarë, ku kanë qëndruar afro dy muaj.
“Kur NATO-ja ka filluar sulmet, ne kemi qëndruar në mal. E mbaj mend shumë mirë natën kur na kanë lajmëruar se kanë hyrë forcat serbe në fshat dhe se të gjithë ata që kanë mundur të ikin e kanë bërë një gjë të tillë”, ka thënë Leotrimi për Telegrafin.
Sipas tij, burrat janë larguar, sepse ata i vrisnin forcat serbe. Kështu, babai i tij ishte ndarë nga familja.
Blerart Gashi, sot

“Me të mbërritur të forcave serbe, ata nxorën jashtë shtëpive të gjithë banorët e fshatit, duke thënë se duhet të largohen drejt Shqipërisë. Kemi kaluar nga fshati Qubrel, i Komunës së Skenderajt, dhe aty kemi parë me sytë tanë se çfarë maltretimi u bëheshin burrave shqiptarë nga ana e forcave serbe, duke i rrahur dhe keqtrajtuar. Frika dhe brenga tjetër e madhe - pasi kisha arritur në Shqipëri - ishte se çfarë po ndodhte me babin, me vëllain Herolindin dhe pjesën tjetër të familjarëve që kishte mbetur në Kosovë”, ka theksuar Gashi.
Ai ka thekson se kur ishte vendosur në njërin nga kampet e refugjatëve në Shqipëri, kishte filluar të këndonte e të bëhej i pëlqyer nga një audiencë e kosovarëve refugjatë.
E, këtë dell të tij për muzikë e kishte provuar edhe në mejdanin e festivalit të muzikës “Kënga Magjike”, në vitin 2012, duke u prezantuar më një këngë, teksti i së cilës ishte një përshkrim i momenteve të cilat ai i kishte kaluar në rrugëtimin e tij nga Skenderaj në Shqipëri.
Gashi sqaron se më të pranuar lajmin për përfundimin e luftës, familja ia kishte mësuar menjëherë Kosovës, me dëshirën më të madhe për t’u kthyer në vendlindje.
Blerart, Sevdije dhe Leotrim Gashi, në vitin 1999 (Foto: George Georgiou)

“Kam shkuar në Skenderaj dhe, në momentin që i kam parë disa pjesëtarë të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK), menjëherë i kam pyetur se a ma kanë parë babën. Ata filluan të qeshin dhe më pyetën se kush ishte babai im! Atëherë nuk kaluan shumë minuta e ka arritur babai. Më vonë e kam takuar edhe vëllain, i cili atë ditë ishte tek dajallarët për arsye sigurie, meqë ekzistonte frika se ende ka prezencë të forcave serbe. Fatmirësish, të gjithë anëtarët e familjes kanë qenë shëndosh e mirë”, ka shtuar Gashi.
George Georgiou

Fotografia bardhezi, është bërë në një kamion të mbushur me refugjatë, nga fotografi britanik - me origjinë greko-qipriote - George Georgiou (1961), i cili shquhet për imazhet bardhezi të bëra në Evropën Lindore, veçanërisht në Turqi. /Telegrafi

Politikanët e Shkurtit ‘67 që sundojnë Shqipërinë

Nga Spartak Ngjela*

*Kjo është një pjesë nga libri i avokatit dhe politikanit të njohur, Spartak Ngjela, me titull “Përkulja dhe rënia e tiranisë shqiptare: 1957-2010”

Tritan Shehu, ne krah te djathte te Enver Hoxhes, nismetar i letres dhe inciator per prishjen e kishes ne Tirane

“Dhe ja edhe disa nga emrat e tyre të shumtë. Në Universitetin e Tiranës – Xhelal Gjeçovi, Estref Bega, Mehmet Elezi, Arshin Xhezo, Gjikë Kurtiqi, Tritan Shehu…”

IV

Ditën e 6 Shkurtit të vitit 1967, kur Enver Hoxha shpalosi luftën e tij për siguri absolute dhe për t’u shpallur mbret, të gjithë dishepujt e tij mediokër jo vetëm që e kishin pritur këtë, por edhe e kishin dëshiruar me ankth, sepse ata e ndienin se duhej mbajtur një qëndrim. Kishte rrotull tij njerëz si Rita Marko apo Ramiz Alia, e te tjerë, të cilët donin patjetër qartësi për rrugën që do të vijonin. Në fakt, ata donin garanci që situata e karrierës politike të qëndronte e ngrirë dhe Enver Hoxha duhej të ishte absolut, i paprekshëm dhe i sigurt për të ardhmen. Por, kishte edhe një rrymë tjetër, e cila gjithashtu pyeste: a do të intelektualizohej Partia e Punës?

Kishte muaj që vetë gazeta “Zëri i Popullit” dhe Hoxha nëpër biseda private, flisnin vetëm për suksesin e madh të Revolucionit Kulturor kinez, si zgjidhje për moslejimin e revizionizmit hrushovian në Kinë, dhe brenda kësaj, ata flisnin edhe për “shpikjen” e Enver Hoxhës, se “degjenerimi i partisë sovjetike kishte ardhur nga burokratizmi”, i cili duhej luftuar. Gjithçka duhej bërë që të mos vinte fryma e Hrushovit në Shqipëri dhe në shkurt të vitit 1967, Enver Hoxha mendoi që këtë moslejim ta siguronte me anë të një revolucioni që do të shkallmonte burokracinë në Shqipëri. Nga këto kuptohej qartë se Enver Hoxha nuk mund ta lejonte intelektualizimin e Partisë së tij.

Gazeta “Zëri i Popullit”, në datën 7 shkurt e botoi me pompozitet të madh fjalimin e 6 Shkurtit, me titullin: “Enver Hoxha Sekretar i Parë i Komitetit Qendror të Partisë trajton temën: “Revolucionarizimi i mëtejshëm i Partisë dhe i pushtetit.” Në fakt, që këtu shihet se ai ka dashur të kalojë në një nivel të ri komunikimi, kur, vetë fjalimin kishte dashur me qëllim ta quante ‘Temë’.

Fjalimi i 6 Shkurtit ishte ultra mediokër, por edhe shumë i lig. Kapitulli më i hidhur ishte ai i quajturi: “Prapë mbi burokratizmin.” Nga i gjithë teksti, por edhe nga e gjithë veprimtaria e tij kundër burokratizmit kuptohet se Hoxha nuk ia ka ditur fare kuptimin kësaj fjale dhe, gjatë gjithë jetës së tij, e përdori me vend e pavend konceptin e burokratizmit, asnjëherë të lidhur si karakter me raportin e administrimit dhe të përfaqësimit apo të kontrollit nëpërmjet votës. Jam i bindur se as semantikisht nuk ia dinte kuptimin kësaj fjale, të cilën si koncept antistalinian Trocki e ka përdorur kundër Stalinit dhe gjendjes në Bashkimin Sovjetik gjatë gjithë jetës së tij.

Por Hoxha, në të gjithë veprimtarinë e vet intelektuale, kuptohej qartë që nuk kishte një formim akademik konceptual në përgjithësi, prandaj shumë koncepte të sociologjisë marksiste i përdorte krejt në një formë mistike dhe vetëm si fjalë, gjithmonë kur e shihte se kulti i tij kishte capak bjerrje. Vepronte kështu kur i duhej të ndizte populizmin në favor të vetes dhe ngaherë operonte në një sens të hapur terrorist me konceptin e “luftës së klasave’.

Por ajo që spikat në këtë fjalim-temë është fakti që ai dëshiron të nisë implementimin e një kulture të re, jashtë intelektualizmit, larg dijes së vërtetë dhe e gjitha e mbështetur në konsolidimin e pushtetit të tij, i cili, nga fjalimi-temë kuptohet se duhet të jetë afatgjatë dhe i paprekshëm në sundimin tërësor të një vendi.

Fjalimi në 6 shkurti të vitit 1967 do të mbetet në historinë politike të Shqipërisë si dështimi i plotë i thelbit të fshehur të qëndrimit barbar të Enver Hoxhës kundër kulturës dhe zhvillimit europian të personalitetit të individit, domethënë lirisë. Në këtë datë, i ndihmuar nga udha e Revolucionit Kulturor maoist, Enver Hoxha nisi hapur rrugën për triumfin total të vullnetit të tij të fshehur.

Ai ka shkruar me frazën e një njeriu të paditur që kërkon të operojë me formë të një sociologjizmi doktrinar, por që, të gjitha çështjet që cek në të konvergojnë në një pikë, tek vendosja e absolutizmit të tij. I gjithë fjalimi ishte një ngatërresë e madhe, pa pikë lidhjeje, por sa para bënte, askush nuk kishte të drejtë ta kundërshtonte apo t’i bënte kriticizëm. Asnjë gjë konceptuale nuk kishte në të, ndonëse ai ishte paraqitur dhe u përdor vijimisht si preludi i një epoke të re të socializmit në Shqipëri.

Nga formulimi i atij fjalimi bindesh pa mëdyshje që Enver Hoxha, kurrë nuk ka qenë një intelektual dhe për këtë shkak kishte një urrejtje të hapur kundër intelektualizmit në përgjithësi. Prandaj, në këtë fazë, ai po kalonte haptas në përdorimin e metodave tiranike të pushtetit që shoqëroheshin me një agresivitet të madh anti-intelektual. Gjuha dhe fraza e tekstit të fjalimit-temë ishte e përpunuar, sepse kishte stafin që ia bënte, por të gjitha idetë që paraqiste ishin konfuze në sensin konceptual dhe të drejtpërdrejta në sensin e pushtetit.

Fjalimet apo shkrimet e tij, duke qenë se do të dilnin përfundimisht nga dora e tij ishin pa gjykime logjike, prandaj qëndronin më tepër si pamflete kundër, sesa si kritika apo si shpalosje e ideve të reja. Enver Hoxha kurrë nuk paraqiti ide dhe prandaj edhe ata që shkruanin dhe përpunonin agresivitetin e tij verbal, kurrë nuk u rrekën të fusnin aty gjykime, sepse ai e kishte pasur tmerr mënyrën akademike të të shprehurit të ideve.

Kushdo që e lexon atë shkrim të gjatë të tij e shikon se ai është plot mllef, antipersonalitet dhe i mbushur me urrejtje kundrejt intelektualizmit. Ai e shpreh hapur këtu se pushteti i tij nuk mund ta pranojë njeriun e ditur; ai duhet luftuar sepse “është individ i predispozuar të jetë kundër revolucionit socialist”. Ky është thelbi i fjalimit dhe pjesa më e errët e tij ishte: “mendimin e atyre që kanë njëfarë diturie, por të cilën e shfrytëzojnë për të imponuar mbi masat UNIN, duhet ta luftojmë si një mendim borgjez e reaksionar.”

Më tepër me tërbonte stilema “që kanë njëfarë diturie”. Ai kishte urrejtje për dijen, por tani kishte ardhur koha që, me anë të halldupëve që kishte përreth e që sapo kishin dalë edhe nga Kongresi i Pestë i Partisë së tij, të fshinte gjithçka që mund të përbënte mendim intelektual. Vëtë fjalën UNIN, e ka shkruar më germa kapitale dhe atëherë unë me miqtë e mi ndenjëm me orë të tëra për ta konsideruar më kujdes këtë stilemë të fjalimit, sepse pikërisht këtu, ai nis të abuzojë më termin “masë”, si kundërvënie ndaj intelektualëve.

Ai i drejtohet injorancës, i bindur se ajo do t’i vijë në ndihmë për të rrafshuar gjithçka që mund të quhej kulturë e zhvilluar shqiptare. Brenda kësaj, befas u pa se në kritikën e tij për rrafshim kulturor të shoqërisë, ai futi edhe fene. Nuk e kishte pa qëllim këtë. Ai e dinte mirë se e gjithë kultura europiane kishte një sens të theksuar kristian, prandaj, duke anatemuar fenë si “opium për popujt”, mendonte të ishte më i lirë për t’iu kundërvënë kulturës perëndimore, e cila në dhjetë vjetët e fundit kishte pasur një shpërthim të madh në Shqipëri.

Të gjitha, këto në fakt flasin për një epërsi të dukshme të Enver Hoxhës si politikan. Që në moshën 36 vjeçare, ai ishte përplasur më anglezët jo të paktë në Shqipëri gjatë luftës së Dytë Botërore, dhe kishte fituar; madje i kishte bindur ata se vetëm ai dhe ushtria e tij luftonte me gjermanët, ashtu sikundër i kishte bindur që e gjithë vëmendja e Hoxhës nuk ishte te lufta kundër Boshtit, por te krijimi i një ushtrie të vërtetë, me anë të së cilës të merrte pushtetin pas kapitullimit të Gjermanisë.

Dhe ky është i njëjti stil i tij në politikë: të mendonte për një pushtet të ardhëm të tijin dhe jo për një sukses imediat, i cili mund të ishte i favorshëm për popullin. Ajo çka po mendonte dhe po krijonte në ato çaste, më fjalimin e vet të 6 shkurtit dhe me të gjitha ngjarjet që do të pasonin, ishte pa dyshim konsolidimi i pushtetit të tij të ardhshëm. Ai nuk kishte bashkëpunëtorë politikë me të cilët të menaxhonte drejtimin politik të Shqipërisë, ai donte dhe mbante vetëm njerëz të nënshtruar rreth vetes, kundrejt të cilëve kishte të drejtë absolute që t’i flakte në çastin më të parë që do t’i duhej.

Në fjalimin e 6 shkurtit, Hoxha foli si një gjeneral përpara ushtarëve të tij të uritur e të rreckosur: “Ja ku është qyteti!”, u thirri ai, “merreni dhe plaçkiteni, sepse ai që keni përpara nuk është qytet, ai është turpi i njerëzimit; ja ku e keni: merreni dhe shkatërrojeni! Sepse ai qytet ju ka shfrytëzuar. Nuk janë të ditur ata që flasin në atë qytet, ata janë mashtrues e shfrytëzues të popullit, sepse të ditur jeni vetëm ju… përpara… Urrrraaa!”.

Ky në fakt ishte fjalimi i Hoxhës në atë shkurt të ftohtë dhe menjëherë pas tij, më 8 shkurt, në gazetën “Zëri i Popullit” doli si kryeartikull iniciativa e të rinjve durrsakë të gjimnazit “Naim Frashëri”, që kërkonin mbylljen e kishave e të xhamive. Kudo një histeri antifesë. Por askush nuk po kuptonte se çfarë po ndodhte sepse ishin gjëra të pandodhura më parë në botë, në asnjë kohë. Por lukunia antiqytetërim ishte e gëzuar.

Për herë të parë në jetën time, në shkurt të vitit 1967, fillova ta ndieja realisht izolimin tonë nga bota në të gjitha aspektet e jetës. Ai ishte një izolim i thellë. Ai nuk ishte një izolim dosido sepse nuk ishte bërë ashtu krejt nga rasti apo nga një dëshirë e shfrenuar e një grupi njerëzish të fuqishëm që ishin të dehur nga dashuria për atdheun. Jo, ky s’mund të quhej aspak një nacionalizëm doktrinar, siç janë rrekur ta quajnë disa, madje nuk mund të quhet as frikë nga qytetërimi. Që në ato momente kuptohej se Enver Hoxha po fuste shoqërinë në këtë izolim, në mënyrë që pastaj të bënte çfarë të donte me shqiptarët. Dhe koha e tregoi këtë sepse më pas, sa më i thellë bëhej izolimi i Shqipërisë, aq më i lartë ishte edhe terrori shtetëror që ushtrohej.

Enver Hoxha kishte nisur më 6 shkurt të vitit 1967 periudhën e tij të absolutizmit në një krah, e të skllavërimit të të gjithë shoqërisë në krahun tjetër. Në të vërtetë këtë rrugë, ai e pati nisur që në vitin 1945, por atëherë nuk kishte metodë, ndoshta kishte vetëm një dëshirë e aq, sepse s’kishte eksperiencë.

Nga të gjithë njerëzit që kishin punuar me të dhe e kishin ndjekur, më rezultonte se gjithmonë kishte qenë shumë aktiv; kishte përqendruar gjithçka në duart e tij dhe menjëherë kishte shtyrë njerëzit e afërm t’i ngrinin kultin. Megjithatë, deri në vitin 1967, kishte qenë disi i kujdesshëm. Këtë herë çështja e kultit, dukej se ishte bërë disi më e studiuar, sepse pas vitit 1960, paralel me kultin e Enver Hoxhës, ishte lansuar edhe kulti i Byrosë Politike.
Menjëherë pas fjalimit të 6 shkurtit, u kuptua se tani nuk mund të flitej më për Byro, por vetëm për një njeri dhe atij i duhej pa dyshim kult për të bërë një përmbysje të madhe.

Prandaj, këtë herë, rritja e kultit të Hoxhës mori një tjetër formë. Por ndërsa kulti i rritej, shihej se diçka e re po ndodhte edhe në psikologjinë shoqërore, sepse njëherësh edhe njerëzit, ndonëse të varfëruar deri ku s’mbante më, bërtisnin e çirreshin për të si kurrë ndonjëherë më parë, gjë kjo që më habiste jashtë mase. Kjo çudi më ndodhte sepse atëherë ende nuk e kisha sqaruar plotësisht në veten time çështjen e totalitarizmit si fenomen e bashkë me të edhe gjithë të tjerat që rrjedhin pas tij e që lidhen me pushtetin. Sidomos, atëherë nuk isha ende në dijeni për fenomenin psikologjik të tabusë, si dhe adhurimin e tmerrin që mbart ajo njëherësh me vete.

Megjithatë, turmat që po ekzaltonte Enver Hoxha me “revolucionarizimin e gjithë jetës së vendit”, të cilat nuk ishin të mëdha, unë i quaja “hordhi barbare antiqytetërim”, sepse kuptohej që, në atë vit, ne dukej se kishim hyrë tamam në rrugën e një barbarizmi antiqytetërim. Më kujtohet se për këtë mendoja gjatë dhe nuk gjeja dot asnjë zgjidhje, por mendja më rrinte te Perandoria Romake; a nuk ishte rrënuar ajo nga barbarët? Dhe përse?

Pa dyshim sepse nuk pranonin qytetërimin romak, derisa e shembën atë, e pushtuan Romën, e shkatërruan të gjithë, duke u kënaqur tek ndërtonin barakat e tyre përbri mureve të larta të pallateve madhështore. Ndërsa ne tani, pas njëmijë e pesëqind vjetësh, përjetonim lojën e shkatërrimit të intelektualizmit me anë të injorancës që dinte shkrim e këndim dhe nuk mund të kapte kulturën. Pushteti po kërkonte ta ekzaltonte këtë gjë, prandaj, që nga ky moment, intelektualët shqiptarë e ndienë se ishin peng e robër të pushtetit politik, i cili mund t’i trajtonte si të donte, t’i burgoste, t’i kthente në punëtorë apo në kooperativistë, ose edhe t’i vriste. Ne shqiptarët ishim futur në një kohë të pasigurt ku mendja nuk duhej të punonte si e pavarur dhe mendimi asnjëherë nuk duhej shprehur hapur.

* * *

Koha po ngjizte politikën e re dhe politikanët e rinj të Shqipërisë. Menjëherë dolën politikanët e 6 shkurtit, të cilët u bënë fytyrat më të urryera të Broduejit. Ata drejtonin gjithçka dhe mëkoheshin për të ardhmen. Unë vetë e pashë se si u gjallërua hidhërimi antiqytetërim, i cili sidomos te tiranasit shihte armiqtë e vet kryesorë. Dhe mendjet e tyre diabolike, ose më mirë ai instinkti i interesit e kuptoi që për fat të mirë të tyre, rinia e Tiranës nuk ishte vetëm kundërshtare e provincialëve, por dhe e vetë regjimit. Ithtarët e rinj të sistemit e kishin kuptuar shumë mirë se regjimi i kishte thirrur në ndihmë; madje vetë Enver Hoxha. Dhe të gjithë ishin të ekzaltuar e u hodhën me tërbim kundër çdo gjëje europiane që ata, jo vetëm që nuk e dëshironin, por dhe nuk mund ta kapnin. Shqipëria po bëhej ndërkaq vendi i vetëm europian ku antiqytetërimi ishte vlerë, sepse kështu ndihej më i sigurt Enver Hoxha.

Dhe ja edhe disa nga emrat e tyre të shumtë. Në Universitetin e Tiranës – Xhelal Gjeçovi, Estref Bega, Mehmet Elezi, Arshin Xhezo, Gjikë Kurtiqi, Tritan Shehu. Në Komitetin e Rinisë të Tiranës: Arilla Papajorgji bashkë me një bandë të tërë, emrat e të cilëve nuk po më kujtohen tani ( njëri më i zi se tjetri, inkuizitorë të shkallës së lartë), Ilia Kongo, Molotov Zeqo, Timoshenko Pekmezi me të tjerë të kësaj specieje, që e kishin kuptuar se mllefi i tyre antiqytetërim dhe antikulturë, përkonte me atë të Enver Hoxhës. Megjithatë duhet pranuar se që të gjithë ishin njerëz që nuk e njihnin fare Perëndimin dhe nuk dinin fare ç’ishte qytetërimi modern. Ata në të vërtetë nuk kishin se si të ishin ndërtuar ndryshe, sepse duhet pranuar se në atë kohë Tirana ishte shkëputur shumë nga rrethet dhe shumica e tyre luftonin për të ardhmen.

Ishte pamundësi absolute që politikanët e 6 shkurtit të kishin mundësi të mendonin se regjimi i Tiranës edhe mund të rrëzohej, ose të mos e mendonin Hoxhën si një njeri të madh, kur dihej se gjithçka në Shqipëri kishte nisur të mendohej vetëm me dhe për Enver Hoxhën. Kishte ardhur tamam koha kur gjithçka do të simbolizohej me Enver Hoxhën; kurse iniciativa e Durrësit për eliminimin e fesë u bë deviza e kohës. Filloi të qarkullonte fletërrufeja dhe të akuzoheshin me anë të saj të gjithë ata që ndiqnin modën perëndimore ose ishin të dhënë pas muzikës dhe artit modern europian; ata që shkonin nëpër kisha, që festonin pashkët apo bajramin. Gjithçka po mbyllej në një unazë të hekurt që nuk lejonte gjë tjetër veç propagandës që qe ngritur me histeri kundër stilit perëndimor e duke i quajtur këto, “shfaqje të huaja që vinin nga vendet borgjezo-revizioniste”.

Por udheqësit e rinj të ardhshëm që ishin ngritur në Kongresin e Pestë si kandidatë të Komitetit Qendror të Partisë, dalëngadalë po vendoseshin në krye të Partisë nëpër rrethe të vegjël, në mënyrë që pa u nxituar t’i aviteshin qendrës kur të vinte koha. Sigurisht që këta qenë ekipi solid i politikës së lartë që krijoi 6 shkurti e që do ta shkatërronin ekonominë dhe kulturën e vendit plotësisht në vitet ‘70, por që do të shkatërronin edhe veten dhe partinë e tyre, sepse, para së gjithash, ishin injorantë. Ata ishin: Hekuran Isai, Simon Stefani, Pali Miska, Lenka Çuko, Qiriako Mihali, Tefta Çami, Memet Karakushi, Nedin Hoxha.

Ndërkohë, Revolucioni Kulturor kinez po bënte kërdinë. Ai kishte kaluar në përplasje të ashpra grupesh, ndonëse pa asnjë rrezik për Mao Ce Dunin, i cili ndërkaq kuptohet se e kishte kaluar rrezikun. Ai kishte nxjerrë në skenë Lin Biaon, duke e quajtur si pasardhës të vetin dhe shokun e tij të armëve. Kurse ne shihnim me habi Çu En Lain, i cili mbante në dorë citatet e Maos, një libër i kuq i vogël që thua se po i digjte dorën. Radiot e huaja thoshin se kishte qenë në rrezik, por e kishte mbrojtur Maoja personalisht, kurse analistët seriozë deklaronin se “nga të kalojë Çu En Lai, andej do kalojë edhe pushtetit”.

Por Çuja sigurisht që kishte zgjedhur rrugën e prudencës që të shpëtonte gjendjen: ai shte i mençur, i aftë dhe koha e tregoi se mbartte brenda vetes një përgjegjësi racionale për vendin dhe popullin e vet. Ishte politikan modern i nivelit të lartë dhe me eksperiencë botërore; e dinte trendin e zhvillimit modern të pasluftës së Dytë Botërore dhe kërkonte që të implementonte sistemin që kemi folur, por më parë duhej të shpëtonte Kinën nga hordhitë e Lin Biaos dhe të Çian Çinit.

Kurse udhëheqja e Tiranës kuptohej se nuk e donte Çu En Lain. I dukej liberal dhe ia kishin frikën se ai do ta hante Lin Biaon, të cilin e donin si të shenjtë, sepse ai ishte bërë garant për të marrë në Kinë kredinë më të madhe të imagjinueshme për Shqipërinë, dhe që do të firmosej gjatë vitit 1968. Hoxha nuk e mbante dot veten dhe disa herë ishte shprehur se “edhe Çuja grup i Liut dhe i Tenit është, por është fshehur se është dinak”. Këtë pastaj e llomotisnin edhe të tjerët nëpër shtëpitë e tyre, por gjithmonë me shpresë se do të eliminohej.

Aty nga fundi i vitit 1967, Çu En Lai bëri vizitën e dytë në Shqipëri, pasi kishte kaluar më parë në Bukuresht, si për t’u thënë këtyre në Tiranë se unë aty jam. Kurse Kiçoja, që e kishte takuar bashkë me qeverinë më tha se, pasi i kishte dhënë dorën, ai i kishte thënë: “Hajde ta shohësh nga afër Revolucionin Kulturor” dhe kishte qeshur në një farë mënyre që Kiçoja më tha më vonë se ishte sarkastike. “Po këta këtu po presin që të bjerë edhe Çuja”, i thashë unë dikur dhe Kiçoja m’u përgjigj me një siguri të brendshme: “Nuk kanë ku shkojnë dot pa të, Maoja nuk ka firaksur fare”, dhe qeshi e nuk ma hapi këtë bisedë deri në fillim të viteve ‘70 kur u dha lajmi i rehabilitimit të Ten Hsiao Pinit.

Libri i ri: Nga një projekt i shkollës së gjuhëve të huaja “Asim Vokshi” deri tek formatimi i një libri interesant për shkrimtarët nga Fiona Kopali

 Fiona Kopali

Dritero me autoren e libritNë fillim ishte një ide e mësuesit të tyre të letërsisë, Arshin Xhezo, që nxënësit të krijonin një album për shkrimtarët. Natyrisht, pas kësaj, erdhi entuziazmi i takimit me shkrimtarët. Ekipi i “albumit” punoi me shumë pasion për ta realizuar këtë projekt, duke intervistuar njerëzit e famshëm të letrave shqipe, duke incizuar zërat, duke mbledhur relike, foto, dorëshkrime apo autografe të tyre, madje edhe përmes imazheve filmike.

Por protagonistja e kësaj nisme, Fiona Kopali, tashmë studente për jurisprudencë, synoi që ky projekt të shndërrohej në libër si një dëshmi publike jo vetëm e asaj që bënë shokët dhe shoqet e saj dikur, por duke i dhënë nismës dhe projektit vlera e prurje të reja. Pas shumë muaj pune, kërkimi dhe pasurimi të projektit fillestar, më në fund libri u formatua në përmasat që është publikuar sot. Një numër shkrimtarësh dhe njerëz të letrave shqipe si Faik Konica, Fan Noli, Gjergj Fishta, Ismail Kadare, Dritëro Agolli, Xhevahir Spahiu, Luljeta Lleshanaku, Matteo Mandalà, Shaban Sinani por edhe përfaqësues të letërsisë botërore si Ernest Heminguej, Gabriel Garsìa Markez, Rudyard Kipling u bënë pjesë e këtij albumi përmes relikeve si fotove, shkrimit të dorës apo intervistave të tyre me autoren. Ja, një fragment nga përshkrimi i takimit me Kadarenë në shtëpinë e tij:

ballina new fiona“…Ju jeni gjimnaziste, ë? Po, tek “Gjuhët e huaja”. Nxënësve u ka rënë ca interesi për të studiuar gjuhë të huaja. Në Shqipëri dëgjoj kudo: “ka rënë, ka rënë…”. Çfarë është ngritur në Shqipëri?! Epo, i thamë, nxënësit nuk njohin vargjet e Poradecit, por dinë përmendësh këngë mediokre. Kjo është një dukuri e njohur botërore, por është për të ardhur keq. Brezi i ri po helmohet nga ky bombardim. I takon atij ta ndryshojë këtë Shqipëri. Nga ky brez pritet. Por, kur ky ushqehet me banalitete… I treguam edhe idenë për t’i përmbledhur në një libër intervistat, dhe ai shprehu dëshirën që kjo intervistë të mos botohej në ndonjë gazetë. “Më kuptoni, besoj. I kam shmangur të gjitha intervistat. Në librin që keni në plan, po”. Në momentin që po shkruante autografin mbi librin tim, po lëvizte dorën mbi fletën e librit, sikur nuk dinte çfarë të shkruante. “Dëgjo, Bujar”,-iu drejtua botuesit të tij: “Për Fjonën” apo “Për Fiona”-n?… Uf! Përfundimisht e shkroi: “Për Fionën, kujtim nga Ismail Kadare, 21.4.2010”.

Por një nga gjetjet më interesante në libër është zbulimi i jetës së poetit Xhevahir Spahiu në një moment delikat, kur u kritikua nga Enver Hoxha për prirjet “moderniste”. Në libër publikohet me këtë rast një dokument antologjik për raportet e shkrimtarit me diktaturën, hartuar nga policia e fshehtë e asaj kohe. Është fjala për të famshmin “simpozium shkencor me temë: Klasikët e marksizëm-leninizmit dhe rakia”, i formuluar si shaka e hidhur e poetit për ideologjinë totalitare. Në një copë letër, Xhevo kishte shkruar: “Simpozium për rakinë”, dhe rreshtoheshin disa “tema” e “kumtesa”, si : 1) Ç’kanë thënë klasikët e Marksizëm-leninizmit për rakinë; 2) Lufta kundër ideologjisë borgjeze që nënvlerëson rolin e rakisë në revolucion… 3) Etimologjia e fjalëve “raki” e “zamzane”; 4)Recitim nga Omer Khajami…; 5) Vërejtje mbi projekt buxhetin e rrethit; … 6) Përshëndetje e pionierëve…; 7) Detyrat e kontrollit punëtor për zbatimin e detyrave…”.

Elvin Luku: Izraelitët dhe fisnikët - Intervistë me gazetarin e njohur, Arshin Xhezo

IZRAELITËT DHE FISNIKËT

-“Shqipëria dhe shqiptarët sakrifikuan dhe u shpëtuan jetën të gjithë hebrenjve që ishin apo erdhën në vendin tonë gjatë Luftës së Dytë Botërore, në një kohë, kur të gjitha shtetet e Ballkanit dhe të Europës, sidomos pas urdhërit-doktrinës së Hitlerit “FINAL SOLUTION” (“Shfarosja përfundimtare”), me iluzionin “për të shpëtuar kokën e vet”, ose ua nxorën hebrenjtë para syve nazistëve, ose i vranë edhe vetë, duke u bërë kështu, bashkëpunëtorë në krimin më të madh të shekullit, Holokaustin ndaj hebrenjve, vdekjen e gjashtë milionëve prej tyre, kryesisht, fëmijë, gra e pleq”.

-Intervistë me gazetarin e njohur, Arshin Xhezo-

NGA ELVIN LUKU

Në këtë intervistë, zotit Arshin Xhezo nuk i kërkuam të fliste për probleme të gazetarisë dhe përvojës së tij të gjatë si gazetar.

Kemi lexuar, se edhe familja e tij në qytetin e Beratit, ku ka kaluar  fëmijërinë, ka strehuar dhe shpëtuar jetën e dy familjeve hebrenje gjatë Luftës së Dytë Botërore. Gjithashtu, kemi mësuar se po punon për një libër rreth kontributit të qytetarëve të Beratit dhe të Shqipërisë për strehimin dhe shpëtimin e hebrenjve.

Ndërkaq, kemi lexuar, që Arshin Xhezo, ka qenë i pari, i cili, qysh në vitet ’80, pra, në vitet e diktaturës,-atëherë kryeredaktor i të përditshmes “Zëri i Popullit”, ka guxuar të botojë një shkrim për këtë problem, atëherë “tabu”, sepse, sipas politikës absurde të asaj kohe, “Izraeli është kobure në duart e Amerikës”...

-Zoti Arshin, do të donim të na tregonit për kontributin e familjes tuaj, e cila, gjatë pushtimit nazist ka strehuar dhe shpëtuar nga vdekja dy familje hebrenje. Dhe, meqë, siç jemi të informuar, po përgatitni edhe një libër rreth këtij argumenti, a mund të na flisni diçka më gjerë për gjestin e bukur, por dhe sakrificën e shqiptarëve që nuk lejuan të binte asnjë hebre në duart e nazistëve? Ndërkaq, vetëm pas pak ditësh, më 27 janar, gjithë bota do të përkujtojë Ditën e Holokaustit(Shoah).

-Faleminderit! Siç e thatë edhe ju, ky akt i madh human nuk është vepër e një apo pesë familjeve. Gjithashtu, nuk duhet harruar se është vepër e etërve, e prindërve tanë, dhe jo e ne bijve. Pra, është “pronë e patrashëgueshme” dhe “tapia” ka emrin e tyre. Ne, që vijmë pas (dhe që unë nuk jam i sigurt, nëse mund ta bënim atë që bënë ata), na takon tanimë të bëjmë diçka “tonën”. Dhe, meqë më pyetët, edhe libri që po përpiqem të shkruaj është, thjesht, një homazh për prindërit, bashkëqytetarët e mi kurajozë e fisnikë, por dhe për gjithë shqiptarët.

Eshtë një e vërtetë historike, tanimë, se Shqipëria dhe shqiptarët sakrifikuan veten dhe familjet e tyre për të shpëtuar jetën e të gjithë hebrenjve që ishin rezidentë ose erdhën në Shqipëri në vitet e Luftës sëDytë Botërore. Për këtë flasin të gjithë: shqiptarë e të huaj, ish-partizanë e ish-kuislingë, por edhe politikanë, kryeministra e presidentë, brenda e jashtë Shqipërisë. Por, po theksoj, ajo që nuk kuptohet dhe nuk evidentohet mirë, është se ky akt unikal kurajoje qytetare, sakrifice, humanizmi e fisnikërie, ndodhte, në të njëjtën kohë, kur me ndonjë përjashtim të rrallë, të gjitha shtetet e Ballkanit dhe Europës, bënë të kundërtën.

Sidomos, pas urdhrit të Hitlerit “FINAL SOLUTION” (“Shfarosja përfundimtare”), këto shtete të Ballkanit dhe të Europës, edhe me iluzionin “për të shpëtuar kokën”, i dëbuan hebrenjtë “e tyre”, dhe, ose ua nxorën nazistëve “prenë” në rrugë, para syve, ose i vranë edhe vetë. Në të dyja rastet u bënë bashkëpunëtorë të hitlerianëve në krimin më të madh të shekullit “Holokaustin”, ku gjetën vdekjen gjashtë milionë hebrenj: fëmijë, pleq, gra e burra.

Heshtja nuk është pendesë. Por, gjithsesi, ka një logjikë se, “në shtëpinë e të varurit, nuk përmendet litari”.

Puna bëhet lëmsh, kur vrasësi dhe tradhtari shpallet shpëtimtar dhe hero...

-Të gjitha shtetet e Ballkanit janë të implikuara në këtë krim?

-Të Ballkanit dhe të Europës, me ndonjë përjashtim krejt të veçantë, dhe kjo e bën më të dallueshëm “fenomenin shqiptar”. Pra, nëse ka ndonjë rast, ku Shqipëria mund të ndihet vërtet mirë, madje, krenare dhe model në raport me Europën dhe botën, ky është gjesti i shpëtimit të hebrenjve nga Holokausti nazist, që përkujtohet në çdo 27 janar, apo bashkëjetesa fetare, dhe jo “modelet ekonomike” apo “modelet patriotike”, dhe të tjera përralla...

Po të përfytyrojmë një “hartë memece”, siç e thërrasin fëmijët e shkollës, dhe të plotësojmë në të me ngjyrë të zezë “hartën e Holokaustit”, qoftë edhe vetëm të Ballkanit, do të shohim në të njollat e turpit. Le ta fillojmë nga Greqia plotësimin me ngjyrë të zezë të “Hartës së Holokaustit”.

Në Greqi u shfarosën 65 mijë hebrenj. Vetëm nga Selaniku u vranë 54.050 vetë; 1700 nga Rodosi dhe 260 nga Kreta.

“Kur gjermanët pushtuan Selanikun, në prill të vitit 1941, hebrenjtë përbënin komunitetin e dytë, më të madh, pas grekëve... U deshën 15 trena të mbushur plot e përplot, për 5 muaj me rradhë par ta boshatisur Selanikun nga hebrenjtë e tij. I gjithë qyteti u dërgua në kampet e përqendrimit. U shkatërruan të 500 mijë varret e varrezave, ndoshta, më e madhja varrezë hebrenje në botë... Sikur të mos kishte qenë nxitja e agjentëve vendës, gjermanëve as që do t’u kishte shkuar ndonjëherë në mend ideja sakrilegj e shkatërrimit të nekropolit të lashtë hebre të Selanikut” (Robert Kapllan: “Greqia, gruaja e Lindjes, dashnorja e Perëndimit”, SH.B. “Dituria”, fq.25-26; Tiranë, 2002).

Por, tanimë dihet, se grekët e kanë traditë “fshesën”. “Njëqind vjet më parë, një numër i madh hebrenjsh në Korfuz dhe në krahina të tjera, u masakruan prej grekëve në revolucionin e vitit 1821, edhe pse nuk luajtën ndonjë rol nën sundimin turk. Madje, edhe pse nuk ishin palë, dhe as që donin të përziheshin në konfliktin midis myslimanëve e të krishterëve. Masakrat që ata përjetuan në atë kohë nga grekët ngjanin me ato të Holokaustit të shekullit XX: 5000 të vrarë në More, qindra të tjerë në Vllahi, 1200 në Tripolza. Hebrenjtë që jetonin në ishullin e Spartës, Patras, Korinthos, Mistras dhe Argos u fshinë nga faqja e dheut. Të njëjtin fat patën edhe ata të Tebës, Vrachonit, Atikës dhe Epirit” (Harvey Sarner: “Shpëtimi në Shqipëri”. 1998).

Në Jugosllavi. Numri i hebrenjve të zhdukur është 60 mijë, në Maqedoni: 7.142; në Itali: 8000.

Bosnje-Hercegovina. “Më 16 prill, një ditë pasi gjermanët hynë në Sarajevë, me ta u bashkuan bandat vendëse, të cilat ngrinin dorën e djathtë dhe tregonin katër gishtërinjtë, bashkë me të madhin, për të thënë se ishin të “Kolonës së Pestë”. Objektivat e para ishin sinagogat hebrenje. Ushtarët e Werhmahtit hynin brenda në këta tempuj, duke qëlluar e rrëzuar me automatikë shandanët e duke hedhur granata në altarë. Oficerët gjermanë u gajasën, kur panë se si bandat vendëse i plaçkitën dhe i shkatërruan dy ditë me rradhë, duke rrëmbyer qilimat, shandanët, fronat, bankat, dritaret, dyert. Ata, madje, shqyen edhe fletët prej bakri të sinagogës dhe linoleumin nga dyshemetë. Biblioteka hebrenje u shkatërrua plotësisht; shkrimet e shenjta u dogjën rrugëve të Sarajevës”. (Po aty. Fq.498)

Kroacia. “Nga të 40.000 hebrenjtë që jetonin në Kroaci, Slloveni, Strem (Kroacia Lindore), Bosnjë dhe Hercegovinë, 20.000-31.000 u vranë. Kampi më famëkeq ishte ai i Jasenovacit. Rreth 1500 gra hebrenje u mbajtën në Labograd, në Veriperëndim të Zagrebit, ku komandantët dhe personeli i kampit u morën rregullisht me përdhunime (Misha Glen:”Histori e Ballkanit”.IDK, Tiranë, 2007, Fq.500-501).

Serbia: “Bashkësitë më të mëdhaja hebrenje janë në Beograd, Banat dhe Shabac... Brenda pak kohësh, gjenerali Bahme zuri të pushkatojë edhe hebrenjtë e Beogradit e të Banatit... Autoritetet ushtarake ishin pranë të vërtetës, kur i raportuan me krenari Berlinit, se Serbia tani ishte “Juden frei” (“Pa asnjë hebre”).

“Në mëngjesin e bartjes së parë, një kampion i rëndë dhe një makinë e madhe ngjyrë hiri hynë në kamp. Personeli i makinës i ngarkoi plaçkat në kamion; pastaj ndihmoi njëqind gra e fëmijë të hipnin në një kamion të dytë. Dhjetë minuta më vonë, pasi makina kishte kaluar nga Zemuni në drejtim të Beogradit, makinat ndaluan vetëm për një çast. Njeri nga dy shoferët zbriti poshtë kamionit dhe e mbylli tubin e shkarkimit të makinës, në mënyrë që gazrat të shkonin në pjesën e mbushur me fëmijët, të cilët përtypnin ëmbëlsirat, që ata vetë ua kishin “dhuruar” pak çaste më parë...” (Misha Glen: “Histori e Ballkanit”, fq.505).

Sidomos, për jo pak të huaj, duket e çuditshme dhe “mrekulli hyjnore”, që ngjyra e zezë e vdekjes nuk e vizatoi dot edhe Shqipërinë në “Hartën e Holokaustit”.

“Pjesa e bardhë” e “hartës së Ballkanit” nuk e pranoi vdekjen e njeriut.

Sipas etnologut dhe historianit Shaban Sinani,  gjatë dhe në fund të Luftës së Dytë Botërore, numri i hebrenjve në Shqipëri u dyfishua. Pra, u shpëtuan jo vetëm hebrenjtë rezidentë, por edhe ata që mundën të hyjnë në vendin tonë në prag dhe gjatë Luftës, nga Gjermania, Franca, Austria, Hungaria, Polonia, Jugosllavia etj.

Vetëm qyteti i Beratit, nga viti 1941 e në vijim, në vitin 1942 dhe më vonë, priti rreth 600 hebrenj të ardhur nga Kosova; 94 familje dhe 87 individë. Berati shpëtoi, jo vetëm hebrenjtë “e vet” pra, rezidentë, por, edhe ata të ardhur nga Europa Qendrore, Ballkani e, sidomos, Kosova.

-Nderim për bashkatdhetarët tanë që ruajtën dinjitetin dhe jetën njerëzore!

Nderim për Beratin, i cili, si ndër qytetet më të vjetër e më të bukur të Europës Juglindore, u bë edhe kryeqytet i humanizmit!

Gjithsesi, ndryshe, për shembull, nga vitet 1990-1991, tanimë, pas 20 vitesh, kemi një bibliografi relativisht të gjerë për lidhjet mes shqiptarëve dhe hebrenjve, dhe posaçërisht në periudhën e Luftës së Dytë Botërore.

Pa përmendur autorët e huaj, po kujtoj vetëm disa nga autorët tanë, si Ferit Duka, Pëllumb Xhufi, Artan Puto, Edmond Malaj, Monika Stafa, Simon Vrusho, duke veçuar prof. dr. Shaban Sinanin dhe librin e tij “Hebrenjtë në Shqipëri. Prania dhe shpëtimi” për të cilin, me të drejtë është thënë se, me kërkimet dhe zbulimet për fatin e hebrenjve në Ballkan e Shqipëri “e ka ngritur argumentin e “Holokaustit” nga dëshmitë, tregimet, folklori apo deklaratat propagandistike, në nivelin e kërkimit shkencor, shoqëruar me fakte, dokumente, ekspertizë dhe analizë, si askush tjetër”.

Në datat 26-28 janar të vitit 2000, në Stokholm të Suedisë u zhvillua Konferenca Ndërkombëtare për “Holokaustin”, me pjesëmarrjen e personaliteteve më të larta nga 40 kombe të botës, mbi bazën e së cilës, katër vjet më vonë, Asambleja e Përgjithshme e OKB-së do ta shpallte 27 janarin si Ditën Ndërkombëtare të Përkujtimit të Holokaustit.

Ato ditë, gazetari i njohur Naim Zoto, i pranishëm në Konferencë edhe si anëtar i delegacionit shqiptar që kryesohej nga zëvendëskryeministre Makbule Çeço, raportonte: “Nga të gjithë delegacionet e ftuara në Konferencë, delegacioni shqiptar përcolli mesazhin më të veçantë dhe që meritoi përgëzimet e gjithë pjesëmarrësve dhe medias. Nga lista e vendeve dhe popujve ku hebrenjtë pësuan fatin më të keq, duke nisur me Gjermaninë dhe Italinë ku lindi fashizmi, për të vazhduar me Poloninë ku u vranë mbi 3 milionë hebrenj, Shqipëria renditej e fundit: asnjë (0 me shifra) hebre i vrarë apo i dorëzuar tek autoritetet pushtuese naziste, ndërkohë që Shqipëria rezultonte, edhe si vendi i vetëm në përfundim të Luftës së Dytë Botërore, ku komuniteti hebre ishte shumëfishuar në numër, në krahasim me paraluftën”.

Pastaj, gazetari jep edhe shifrat e hebrenjve të zhdukur nga nazistët në dhjetëra vende të Europës dhe botës: “Gjermania -160.000; Holanda-106.000; Çekosllovakia-217.000; Polonia-3.000.000; Hungaria-200.000; Jugosllavia-60.000; Greqia-65.000; Franca-83.000; Maqedonia-7.122; Belgjika-24.387;...Shqipëria-0”.

Nëse, tanimë, do të merrnim një “hartë memece”, edhe të Europës dhe botës, dhe mbi të, bashkë me shifrat përkatëse të çdo shteti, do të hidhnim edhe ngjyrën e zezë, mund të përfytyrohet lehtë si do të shfaqej para syve “Harta e Holokaustit të botës”, “Njolla e Botës”, harta “Turpi i Botës”.

Ndërkaq, atje, në një kënd të Ballkanit, do të evidentohej, e bardhë, me shifrën 0 (zero) “Harta e Dinjitetit të Njeriut”, harta e Shqipërisë.

Me sakrificën e tyre, shkruan gazetari, “shqiptarët treguan, se si mund të mos bëhej holokausti”. Por, “ngjarjet në ish-Jugosllavi, urrejtja ndëretnike, vrasjet masive të civilëve myslimanë në Bosnjë, spastrimi etnik në Kosovë, bënë që Konferenca e Stokholmit ta kthejë Holokaustin, nga një problem i së shkuarës, në një problem të kohës”.

- Me sa dimë, Serbia ishte i vetmi vend evropian e ballkanik që nuk ishte ftuar në atë Konferencë...

Ç’mund të thoshte një përfaqësues serb, veç pendesës?

Mbi serbët dhe ndërgjegjen serbe rëndon jo vetëm zhdukja e dhjetra mijra hebrenjve, por edhe vrasjet masive në Bosnjë, e gjenocidi në Kosovë, që nuk është vetëm ai i viteve nëntëdhjetë. Janë rreth 800.000 fëmijë, gra e burra të Kosovës që janë vrarë, torturuar, përdhunuar e dëbuar nga vatrat e tyre prej Serbisë.

Jo vetëm nga ngjashmëria e mënyrat primitive të torturave e vdekjeve, por edhe për nga numri i njerëzve, në raport me popullsinë e Shqipërisë, holokausti ndaj hebrenjve, nuk është më i madh se gjenocidi dhe holokausti i serbëve ndaj shqiptarëve. Eshtë fjala për një holokaust “kronik”, tradicional dhe me projekte konkrete genocidale, që nga “Naçertania” i vitit 1844  e Ilia Garashaninit, në atë të Çubrilloviçit të vitit 1937, tek projekti “SANU” i Akademisë serbe të shkencave në vitin 1986. Për fat të keq, sidoqë me emërtimin “Momerandum i ri”, ishte në thelb po “SANU” i vitit 1986, ai që u kërkua këtë vit nga kryetari i Serbisë.

Por, edhe fqinjët grekë nuk qëndrojnë më pas. Mjaft të kujtojmë vetëm 27 qershorin e vitit 1944, që në Çamëri njihet si “Nata e Shën Bartolomeut”. Brenda 24 orëve, bandat e Zervës vranë dhe masakruan 600 shqiptarë, më së shumti, fëmijë, gra e pleq.

-A mund të na tregoni, si ju lindi ideja dhe thyet një tabu, duke botuar në gazetën “Zëri i Popullit” një shkrim për shpëtimin e hebrenjve në Shqipëri? Si reaguat, kur, siç kemi lexuar, zonja Nexhmije Hoxha, ju akuzoi se me këtë shkrim ju kishit bërë politikën amerikane, dhe kundër Enver Hoxhës, i cili thoshte se, “Izraeli është kobure në duart e imperializmit amerikan”?

-Ju kërkoj ndjesë, paraprakisht, dhe dua të mos më keqkuptoni, ngaqë kjo pyetje, më bën të qesh. Kjo, sepse më kujton intervistat dhe shkrimet e jo pak trimave pas beteje, aq shumë në modë në ditët tona.

Me një paturpësi shembullore, ata, të dalluar në atë kohë, vetëm për servilizëm e lajka, sot e gjithë dita nuk pushojnë të mbushin faqet e gazetave, ekranet e TV-ve, por  të botojnë edhe libra, ku tregojnë si “ia përplasën në fytyrë Enverit”, si ua “thyen dhëmbët Mehmetit e Ramizit”, dhe plot broçkulla e përralla të kësaj natyre.

Mendoni vetëm për një çast, si mund të ndihen e fyhen, duke dëgjuar këta “trima” ata, që vërtetë iu kundërvunë atij sistemi dhe e shkuan jetën burgjeve. “More, po ç’po bëhet kështu?!-mund të thonë: Si nuk i paskan varur për gjuhe për gjithë këto trimëri që paskan bërë, por që nuk i ka marrë vesh njeri në atë kohë? Po burgun, ku e kanë bërë? Në majë të Tomorit?! Se, në Spaç e në Burrel, ku kemi qenë ne, nja 15 a 20 vjet, nuk na i kanë zënë sytë?!”...

Në thelb, ngjarja që përmendët ju, është e vërtetë dhe shkrimi u botua në prill të vitit 1988. Eshtë, gjithashtu, e vërtetë një akuzë politike që u bë. Por, nuk është aspak e vërtetë se mua më shkoi ndonjë çast nëpër mend të bëja ndonjë “akt të guximshëm” kundër sistemit. Kjo, edhe për faktin se ajo që u vërsul e nervozuar nuk ishte “Zonja Makbeth”, as “Zonja e Zezë Nexhmije Hoxha”, si e thërrasin sot, por “shoqja Nexhmije Hoxha”, domethënë, gruaja e Enver Hoxhës...

Sidoqë, sigurisht, isha i nervozuar nga absurditeti që dëgjova, i thashë, se shkrimi nuk është për hebrenjtë por për shqiptarët, për sakrificën dhe humanizmin e tyre krejt unikal në botë,- asnjë hebre në duart e nazistëve, -pra, një humanizëm i ngjashëm me atë  ndaj 20 mijë ushtarëve italianë pas kapitullimit të Italisë fashiste, të cilët, edhe pse i kishin vrarë e djegur shqiptarët, nuk provuan kurrëfarë hakmarrjeje, përkundrazi, shqiptarët i morën në shtëpitë e tyre, u dhanë bukë e strehë, dhe në mbarim të Luftës, i përcollën shëndoshë e mirë në Itali.

Ajo që nuk i thashë, por që e mendova më pas, kur u qetësova dhe zura të qeshja me vete për absurditetin, ishte një frazë njerëzore: “Vërtet nuk iu duket një gjë kaq e mrekullueshme”?!

Në të vërtetë, ishte edhe një gjë tjetër që mendova më pas. Para se ta firmosja atë shkrim për botim kisha një ndjesi të turbullt dhe pa logjikë, siç janë gjithnjë parandjenjat. E kam thënë, edhe një herë. I bëra atij shkrimi një redaktim të lehtë. I vura vizë vetëm emrit të një qytetari që kishte strehuar e shpëtuar në shtëpinë e tij dy familje hebrenje. Ky ishte emri i tim ati...Ngjarjen në shtëpi e lashë të plotë, sa ishte, por viza e hequr mbi emrin e tim ati, m’u duk, jo mbi letër, por mbi pllakën e varrit të tij, dhe, - e vërteta – u trondita. Unë nuk kisha asnjë të drejtë t’ia mohoja këtë nderim të merituar tim ati, aq më pak, pas vdekjes. Ky peng do të më ndjekë gjithë jetën...

-Atëherë, a mund të na tregoni motivet e vërteta që ju shtynë të botoni këtë shkrim?

-Motivet? Vetëm me politikën, më saktë, me politikën normale, nuk kanë lidhje motivi dhe ideja e botimit të atij shkrimi. Eshtë një gjë krejt e ndryshme nga politika, aq më pak, nga politika e ditës. Ishte, thjesht, ngjarja e bukur dhe krejt e veçantë që më tërhiqte. Pra, një temë, një ide “ndryshe”, e patrajtuar asnjëherë më parë në shtyp,- tundimi dhe dëshira e përhershme e çdo gazetari e botuesi.

Më vonë,- ndoshta, edhe reagimi absurd i politikës bëri punën e vet,-fillova të mendoja, se vërtetë, nga ç’rrugë e burime kishte hyrë kjo ide në subkoshiencën time?

Thuhet, se njeriu është fëminia e tij, dhe unë e besoj këtë, siç besoj, edhe faktin, se ngjarjet dhe imazhet që regjistrohen të parat në kujtesën dhe retinën e syrit të fëmijës lënë gjurmë për tërë jetën.

Keni menduar ndonjëherë, se cila është ngjarja e parë, që mbani mend, dhe në cilën moshë keni filluar të mbani mend?

Këto fenomene, sigurisht, studiohen dhe, kurioz pas një ideje të tillë, kam lexuar, se, për ne, njerëzit e zakonshëm është mosha pesë apo gjashtë vjeçare e më vonë, ndryshe, nga,- dhe duket e habitshme,-që, Tolstoi, për shembull, ka filluar të mbajë mend që në moshën dy-vjeçare, si “rrinte ulur në govatën e lëmuar, të errët, dhe “shihte fytyrën dhe llërët e përveshura të dados”. (Cvajg)

Tri-katër ngjarjet që janë rregjistruar të parat në kujtesën time, sigurisht, rreth moshës 5-6 vjeçare, lidhen, padyshim, me familjen dhe shtëpinë e fëmijërisë sime në qytetin e Beratit, në lagjen “Murat Çelebia”; një shtëpi e madhe, 150 vjeçare, me një bahçe të madhe, të bukur, që vazhdon të jetë e tillë, edhe sot e kësaj dite.

Ndër këto tri-katër ngjarje, njëra (hajde gjeje, e para apo e katërta) është ajo lidhur me hebrenjtë.

Asgjë për t’u çuditur për një qytet apo lagje, ku hebrenjtë kanë jetuar prej qindra vjetësh, dhe ku, gjatë Luftës së Dytë Botërore, qyteti u bë simbol i shpëtimit të hebrenjve nga nazistët, sikurse lagjia jonë-simbol i qytetit për nga numri i familjeve që sakrifikuan, dhe hebrenjve të shpëtuar.

E çuditshmja, apo “paradoksi” i ngjarjes së ngulitur në kujtesën time, nuk ishte e natyrshmja, pra, që në fillim të dëgjoja histori për hebrenjtë e ndonjë familjeje në lagje, qytet, sidomos për ata që kishin banuar në shtëpinë tonë. Përkundrazi, është historia e një shqiptari të mbijetuar në një kamp përqendrimi nazist në Gjermani.

Ky ishte Halit Totua, daja i sime mëje, nga Plashniku,-një fshat malor i Beratit, që herë pas here, zbriste në qytet, e vinte në shtëpinë tonë, për të pirë një kafe a thjesht “për muhabet”.

“Unë nuk e di si është xhehnemi, se nuk është kthyer të na tregojë ndonjë nga ata që kanë vdekur, por kampi i përqendrimit është xhehnem e kaluar xhehnemit, them unë. Natë-ditë, i thua shpirtit “Dil!” nga puna e rëndë. Punën, bjere këtu, po ishte edhe druri. Kot fare, se kështu i shkrepej gjermanit.

Po, ç’u ka punuar hebrenjve, thuaj! Ne ishim lule, para torturave që u bënin atyre. Si nuk ka plasur syri nga ato që ka parë! Mori gjermani një ditë nga kapanoni, babë e bir, hebrenj. Ishin hebrenj të Polonisë. Mirë që i griu me kamxhik të dy, po poshtërsia erdhi më pas, kur i çoi të dy tek trekëmbëshi, dhe katili, vari të birin para të atit, që ta shihte me sy. Nuk u ngop me kaq, por edhe pasi djali dha shpirt, gjermani zuri ta tundte e ta shkundte në litar. Plaku u përplas në tokë nga vilania (të fikët). Kafshë,- o; kafshë, thuaj!

Ç’u kanë punuar hebrenjve të shkretë, një Zot e di! I fortë qenka njeriu!

Po, edhe ne të tjerëve, nuk po them, s’na mbajtën me kimet, jo.

Ishim nja 30 a 40 vetë në kampet e përqendrimit, ne, nga Berati. Të tjerët, nuk e mbaj mend, ku e si i zunë gjermanët, po ne na rrethuan në pyll. Morën rradhë ç’kapën aty, jo vetëm ne, disa partizanë. Na hipën në makinat e tyre, dhe, drejt e në Selanik. Në Selanik, ku kishin mbledhur edhe qindra të tjerë, nga Greqia, Jugosllavia e ku di unë, na futën në vagonat e trenave të mallrave, dhe, drejt e në Gjermani, në kamp të përqendrimit.

Një fjalë goje, “drejt e në kamp”, se tortura e rrugës, e vagonit ishte më e keqe se ajo e kampit. Në vagonat ku na plasën kishin vënë nga një a dy fuçi të mëdhaja, të mbushura me benzinë a ujë ,-kush e mori vesh. Puna është se një javë a dhjetë ditë, sa sosëm në Gjermani, natë-ditë ne luftonim të ruheshim nga fuçitë. Treni ikte, ato rrotulloheshin e përplaseshin nëpër faqet e vagonit, dhe ne, me vrap nga një cep në tjetrin, se, po të zinte fuçia, të bluante. Merre me mend vetë tashti si ishim bërë ne, dhjetë ditë rresht, me atë torturë, pa gjumë e pa bukë, të dërmuar fare, kur na plasën në kamp të përqendrimit. Në kamp,- punë, natë e ditë, sa të merrej fryma. Bukë, na jepnin, sa një kalamani. Bënin karshillëk gjermanët, por, po hëngre sa një fëmijë, takatin e fëmijës do të kesh”. Kur na prunë në Tiranë, më 1945-ën, as 30 kile njeri nuk ishim. Na mbajti tre muaj në Tiranë, Komandanti, sa morëm hije njeriu dhe na shpërndau nëpër shtëpitë tona.

As hasmin mos e pafsh në kampin e përqendrimit!”

Unë, nuk mundja t’i dëgjoja të gjitha “historitë” e pafund, që tregonte daja, se nuk ndodhesha sa herë vinte ai. Aq më tepër, u largova herët nga familja, dhe nga qyteti. Dhe, më vinte keq që nuk mund ta takoja dot shpesh. Më pëlqente: njeri i sinqertë, dhe burrë “me hije” e dinjitoz. Por, një gjë tjetër, që, gjithashtu, më është ngulitur në kujtesë. Në fund të tregimit a të historisë së tij, për kampin e përqendrimit dhe për torturat e veçanta për hebrenjtë, im atë dhe ime më, nuk harronin asnjëherë, dhe gati me një zë, të thoshin “Me një paqe, o Zot! Amin!”

Dukej krejt e çuditshme, kjo lloj lutjeje apo urimi, i cili, megjithëse lufta kishte gati dhjetë vjet që kishte përfunduar dhe ishte paqe, vazhdonte të mbetej si ritual, jo vetëm kur tregoheshin ngjarje të tilla, por, edhe gjatë vizitave tek fqinjët a kushërinjtë. Para, apo pasi pinin kafen, vinte menjëherë lutja dhe urimi: “Me një paqe, o Zot! Amin!”

“Me një paqe”, në paqe?! Pse?

Ndoshta, tmerri i vdekjeve dhe shkatërrimit nuk ishte larguar ende nga sytë e tyre. Por, ndoshta imazhin e luftës, e mbanin akoma “të ngrohtë” e të afërt dhe varret e freskët, ndërtesat ende të parindërtuara dhe, sidomos, më dukej mua, numri jo i paktë i “sakatëve”, i të gjymtuarve nga bombat që plasnin vazhdimisht, kur, padashur shkeleshin nga kalimtarët, të cilat nazistët dukej se i kishin lënë qëllimisht e si për të thënë, se do të vazhdonin të vrisnin shqiptarë, edhe pas ikjes, edhe pas humbjes. (Siç bënë edhe serbët, pas ikjes në malet e Kukësit e Tropojës, zona kufitare me Kosovën).

Në të vërtetë, kjo lloj lufte pas përfundimit të luftës, e gjermanëve nazistë nuk dukej hiç burrërore, përkundrazi, e pabesë dhe tinëzare, sidomos, po të kishe parasysh ato që thoshin disa nga të rriturit, se vërtetë armiku armik, por, sidoqoftë, ndryshe nga italianët, gjermanët ishin “seriozë e të ndershëm në luftë; të vrisnin, por vetëm ballë për ballë”. Profka!

Kjo “luftë në paqe” që vazhdonte edhe vite të tëra më pas, nuk kursente asnjeri, të mëdhenjtë, por sidomos të vegjlit e qytetit që luanin ku të mundnin; në faqet e Kalasë, tek “Gropa e Zhurrit”, lart mbi kodrën tjetër, tek “Lëmi i Shamatasë”, nga Bifta, deri edhe në Bilçë etj, që kishin qenë edhe zonat më të forta të luftimeve me gjermanët.

Më vonë, kuptova, se “lufta pas luftës”, “në paqe”, nuk ishte dokudo. Ashtu, si gjarpëri kur largohet, lë pas vezët e veta, lufta linte pas gjymtimet, hakmarrjen dhe urrejtjen.

Nga ky “infeksion” nuk prekeshin vetëm të mundurit, por edhe fitimtarët. Madje, më dukej, se fitimtarët prekeshin më shumë pas përmbysjes së të mundurve.

Edhe daja ynë, trim, për shembull, e quajti të pamjaftueshme “luftën në luftë” kundër fashizmit. Vite më pas, pengu i një sherri të mbetur (të pambyllur) nga lufta, bashkë me ndonjë fyerje a diçka të tillë, bëri që t’ia zbrazë pushkën në mes të fshatit një bashkëfshatari që në luftë e kishte patur në anën e kundërt, dhe, pas luftës, “të prekur” e në anën e “të mundurve”:

-“Edepzës! Mirë që dje u bëre me “Ballin”, po me gjermanin ç’deshe që u përzjeve? Nuk të vrava dot dje, të vrasë sot...”

“Atë të “Ballit” e shpëtoi fati dhe nuk e zuri plumbi, kurse dajën, Partia. E përjashtuan nga Partia, por edhe, nga ligji. Gjemb në këmbë nuk i hyri.

Ishte “i yni”, i “Luftës”, “i kampit të përqendrimit”. (Por, e vërteta është, vetëm për këtë rast, sepse jetoi e vdiq në fshat, si gjithë të tjerët).

Pak a shumë, siç vazhdon sot. Kur, pas “luftës”, domethënë zgjedhjeve elektorale, je me fitimtarët e PD-së apo PS-së, je “i yni”, domethënë, ke edhe punë, edhe karrige të madhe, dhe “benefice” të tjera në formë tenderash, etj., etj. Madje, edhe nga burgu shpëton sot “i imi”, apo “i yti”, kur je në pushtet, sikurse daja ynë “i kampit të përqendrimit”...