-Një vështrim mbi krijimtarinë poetike të poetes dhe publicistes së njohur RAIMONDA MOISIU

RAIMONDA MOISIU, KJO PRINCESHË E POEZISË MODERNE

Nga VASIL TABAKU

Të shkruash, do të thotë të japësh, është një dhënie e pandërprerë, një raport tepër i ngushtë mes njeriut dhe jetës, ëndrrës dhe realitetit, magjikes dhe reales, të bukurës dhe shpresës. E tillë është poezia, një bashkëbisedim mitik dhe intim me lexuesin dhe kohën. Raimonda Moisiu,poete dhe publiciste e njohur, një emër që është prezent presj vitesh në botën e madhe të letrave, ka tashmë një universe poetik të vetin, duke prestuar të flas thellë dhe intimësisht, ngrohtë dhe tepër emocionalisht, pse jo dhe fuqishëm me njerëzit, botën dhe ëndrrat, me magjiken dhe realen, të gërshetuara mjeshtërisht në vargjet e saj poetike…Raimonda Moisiu, vjen në poezi, mjaft elegante, e brishtë, femërore dhe mitike, e veshur me një tis magjie transparente, i cili natyrshëm i jep asaj statusin e PRINCESHËS se poezisë. Shpirti i madh dhe i bukur i poetes shpalos nëpër gjithë materialin e shkruar të saj poetik një botë të re, të paeksploruar më parë nga asnjë poete tjetër. Ajo fiton kështu dimensionet e reja të një poetike moderne, tepër origjinale e të realizuar, ku më tepër se kund duket brendësia e zemrës së saj. Raimonda Moisiu ka aty një çiltërsi mahnitëse tejet transparente dhe të bukur gjer në magjepsje:
Fatin tim…
E kërkoj,
mes nostalgjisë e fluturimit, nëpër
hapësirën e qiellit, që është
aq e madhe, sa e madhe është edhe
dashuria. . . .
…se
Për të rrëmbyer zemrën time, duhet
një vështrim, që
mezi përmban klithmën e buzëve. . . . .
Shkruan poetja, duke i çelur kështu një portë të fshehtë dashurisë, asaj që ne shpesh e fetishizojmë gjer në misticizëm, ndërsa autorja e bënë atë të prekshme, njerëzore dhe natyrisht mjaft poetike…Raimonda Moisiu di të zbuloj me mjaft poetizëm, vlerat e shpirtit dhe të jetës, vlerat e ëndrrës dhe realitetit, duke krijuar kështu një realitet të ri poetik me ngjyra marramendëse, me metafora shëndrritëse dhe zëra të fshehtë sa të mistershëm aq dhe të prekshëm, sa njerëzor aq dhe femëror…Ajo tenton të mbetet kështu një poete me një rezonancë zërash të fshehtë që zbulohen duke i përjetuar thellë përmes poezisë së saj të mrekullueshme…
Vargu poetik si një zbulim në jetë…
Vlerat e krijuesit, nuk rajvizohen brenda ditës. Ato duanë kohë, shumë punë dhe përpjekje që të marrin trajtat e dukëshme dhe të lexohen qartë. Kështu dhe Raimonda Moisiu, vlerat e saj si krijuese i ka ngjizur pak e nga pak me punën e saj në vite. Ajo e sjellë vargun poetik si një proces të gjatë zbulimi, ku natyrshëm spikat bota e madhe e femrës dhe realiteti, dashuria dhe ëndrrat, të cilat janë këtu nebuloza e krijimit të një realiteti poetik origjinal dhe tepër të bukur larë në një ujëvarë drite dhe dashurie…Dashuri, sa shumë dashuri shpërthen nëpër vargjet e Raimonda Moisiut, aq shumë dashuri sa duket sikur Bota është e veshur e tëra me dashuri…ku natyrshëm protagoniste është ajo…femra…:
Duamëni!
Duamëni me shpirt,
Siç iu dua edhe unë me shpirt!
Duamëni,
Edhe pakëz më pak se sa iu dua unë,
Nuk ka gjë,
Nuk iu dhimbsem?
Nuk janë dy buzët e mia lyer me të kuq,
Është zemra ime që po fjaloset me ty….
…. Me ju të gjithë!
Këtë muzg.
Ju, kurrë nuk mund të dashuroni me kaq pasion,
Sa dashuron një grua.
Unë jam një grua,…
Jam një grua…Një mesazh që poezia e sjellë përmes shpirtit të ndezur, ku dashuria dhe realiteti njehsohen duke u bërë kështu një mesazh i bukur. Poezia e Raimonda Moisiut, vjen e angazhuar sociologjikisht por edhe shpirtërisht. Aty është femra që flet. Është zëri i saj tingëllues gjer si një pëshpërimë, herë si një ledhatim dashurie, herë si një brengë dhe herë si një thirrje…Dhe të dëgjosh këtë zë do të thotë të jesh pjesë e kësaj poezie që autorja ndërton me shumë shpirt dhe pasion. E veçanta poetike e Raimonda Moisiut, mendoj se është pikërisht tek zbulimi që ajo bënë përmes vargut në jetën e përditshme. Këtë e dëshmojnë një sërë poezish mjaft të realizuara si “Mos dhunoni brishtësinë!”, “Endem”,”Një pëllumb i bardhë”,” Jam ”Shaganeja”* jote”, “Dua DIELL. . . . . . diell DUA! –“ etj. Zbulimi që autorja bën nëpërmjet poezisë, është një befasi. Raimonda Moisiu e realizon atë jo thjesht si një fenomen, por si një dukuri të shpirti njerëzor, një shpalosje shumedimensionale që argumenton realitetin:
Dua diell!
Diell !
Diell dua,
siç duan qeniet e gjalla ajër.
Diell,
që të më ngrohë, të më shpëtojë,
të më ndriçojë rrugën, për
në kështjellën e dëshirave.
Jam nisur të kërkoj një qiri,
të më bëjë dritë,
në burgun e ftohtë të qenies sime…
Zbulim dhe kërkim. Një zbulim vërtet dramatik i femrës për vogëlsitë e kësaj bote por njëherësh dhe kërkim i forcës për të ecur dhe për të rigjetur dashurinë e mohuar. Drama e madhe e jetës në poezinë e Raimonda Moisiut është vërtet një risi, një gjetje mbresëlënëse sa origjinale aq dhe e bukur, e ndërthurur me dhimbjen dhe trishtimin, por edhe më shpresën se jo gjithçka ka mbaruar. Poetja di të ringrejë si një feniks dashurinë brenda shpirtit të trazuar të femrës e cila asnjëherë nuk resht së kërkuari.
Aromë femre…
Të dua! Unë e çmendura,
që mezi pres çdo mbrëmje,
në një çast të vetëm; Të vetëm. . . . !
Të qetë, të heshtur,ëndërrimtar,
të marr ngrohtësinë, brishtësinë,
e trupit tënd. Të më zgjosh agimin,
të më thuash diçka; Të ndjehem grua!
…dhe padyshim që poezia e Raimonda Moisiut ka arome femre, aromën e jetës dhe dashurisë së përjetëshme. Teksa lexon poezitë e Raimonda Moisiut për botën magjike femërore, ndjehesh i pushtuar nga shpirti i madh e fisnik i FEMRËS, si një qënie njerëzore por edhe e perëndishme…Plot dritëhije dhe mistere, plot pasion dhe ofshama, plot ëndrrat dhe përqafime, puthje dhe dashuri, dashuri dhe përsëri dashuri…Në jetën e përditshme ne shpesh përpiqemi të dukemi dhe të shtiremi si puritanë, por ndërkohë të gjithë e mendojmë atë, të bukurën përvëluese që fsheh dashuria, fsheh femra dhe mashkulli…dhe asnjëherë nuk guxojmë ta themi me zë të lartë…Por Raimonda Moisiu e thotë këtë jo vetëm me zë kumbues por dhe bukur, mjaft bukur estetikisht, poetikisht dhe njerëzisht:
Vështrohemi mbi burim,
duke përkëdhelur kaçurrelat e njëri-tjetrit,
mes burbuqeve të përflakura,
të puthjeve të nxehta.
Si dy nimfa të çmendura,
si luspat e midhjeve në ujë. . . .
- nëpër përvëlimin e lakuriqësisë.
Natyrisht ky fragment poetik nga Raimonda Moisiu ndoshta nuk mund të thotë gjithçka, por në pak vargje thotë atë që ne shpesh e anashkalojmë duke puritanizuar qëndrimin tonë qytetar, por harrojmë qëndrimin tonë të brendshëm shpirtëror, të cilin Raimonda Moisiu nuk e harron, as e anashkalon, por e thekson, sepse natyrisht, ne jemi qenia, por mbi të gjitha jemi shpirti që ndjen dhe flet…Nëpër universin poetik të dashurisë së Raimonda Moisiut, ndjehet frymëmarrja e femrës në krahët e mashkullit, ndjehet zhurma magjike e puthjes dhe shtrëngimi i përqafimit. Ndjehet fërfërima e brishtë e fijeve të flokut të femrës mbi supet e mashkullit, ndjehet etja për dashuri dhe shpresë, zjarri për pasion dhe dritë, ku në fund të fundit, pohohet jeta me gjithë përmasat e saj. E pra, kjo aromë femre mbush poezitë lirike të Raimonda Moisiut plot me pasione të pashuara, ku ndizen rrallë dëshirat e çmendura dhe zërat e marrë të dashurisë…. Por në asnjë moment poetja , nuk kalon në banalizim, përkundrazi, gjithë poezitë e ndjeshme të dashurisë së Raimonda Moisiut, janë një mrekulli poetike sa korrekte aq dhe të ndjera, sa realiste aq dhe magjike, plot brerore zjarri dhe magjie…
Bota sociale,angazhimi poetik dhe koha
Raimonda Moisiu, mund të konsiderohet një poete mjaft sociale dhe sa shqiptare aq dhe ndërkombëtare, kjo edhe për faktin e jetesës së saj jashtë Shqipërisë në SHBA. Kjo formë jetese e ka bërë poeten sa të ndjeshme aq dhe të angazhuar me anën sociale të jetës e ndërkohë jetesa në SHBA i ka dhënë asaj edhe eksperiencë, përvojë jetike pse jo dhe një këndvështrim më të gjerë në gjithë krijimtarinë e saj poetike. Por ajo që e socializon dhe e pasuron më tej jetën dhe krijimtarinë e Raimonda Moisiut, padyshim është puna e sajë për shumë vite si publiciste. Gazetaria i ka dhënë asaj disa dhunti ndijimesh të veçanta që përgjithësisht i kanë vetëm gazetarët. E të gjitha këto ndërthuren mjeshtërisht në krijimtarinë e saj poetike, duke e bërë atë një poezi unike, origjinale dhe të kuptueshme për një kategori lexuesish tepër të gjerë. Raimonda Moisiu e gjen veten si krijues në krah të njerëzve të trishtuar e të varfër, njerëzve në nevojë dhe brenda dramës së tyre të madhe tragjike dhe sociale. Kujtojmë këtu poezinë “Besmir-ferishtja e poemës së mjerimit, Elegji,-kushtuar Besmir Ujkës, djaloshit shkodran, që vdiq nën pirgun me plehra. ”. . . Tronditëse, po të kemi parasysh dhe sensibilitetin e madh të poetes Moisiu e cila me zemër në dorë poetizon dhimbjen dhe brengën :
Në këtë ditë pranvere-drita, dashuria
ndriçonin si brishtësia fëminore, si
pafajsia e moshës,
në sytë e tu të qeshur…
Ngado kishin çelur bliret. . . . .
Me vete kishe trastën,
strukur në të,
“Poemën e mjerimit. ”
Gjysëm helm, gjysëm e ëmbël,
në kalldrëmet e fëmijërisë,
vrapoje duke i bërtitur botës me gurgullima fëmijnore:
“Kafshatë që s’kapërdihet asht’ or vlla mjerimi”!
Realiteti për Raimonda Moisiun është sa goditës aq dhe tronditës. Edhe pse jeton përtej oqeanit, ajo jeton Shqipërinë, jeton njerëzit e saj, jeton dhimbjen dhe brengën shqiptare duke u shëndrruar kështu edhe në një tribunë e vegjëlisë së heshtur në vendin e saj të shtrenjtë…Natyrisht, motive të kësaj natyre e përmase Raimonda Moisiu trajton edhe për botën perëndimore, ku aktualisht jeton. Këndi i gjerë i shikimit të poetes fut brenda poezisë së saj mjaft probleme sociale por edhe psikologjike, trajtimin e femrës dhe botës së saj të madhe. Poetja Raimonda Moisiu realizon më së miri edhe pozicionin e saj si një publiciste e zonja dhe e talentuar. Puna si gazetare për shumë kohë, kontakti me njerëzit dhe problemet e tyre i ka dhënë Raimonda Moisiut edhe nje “shqisë “ të re, perceptimin e thellë social dhe moral, njerzor dhe shpirtëror të realitetit ku jetojmë. Këtë e gjejmë edhe në poezitë e librave të tjerë të botuar të Raimonda Moisiut :, “ Dashuria nuk ka emër”, “-Sikur nuk më ke puthur kurrë”,”Lulëkuqja e egër”, debutime mjaft të suksesshëm dhe tejet të realizuar, si artistikisht ashtu dhe mjeshtërisht. Poetja i jep lexuesit një mundësi të re për të depërtuar në brendësi të botës së madhe të femrës dhe në shpirtin e bukur njerëzor…Por ajo që e bën poeten Raimonda Moisiu të veçantë është ligjërimi i rrjedhshëm poetik, i figurshëm dhe me mjaft guxim qytetar. Noviteti poetik i Raimonda Moisiut konsiston në faktin e një poezie të fuqishme shpirtërore me një zë femëror të mrekullueshëm dhe origjinal. Nëse një poezi të Raimonda Moisiut do të ma jepnin ta lexoja pa emrin e autores, ju garantoj se do ta gjeja menjëherë se poezia ishte e Raimonda Moisiut. Ajo i ka vënë poezisë së saj në çdo detaj shpirtin dhe zemrën e vet,i ka dhënë si të thuash identitetin e vet, pathosin dhe ngjyrën e shpirtit të saj, duke e bërë kështu një poezi sa intime aq dhe bashkëkohore, moderne dhe shprehëse, të fuqishme dhe njerëzore…
Realja dhe irealja, një lajtmotiv i përhershëm i poetes
…shpesh poetja ndodhet mes ëndrrës dhe zhgjëndrrës, duke u përpjekur të ndërtojë një realitet përtej atij realiteti që jeton. Natyrisht, kjo gjë preston atë që poetët gjithmonë kërkojnë e kërkojnë atë që të tjerët nuk e shohin, nuk e ndjejnë por në fund të fundit e dëshirojnë…Poetët janë vizionar dhe arkitektët më të mëdhenj të së ardhmes. Poetët nuk janë kurrsesi konformistë apo njerëz të momentit. Poetët në një mënyrë apo në tjetër janë ndërgjegjja e njerëzimit. Ndaj kjo gjë i con ata përtej reales, përtej të prekshmes dhe të së përditshmes. Ja si shkruan Raimonda Moisiu për këtë gjendje dhe realitet :
Ndonjëherë…
Qenia ime më duket si një kufomë,
që mezi po pret çastin,
e nisjes drejt një botë të padukshme.
Mundohem të flak tutje trishtimin,
e mungesës së vështrimit adhuronjës.
-. -
Është më se e kuptueshme, Raimonda Moisiu kërkon. Ajo nuk resht së kërkuari në krijimtarinë e vet dhe gjithsesi ky kërkim i jep asaj statusin e poetes novatore që përtej ëndrrës zbulon një realitet të dëshiruar nga të gjithë, një realitet që poetja i jep ngjyrat e një mjedisi njerëzor plot dritë dhe shpresë, ku ëndrra është bërë e prekshme. Dhe sikundër e dimë të gjithë, këtë privilegj e kanë vetëm poetët. Në shpirtin e poezive të Raimonda Moisiut zgjohet ëndrra dhe shpresa, zgjohet dashuria e vërtetë dhe magjia e puthjes, zgjohet mirësia dhe bekimi. Raimonda Moisiu, nëpër të gjitha vargjet e vet, mundohet të jetë MONDA e realitetit, ajo femra e ndjeshme, vibruese, e dridhshme, e ndjeshme, njerëzore dhe e ëndërrt, që ti takon përditë dhe e njehson me gjithë njerëzit e mirë e të mrekullueshëm të kësaj bote. Poezia e Raimonda Moisiut është një apël për mirësi, dashuri, paqe, dritë, bashkim dhe dinjitet. Natyrisht kjo është një ecje mjaft e sigurt dhe plot talent, elegancë femërore dhe mjeshtëri poetike e Raimonda Moisiut drejt një perspektive poetike të mrekulleshme dhe mjeshtërore.
Si përfundim,
Raimonda Moisiu, mbetet poete e konsoliduar, mjaft e ndjeshme, me një varg tepër të realizuar, plot shpirt dhe shpresë, plot jetë dhe dashuri. Ajo padyshim është një mjeshtre e përdorimit të figurave poetike, dhe metaforës…Krijimtaria e saj poetike është e pjekur dhe shprehëse, e prekshme dhe e kuptueshme, e dashur dhe vibruese, e thjeshtë dhe moderne, e lehtë për tu asimiluar nga lexuesi dhe tepër e thellë…Ajo dominon një varg ku bota e madhe femërore ka atdheun e vet dhe triumfon, duke u shëndruar në një mesazh madhor për të gjithë…Dhe unë do të thosha me shumë çiltërsi se, -Raimonda Moisiu është princesha e poezisë moderne…

Prof.Dr.Milazim Krasniqi : Vështrim i shkurtër për librin “Kosova” të Oliver Jens Shmitit

Libri “Kosova histori e shkurtër e një treve qendrore ballkanike” i Oliver Jens Shmitit është i shkruar si një “letërsi e popullarizuar”, me synimin që të jetë në shërbim të atyre që duan të argëtohen, gjithnjë pa ngarkesën që të verifikojnë vërtetësinë e fakteve. Prandaj, lehtësia me të cilën autori ka shtjelluar këtë temë, më shumë është ajo e autorëve të teksteve fiksionale, që nuk e kanë për gjë të trillojnë, të krijojnë kundërthënie me fjalët e veta, të përrallisin me seriozitet pompoz për gjëra të vogla, që janë të njohura dhe monotone por edhe të “citojnë” nga pak tekstet e huaja, gjasme sipas poetikës postmoderne.
Pa e paragjykuar për asnjë çast autorin si “të huaj” (sepse në shkencë nuk ekzistojnë kategori të tilla si “ne”- “ata” ose “vendas”- “të huaj”), e kam krejtësisht të pakuptueshme se si është e mundshme që një autor e lejon veten të shndërrohet në një spekulues të kësaj përmase. Vërtet, ky rast është për keqardhje, sepse kontributi potencial i tij dhe i studiuesve të tjerë, që vijnë nga përvoja të tjera akademike dhe me një distancë emocionale të domosdoshme në këtë fushë studimesh, mund të jetë shumë i dobishëm për transformimin e studimeve albanologjike në studime me standarde rigoroze shkencore, sidomos të asaj metodologjie të cilën Karl Poperi e quante “pluralizëm kritik”. Fatkeqësisht, në librin “Kosova histori e shkurtër e një treve qendrore ballkanike”, Oliver Shmiti është e kundërta e kësaj mundësie. Arsyet pse ai ka rrezikuar kaq shumë etikën e tij akademike, i di më së miri vetë ai. Këtu do të skicoj vetëm disa raste drastike të spekulimeve dhe të të pavërtetave të tij. Pra, jo të gjitha, sepse në atë rast do të duhej të shkruhej një libër i tërë, meqë pothuajse i gjithë ky libër i Shmitit është i ndërthurur mbi spekulime, plagjiarizma dhe të pavërteta.

Plagjiarizëm me “marifet”

Ka raste të shumta, ku Shmiti ka huazuar materialin e një autori tjetër dhe e ka përshtatur për veten e vet, duke bërë ndryshime kozmetike, por duke e ruajtur esencën e definimeve ose vlerësimeve të huazuara. Kjo është një plagjiaturë në dukje inteligjente, por prapë se prapë plagjiaturë mbetet, me gjithë ngarkesën imorale dhe pseudoshkencore që bartë në vete ky ves. Ja një shembull tipik që e shpërfaqë teknikën e huazimeve të Shmitit:

“Si perandori e karakterizuar nga tradita shtetërore romake, besimi ortodoks dhe gjuha greke, Bizanti …”

Kështu e definon Bizantin Hans Oliver Jens Shmiti në faqen 37 të librit të vet, duke e kontekstualizuar këtë definim lidhur me rrethanat në të cilat ndodhi sundimi bizantin mbi Kosovën dhe trevat e tjera ballkanike. Vërtet, definimi i Bizantit në këto tri nivele tingëllon korrekt dhe e paraqet autorin si njohës të historisë së Bizantit. Krejt do të ishte në rregull, sikur këtë definim të mos e kishte bërë një autor krejt tjetër dhe shumë kohë para Oliver Shmitit. Georg Ostrogorski në studimin e tij, “Historia e Perandorisë Bizantine” (i cili shqip është botuar në vitin 2002 nga shtëpia botuese “Dituria” e Tiranës) e definon kështu Perandorinë e Bizantit:

“…Strukturë shtetërore romake, kulturë greke dhe besim i krishterë: këto janë burimet kryesore kulturore të zhvillimit të Perandorisë Bizantine”. (Georg Ostrogorski, Historia e Perandorisë Bizantine, Dituria, Tiranë, 2002, f. 17)

Kur krahasohen këto dy definime, na del qartë se Shmiti e ka huazuar definimin nga Ostrogorski, por ka bërë disa ndryshime kozmetike për të fshehur huazimin: fjalën “strukturë” të Ostrogorskit e zëvendëson me fjalën “tradita” (pra në vend të formulimit të Ostrogorskit”,strukturë shtetërore romake” e bën “tradita shtetërore romake”. Më tutje, sintagmën “kulturë greke” e bën “gjuha greke” dhe sintagmën “besim i krishterë” e shndërron në “besimi ortodoks”. Por, esencialisht janë formulimet e huazuara nga Ostrogorski, të cilit nuk i referohet kurrkund. Kurrkush nuk mund të thotë se ngjashmëria është e rastësishme, sepse një njohës i Bizantit është e pamundur të mos e njohë studimin monumental të Ostrogorskit dhe nëse e njeh, atëherë duhet edhe ta citojë e mos ta huazojë, duke e fshehur huazimin me disa terma të përshtatur.
Tek flet për “religjionet dhe konfesionet”, në rastin e Krishterimit, autori pohon se “duhet të bëhet dallimi mes Krishterimit të parë dhe të dytë” (f. 87) pa iu referuar për këtë lloj definimi Peter Bartlit, i cili shumë para Shmitit e ka definuar me kësi termash përhapjen e Krishterimit ndër shqiptarë (punë tjetër është se sa i vërtetë është ky pohim). Kjo teknikë e Shmitit, e huazimit të definimeve të një autori tjetër dhe të fshehjes së huazimit, duke bërë disa ndryshime kozmetike, është plagjiaturë tinëzare, por gjithsesi është plagjiaturë.

Libri i Shmitit si fabrikë për prodhimin e të pavërtetave

Një kohë të gjatë nuk kam mundur të besoj se ky autor ka ngarkesë armiqësore ndaj shqiptarëve, edhe pse ka pasur raste kur është akuzuar si i tillë. Më janë dukur teprime, me të cilat fatkeqësisht komunikimi ynë publik është shumë i familjarizuar, si pasojë e jetës së gjatë nën presion e dhunë dhe të një frike neurotike që ka prodhuar ajo gjendje. Por, disponimi armiqësor i Shmitit ndaj shqiptarëve nganjëherë shpërthen edhe krejt pa takt, gati iracional. I tillë është edhe ky konstatim i tij:

“Kështu, shqiptarët ishin pjesëmarrës në rrethimin e dytë të Vjenës në vitin 1683”.

Formulimi i këtillë eksplicit për shqiptarët, lë të kuptohet se shqiptarët kanë qenë subjekt i asaj lufte, pra palë në luftë, përkatësisht një agresor që e ka sulmuar Vjenën. Ndërsa, kjo absolutisht nuk është e vërtetë. Në ushtrinë osmane që ka rrethuar Vjenën dhe në ekspeditat e tjera të saj ndër shekuj, do të ketë pasur edhe shqiptarë, krahas edhe pjesëtarëve të popujve të tjerë që ishin të sunduar nga Perandoria Osmane, por të gjithë ata kanë qenë si ushtarë të ushtrisë osmane. Një ushtri perandorake si ajo osmane, ka pasur në radhët e veta pjesëtarë popujsh nga më të ndryshmit, por ata nuk kanë përfaqësuar popujt e vet, sepse ose kanë qenë të nënshtruar ose vasalë. Pasaktësitë e kësaj natyre lënë shije të hidhur, sepse mund të interpretohen vetëm në sfondin e perceptimit të historiografisë nacionaliste serbe, për shqiptarët si mercenarë dhe antievropianë të përjetshëm. Pak më poshtë Shmiti bëhet edhe qesharakë, kur po këta shqiptarë që e paskëshin rrethuar Vjenën, i paraqet hiç më pak se si “organ ekzekutiv”, pra qeveri të osmanëve! Nga ana tjetër, një historian korrekt nuk do të aludonte se gjoja “këtu gjenden rrënjët pak më të thella-ndonëse ky nuk është shpjegimi i vetëm- për konfliktin e riinterpretuar si etnik mes shqiptarëve me shumicë myslimane dhe serbëve ortodoksë në shekullin e 20-të”. Ky në fakt është një riinterpretim keqdashës dhe pothuajse armiqësor i vetë Shmitit për rrënjët e konfliktit shqiptaro-serb në shekullin XX, i cili nuk ka asnjë lidhje me “kujtesën” e shekullit XVII. Shmiti nuk mund të ankohet se nuk ka dokumente e fakte për shkaqet e konfliktit ndërmjet serbëve e shqiptarëve në shekullin XX, që nga luftërat ballkanike e deri në spastrimin etnik dhe gjenocidin serb të vitit 1999. Ka aq shumë dokumente serbe që dëshmojnë qartësisht se qëllimi serb ka qenë zgjerimi territorial i Serbisë dhe dëbimi/shfarosja e shqiptarëve për interesa të shtetit nacional serb. Projektet dhe luftërat i kanë bërë individët dhe institucionet shtetërore serbe. Është e vërtetë se është instrumentalizuar edhe Kisha Ortodokse Serbe, por ajo ka qenë pjesë e instrumentalizuar e projekteve imperiale të shtetit. Por, në asnjë rast konflikti mes shqiptarëve e serbëve nuk ka pasur karakter fetar, mes myslimanëve e ortodoksëve, sikundër përpiqet ta paraqesë tinëzisht Shmiti. Dhe aq më pak si kujtesë gjoja e konservuar që nga shekulli XVII, për të cilën Shmiti lë të kuptohet se gjoja serbët kanë qenë të identifikuar me Vjenën. Në shekullin XVII as serbët e as shqiptarët nuk kanë pasur struktura shtetërore, që do të ishin subjekte të pozicionuara me vullnetin e vet ose pro ose kundër asaj lufte, që sot të aktivizoheshin në kujtesën historike si rrënjë të konfliktit shqiptaro- serb.
Një e pavërtetë monstruoze në librin e Shmitit është edhe lidhur me gjoja pasionin e shqiptarëve për armë dhe shpjegimin e rebelimeve të tyre për këtë shkak. Ky është një stereotip për shqiptarët, por në realitet është një e pavërtetë, sepse në kohë të qeta shqiptarët si gjithë popujt e tjerë kanë jetuar me pasionin për jetë, me përkushtimin ndaj besimeve fetare, me dashurinë për vlerat e familjes, të kolektivitetit e të atdheut. Nuk ka qenë dhe nuk është për shqiptarët arma “si koncept themelor social”, sikundër pohon Shmiti, me synimin që të na paraqet më afër barbarisë. Në fakt, interpretimi spekulativ i Shmitit përpiqet ta transmetojë pikërisht mesazhin për shqiptarët si barbarë, të pasionuar pas armëve dhe vdekjes. Ja se deri ku shkon kjo prirje absurde e Shmitit, kur flet edhe për kohën më të re, atë të administrimit të Kosovës nga OKB-ja:

“Këtë përvojë e patën së fundi edhe autoritetet e Kombeve të Bashkuara në vitin 1999. Për dallim prej tyre autoritetet shtetërore për një kohë u përpoqën t’i përfitonin sidomos burrat shqiptarë, duke iu shpërndarë atyre sistematikisht armë moderne. Popullsinë patriarkale të Kosovës vërtet e karakterizon një marrëdhënie vërtet afektive ndaj armëve. Vlerësohet se në vitin 2003, ‘60-‘70 për qind e shtëpive në Kosovë kishin armë. Mbrojtja e nderit bëhej në mënyrë ofensive, gjë që krijonte një potencial të dukshëm dhune”. (f. 76)

Kaq të pavërteta në një paragraf, kjo është një prirje perverse e një historiani, e denjë për t’u neveritur prej saj. Shmiti pohon se gjoja autoritetet shtetërore (lë të nënkuptohet për ato osmane, ato jugosllave e edhe këto të tashmet!!!) u kanë shpërndarë armë moderne banorëve, ndërsa e vërteta që dihet është se edhe autoritetet osmane edhe ato jugosllave, në periudha të caktuara, kanë zbatuar masa represioni nën pretekstin e mbledhjes së armëve. Kur ka filluar Lufta ballkanike, shqiptarët kanë qenë praktikisht duarthatë, sepse autoritetet xhonturke ua kishin marrë edhe ato pak armë që kishin pasur (çarmatosja masive e shqiptarëve pati ndodhur në kohën kur pikërisht autoritetet xhonturke lejonin armatosjen e Serbisë nëpër portin e Selanikut.) Ndërsa, në vitet pesëdhjetë, mbledhja e armëve është shfrytëzuar si mjet për detyrimin e shqiptarëve të Kosovës që të arratiseshin në Turqi. Në Kosovën e ditëve tona, ku ka prezencë masive të NATO-s e të EULEX-it, kush mund të gënjejë ditën për diell se gjoja “autoritetet shtetërore” u shpërndajnë armë moderne burrave shqiptarë?! Këto janë akuza keqdashëse dhe nuk kanë asgjë të bëjnë me studimin e historisë së Kosovës.
Një akzzë tjetër po kaq absurde është se gjoja shqiptarët në Kosovën e sotme i përdorin armët në “mënyrë ofensive” pra që të vriten njerëzit pa e bërë ende krimin, po vetëm pse dyshohet se mund të bëjnë ndonjë gjë dhe e paraqet shoqërinë e Kosovës si shoqëri tërësisht të militarizuar. Duke e njohur tashmë teknikën e huazimeve të teksteve të huaja nga ana e Shmitit, jam i prirë të mendoj mos është ky ndonjë fragment i ndonjë publicisti serb, që Shmiti ka harruar ta krehë (si tekstin e Ostrogorskit), e ta përshtatë, duke e zbutur pak me stilin e tij? Vërtet, dëshiroj të besoj që ky paragraf të mos jetë i Shmitit, sepse është shumë i ndyrë.


Vlerësime absurde për identitetin kombëtar dhe konvertimin

Një vlerësim i pavërtetë dhe absurd i Shmitit është edhe ai lidhur me identitetin kombëtar të shqiptarëve. Shmiti thotë:
“Sot identiteti kombëtar shqiptar barazohet me Islamin, ndërsa identiteti kombëtar serb me ortodoksinë”. (f. 92)

E para, nuk ka një shenjë barazie ndërmjet mënyrës së kombformimit të shqiptarëve dhe serbëve. Kombformimi serb e ka pasur ortodoksinë dhe pansllavizmin si tharmin e identitetit kombëtar, ndërsa në rastin e shqiptarëve ka qenë gjuha, historia, kujtimet e përbashkëta për paraardhësit, ato që kanë formësuar tharmin e identitetit kombëtar. Në fakt, teza e Shmitit për identitetin shqiptar si shtresë vetëm islame, ka për synim të prodhojë një mosbesim brenda vetë kombit shqiptar dhe të trembë kombet përreth po edhe ato evropiane nga një “komb islamik” shqiptar.
Po në të njëjtin paragraf autori bën edhe një shpërthim tjetër po kaq joshkencor:

“Pranimin e Islamit nga ana e shqiptarëve historianët shqiptarë e shpjegojnë me politikën gjoja asimiluese të Kishës mesjetare serbe. Por, kjo nuk mund të provohet nga burimet”. (f. 92)

Nuk e kam të qartë se çka nënkupton në këtë rast me burimet Shmiti, nëse si kryeburim në këtë çështje nuk e trajton dokumentin kryesor, që kishte sanksionuar edhe mënyrën e sundimit fetar në shtetin mesjetar serb, pra, Zakonikun e car Dushanit. Në këtë dokument zyrtar shtetëror e kishtar, parashiheshin masa drastike të dhunës ndaj atyre që nuk ishin serbë dhe që nuk futeshin/ktheheshin me dhunë në ortodoksi. Termat e Zakonikut të Dushanit zbulojnë qartë se doktrina latine, katolicizmi, bashkë me herezinë bogumile, ishin në qendër të përndjekjeve përkatësisht të “pastrimit të fesë” nga herezia altine dhe bogumile. Zakoniku i car Dushanit që në nenin e parë e afirmon pikërisht synimin e “pastrimit” të ortodoksisë nga herezia latine:
“1. Për krishterimin: pikë së pari për krishterimin. Në këtë mënyrë të pastrohet krishterimi”.

Në pajtim me idenë kryesore, të pastrimit të krishterimit, në disa nene, veçmas në nenet 7, 8 dhe 10, urdhërohen masa kundër herezisë latine përkatësisht për kthimin me dhunë të të gjithë njerëzve në ortodoksi:

“7. Për herezinë latine: Dhe të nxjerrë Kisha e Madhe protopopët në të gjitha qytetet dhe në të gjitha sheshet, që të kthejnë krishterët nga herezia latine, ata që janë kthyer në fenë latine, dhe t’u jepet urdhër i shenjtë dhe të kthehet secili në krishterim. 8. Për popin latin: Edhe popi latin, nëse gjendet, duke kthyer të krishterët në fenë latine, të dënohet sipas ligjit të etërve të shenjtë.
10 Për heretikun: Dhe nëse ndokush gjendet si heretik, duke jetuar në mesin e të krishterëve, të damkoset nëpër fytyrë dhe të dëbohet, ndërsa kush do ta fshehte, edhe ai të ndëshkohet”.

Pra, dokumente për planifikimin dhe zbatimin e dhunës fetare serbe nga ana e autoritetit shtetëror e fetar, ka dhe ato janë të disponueshme për secilin që nuk përpiqet t’i fshehë. Me zbatimin e këtij ligji rigoroz të Dushanit edhe në trevat shqiptare, pasojat për identitetin fetar dhe etnik të shqiptarëve kanë qenë serioze, sepse ato e kanë sforcuar asimilimin e tyre në serbë. Natyrisht, për t’i shpëtuar këtij presioni të Kishës Serbe dhe të shtetit mesjetar serb, pas ardhjes së osmanëve, ka pasur një largim nga ortodoksia serbe të ish të konvertuarve me dhunë, të cilët e përqafuan Islamin.

Një publicistikë e dobët

Në librin e Shmitit, që më shumë se gjithçka tjetër është një publicistikë e dobët, gjithandej ka trillime të mëdha. Fjala vjen ai thotë se “në verën e vitit 1999 shqiptarët shkatërruan disa qindra kisha dhe monumente të tjera ortodokse në Kosovë” (f. 283. ) Ne që kemi jetuar në këtë vend, e dimë se në verën e vitit 1999 nuk ka pasur tendenca të sulmeve ndaj kishave dhe objekteve të tjera serbe të kultit. Po ashtu, deri sot nuk kam ndeshur në asnjë burim të shkruar, i cili do të vërtetonte se verën e vitit 1999 ka pasur përpjekje për shkatërrimin e kishave dhe monumenteve të tjera ortodokse. Nga i merr Shmiti këto “të dhëna” vetëm ai e di. Po ashtu, ai pohon se Arsenije II Çarnojeviçi ka udhëhequr kryengritjen kundër sundimit osman, ndërsa Noel Malkolmi ka vërtetuar se Çarnojeviçi nuk ka qenë pjesë e asaj kryengritjeje të udhëhequr nga Pikolomini e të ndihmuar nga Pjetër Bogdani dhe as që ka qenë në Kosovë, kur janë zhvilluar ato ngjarje. Pra, ai saktësisht afirmon vetëm tezat që trumbetojnë historianët serbë. Nëse nuk u beson fakteve që prezantojnë për këtë çështje historianët shqiptarë, së paku Noel Malkolmin mundur ta kishte marrë para sysh.
Kreu i dytë i librit “Kosova histori e shkurtër e një treve qendrore të Ballkanit”, ku gjasme studiohet gjendja e Kosovës në vitet 1912-1999, është një publicistikë edhe më e dobët, konfuze, me shumë pasaktësi e interpretime arbitrare të autorit. Por, kjo histori është më e njohur, prandaj shanset e Shmitit për ta hutuar e mashtruar publikun janë më të vogla. Për këtë arsye edhe nuk kemi vullnetin që të merremi tash për tash me të.
Sidoqoftë, përfundimi ynë nga leximi i gjithë këtij libri është se ky historian nuk mund të shkruajë histori korrekte, sepse është shumë i ngarkuar me paragjykime ndaj shqiptarëve. Ai tashmë ka profilizuar një “disiplinë të re” që mund të emërtohet si Shmitologjia dhe e cila është ngritur për të fabrikuar kastile të pavërteta kundër shqiptarëve. E gjitha është për të ardhur keq.

Ismail Kadare, Tragjikomikja dhe modernja te “Darka e gabuar”

Nga Mexhit Prençi

Tragjikomedia moderne “Darka e gabuar” sfidon thëniet e mediokërve se krijimtaria e viteve të fundit e Kadaresë është në rënie. Origjinaliteti i modernitetit të saj është i spikatur. Stili i shkrimtarit është i aftë të shpreh mendime të mëdha, thellësia e ndjenjës dhe frymëzimit janë të lindura dhe të arritura nëpërmjet artistikes, estetikes dhe figurës së mendimit në paraqitjen e të madhërishmes dhe, fisnikëria në zgjedhjen e fjalëve e të fjalive, janë elemente të stilit të lartë siç do të shprehej Longini, që e ka ngjitur autorin në rendin e lartë estetik, do të thoshte Benedette Krroçe.
* * *
Kadare nuk shkruan si gjithkush, por si askush, duke sfiduar gjithkushët që shkruajnë letërsi të alibisë. Sartri i shkruante një mikut të tij: “Duhet bërë si gjithë të tjerët dhe jo si askush, - kjo, përmbledh moralin që autorët tanë ua kanë shitur lexuesve. Më këtë ata janë justifikuar: duhet të bëjmë si gjithë të tjerët dmth të shesim verën e Bordos sipas rregullave të mësuara, të martohemi me një vajzë me pajë, të vizitojmë prindërit, vjehrrën, miqtë, pra të jemi si gjithë të tjerët, dmth të shpëtojmë shpirtin tonë dhe të familjes me shkrime të bukura e shkatërruese njëherësh. Do ta quaja letërsinë e këtyre veprave, - letërsi e alibisë”.
* * *
E ka sfiduar nga çdo pikpamje “Darka e gabuar” këtë llojë letërsie, si në modernitetin më finok e të spikatur, në rrafshin artistik dhe estetik, siç e cilëson në tërësi prozën e Kadaresë Dominique Fernandez, ashtu dhe në rrafshin e relativitetit të gjykimit të dukurive, të ideve e mesazheve që burojnë nga bota reale e zakonshme dhe e jashtëzakonshme, prej së cilës autori është nisur dhe ka rikrijuar një realitet artistik, të caktuar, por i çliruar nga çdo trysni letrare e vjetëruar e rutinore dhe nga çdo trysni e botës reale të rrafshit ideologjik e politik, i vetëorientuar në qasjen e shprehjes së lirë të mendimit, si e sheh ai atë pjesë të realitetit historik të botës reale që synon ta shndërrojë në botë artistike. Realizimi është i mrekullueshëm.
2
“Darka e gabuar” është roman modern, i hapur. Lejon shumësi shpjegimesh, opinionesh, debatesh, kundërshtish, që bazohen te polisemia e tekstit si te Finnegaus Wake e Xhojsit. Autori në gjykimin e një dukurie, ngjarjeje, situate apo të bëmave të personazheve, jep artistikisht vlerësimin dhe versionin e tij të mëvehtësishëm dhe opinionet e gjykimet e ndryshme e të kundërta, individuale apo kolektive, të personazheve. Kjo qasje e realizuar mjeshtërisht, përmban një ndër vlerat më të veçanta dhe origjinale të romanit në rrafshin ideoartistik.
Është një pikëvëstrim origjinal, modern dhe liberal, do të thosha është risi e romanit, moderniteti i të cilit është shumëdimensional: bashkëjetesa e elementëve të hipërrealizmit me ato të realizmit magjik, surrealizmit dhe formave groteske e ironike, dramatike e tragjikomike, janë në unitet, duke ruajtur sensin e masës në tërë strukturën e romanit, teknika e të cilit është rinovueseve, si kundrërshti e formës kronologjike. Ka mënjanuar linjat e ngjarjeve dhe të personazheve, ka riarangjuar sekuencat kohore ku e para dhe e fundit nuk vijnë sipas radhës, por vijnë atëhere kur arrijnë kontaktin përmes pranëvënies dhe, kërleshjes së mendimeve e konflikteve në vëtëdijen krijuese të shkrimtarit, prej nga menaxhohen mjeshtërisht: enigma, dilema e kundërshtia në botën e brendëshme të personazheve, brenda vetes e jasht tyre në raportet me të tjerët, me mjedisin, ngjarjet dhe vetë dukuritë.
* * *
Theksoj se kahu i mishërimit artistik dhe estetik të filozofisë së relativitetit të gykimeve dhe vlerësimeve të dukurive të ndryshme, është jo vetëm vlerë e lartë dhe risi e prozës së tij moderne, por edhe faktor lëvizës i proceseve të zhvillimit dhe formësimit të romanit, shprehje e mëvehtësisë të personazheve dhe e qytetërimit modern në sensin që, për një problem, dukuri, ngjarje, personazh, rrethanë apo konflikt në jetë, shfaqen dhjetra alternativa të ndryshme, nga njerëz të ndryshëm, ku gjithçka është shndërruar në art te “Darka e gabuar”, duke na mrekulluar me magjinë e tij.
3
Që në titull të romanit shkrimtari ka vendosur enigmën: “Darka e gabuar” si një metaforë me semantikë shumëdimesionale dhe komplekse. Asnjë personazh, madje as edhe autori nuk kanë shfaqur ndonjë qartësi, ishte apo nuk ishte e gabuar kjo darkë, ndonëse për të flitet më shumë se për çdo gjë tjetër në roman. Madje, ajo është epiqendra e romanit, nyja substanciale lidhëse e personazheve dhe tërë elementëve përbërës të tij, qasjeve të ndryshme e të larmishme, pa rregulla klasikogjante apo të romanit realist. Te kjo nyje koncentrohen fije të dukshme e të padukshme, herë të lidhura, herë të këputura, herë të drejtpërdrejta e herë të tërthorta, herë në të tashmen herë në të shkuarën, në kërkim të asaj se ç’ishte ajo darkë: “Çfarë fshihej pas saj? Ç’ishte ajo lodër në fillim? Pastaj vetë darka... ç’ndodhi në të vërtetë atje? Nga vinin urdhërat? Si u morën vesh Gurameto i madh me kolenelin gjerman Fritz von Schwabe? Cilat ishin shenjat, kodet e fshehta?”, do të pyeste hetuesi i përgaditur në shkollësn “Xherxhnski”, Shaqo Mezini. Ndërsa hetuesi rus do të thoshte se darka është mister. “Nuk dijmë përse koloneli Klaus Hempf, atje te sheshi i Bashkisë, në vend t’i thoshte doktor Gurametos së madh se kishte një kumt nga shoku i tij i shkollës, i tha se ai vetë ishte Fritz von Schwabe”
Darka është sa enigmatike e fantastike aq dhe e çuditshme. Që në fillim duket si diçka, jo e zakonshme: edhe e gëzueshme edhe e frikshme edhe dyshuese. Madje vishet edhe me vello misterioze nga qëndrimet e kundërta,
të ndryshme e të larmishme dhe shndërrohet në darkë: dramatike, tropologjike dhe gjer tragjikomike siç do ta analizoj në vazhdim.
4
Në prozën e këtij romani autori nuk shpjegon, nuk komenton, as në rrëfimin psikanalitik, as kur jep versionin e tij për dukuri e ngjarje, madje as nuk i vë pikë mendimit dhe gjykimit të tij. Këtë qasje e ruan edhe në gjykimet, hamendësimet, opinionet e qëndrimet individuale a kolektive, pro a kundër të personazheve, çka sjell një frymë të re, vizion të ri në letërsinë tonë. Citojmë: “Doktor Gurameto, po u bënte një dil të dalim gjermanëve. Ju po na pushtoni? Kujtoni se po na tmerroni dhe na keni vënë në gjunjë? Fare hiç! Ja, mu nën hundën tuaj, unë po fejoj vajzën, pa e shtyrë datën, se shqiptari sipas dokeve s’e kthen as orën, le më ditën e fejesës; pra unë bëj sikur ju të mos ishit; madje, po të doni, mirë se të vini pas dokeve tona, miq e armiq, porta është e hapur për gjithkënd”. Këtij opinioni i kundërvihet një opinion tjetër: “Kurrëfarë fejese nuk po festonte doktor Gurametoja. Darka e tij jo vetëm që nuk ishte një shuplakë kundër gjermanëve, përkundrazi ishte shtruar për nder të tyre. Me fjalë të tjera i kishte ftuar të huajt për darkë, për t’u thënë: ju pritë-(n) me plumba sot në mëngjes te hyrja e qytetit? Unë ju pres me bukë e verë e muzikë” Një optikë e tillë ka krijuar hapësira të pafundme në rrafshin e imagjinatës, ku është shfrytëzuar në shkallë të gjërë, me sukses, fusha e formave dhe larmia e mjeteve të shumta artistike, madje edhe grotesku edhe dramatikja edhe tragjikomikja edhe muzika.
5
Në këtë vështrim, muzika, në shtëpi të Gurametos dhe, në momente, gjendje psikolologjike e pika më të rëndësishme të përmbajtjes së romanit, është trajtuar si element përbërës i rëndësishëm ideor e strukturor, që krijon atmosferë dhe pasuron e potencionon kuptimësitë e tekstit dhe gjendjen emocionale të personazheve. Ajo përdoret me racionalitet, në momentet e kohën e duhur, sipas ngjarjeve, situatave dhe dramës së personazheve. Ndërsa fantazia krijuese, është ndër elementet përbërës kryesor të kësaj proze inteligjente, me shije të lartë e gjuhë të pastër shqipe, me kolor e figuracion të freskët, në krijimin e shumë fjalëve të reja si: gjithnaja, darkëtarët, e tjetërfortë (bejte), ndezullia, orëligj, trirrotsha (triçikël), sipërania, vargari (i makinave), hirnosje, etj., etj., të cilat ftojnë punonjësit shkencorë të Akademisë së Shkencave që flenë gjumë, t’i qëmtojnë në tekstin e romanit dhe me to, të pasurojnë edhe fjalorët e gjuhës shqipe. Në këtë vështrim gjithë proza romaneske e Kadaresë është nje thesar gjuhësor.
6
Kadare si shkrimtar i madh, intelektual i shquar dhe dijetar erudit, në raportin art-jetë sheh atë që të tjerët nuk e shohin, rikrijon atë që të tjerët nuk e rikrijojnë, formëson atë që është unikale, duke shprehur artistikisht esencën e dukurive të realitetit jetësor dhe historik, falë edhe fantazisë së jashtëzakonshme e të arsyeshme, (theksoj: “fantazi e arsyeshme”), e cila në këtë kryevepër moderne tragjikomike, antidiktaturë, është ndër përbërësit më specifik e të rëndësishëm. Francisko Goja do të thoshte: “Fantazia e privuar nga arsyeja prodhon përbindsha, e lidhur me të, bëhet mëma e dijes dhe mrekullia e artit”. Kjo mrekulli është inkandeshente te “Draka e gabuar” për ata qëijnë të lexojnë!
* * *
Fantazia e arsyeshme e Kadares shfaqet e larmishme e origjinale edhe në krijimin e portretit individual apo kolektiv të personazheve, të nacionalistëve, mbretërorëve apo komunistëve, si nëpërmjet detajeve specifike, ashtu edhe të thelbit të tyre si personazhe historikë. Nga një pikëvështrimi krejt e veçantë e me art, jepet portreti i gjirokastritëve dhe Gjirokastrës, nëpërmjet përshkrimit dhe evidentimit të karakteristikave historike, jetësore, morale e shoqërore: me njerëz të mençur e të ditur, me personalitete të shquar, por edhe me të marrë e perso-(nul)-i-tete.
Si mjeshtër i detajeve dhe i të veçantave të njerëzve, mjediseve e të natyrës, autori përshkruan edhe karakteristikat e krahinave rretheqark Gjirokastrës, portretin specifik të çdo krahine. Ja një nga karakteristikat origjinale të portretizimit të lazaratasve: “Thuhej se në netët e errta, dritat e qytetit, ndonëse të zbeta dhe të largëta, ua acaronin nervat lazaratasve, aqsa vinte një çast dhe qëllonin me pushkë drejt tyre. Kronistët më të përkorë, shkakun e armiqësisë e gjenin pikërisht te shtëpitë e larta, në katet e epërme të të cilave besohej se jetonin zonjat. Sipas tyre, meqenëse as shtëpitë e larta s’mund të ulnin shtatin e as zonjat s’mund të ktheheshin në jo zonja, moskuptimi kishte një ngjyrim fatal e, me ç’dukej, i tillë do të mbetej”.
* * *
Portreti i gjirokastritëve, ashtu edhe i personazheve të tjerë, nuk jepet i plotë menjëherë, por gradualisht, në situata e ngjarje të ndryshme, vetëm në fund të romanit portretet formësohen të plotë. Ja si i paraqet autori gjirokastritët, në një situatë hutimi kur qëllohet pabesisht patrulla gjermane dhe ata do të hakmerreshin. Me hipërrealizëm shprehet frika dhe tmerri i gjirokastritëve: fshihen, mrrudhen e struken në shtëpitë e tyre, nëpër bodrune; ikin në male e shpella sepse e përfytyrojnë të tmerrshme hakmarrjen e gjermanëve ndaj tërë qytetit. “Hutimi, ankthi dhe pasiguria i kishte pushtuar të gjithë. Njërëzve u duhej një farë kohe të mblidhnin veten. Do të hidheshin në erë, shtëpi prej guri, tapitë treqindvjeçare, gjykastësit perandorakë, shtëpitë e zonjave, dhe, pas tyre, vetë zonjat me këmishat e mëndafshta, dhe të fshehtat, e me byzylykët që do të binin si breshër.”
7
Me një stil racional, nga një optikë tjetër, autori shpalos një pjesë të portretit të komunistëve dhe të ballistëve, në një mënyrë të re, në struktrimin e fjalive e të rregullave të drejtshkrimit në akuzat e ndërsjellta: “Ja ç’na bënë komunistët. Ja ç’na bëtë ju që kujtuat se morët Kosovën dhe Çamërinë. Jo ne, ju bëtë sikur do luftonit. Jo more, ne të luftonim e ju të bënit sehir? Ne s’thamë do luftojmë, ju thatë, ju gënjyet. U nise për luftë? Rri aty. Vritu, pritu, siç the, por mos ia mbath”.
Po të gërmosh në nënshtresat e tekstit, do të shquash semantikën e pasur të shprehur me art brilant, që përmban të vërteta ku spikatin elemente origjinale të portretit realist e komik, të ballistëve dhe komunistëve.
* * *
Sipas situatës e ngjarjes, autori plotëson më tej, portretet e kombëtaristëve dhe të komunistëve: “Komunistët siç pritej, kërkonin luftë me zjarrmi dhe ngut me gjermanin. Kombëtaristët s’ishin kundër, por as zjarrmia, as nguti, s’u pëlqente. Sipas tyre zjarrmia e tepërt lidhej më shumë me Rusinë. Gjermanët vërtetë ishin pushtues, por Rusia e kuqe nuk ishte më e mirë. Veç kësaj Gjermania sillte Kosovën e Çamërinë, ndërsa Rusia veç kolkozeve asgjë nuk sillte… Madje fjalët “Shqipni etnike” në fletushkat gjermane në vend që t’i gëzonin i kishin acaruar komuniustët. Kishte gjasë që edhe padurimi për luftë andej vinte. Dhe kjo ishte e natyrshme , përderisa në krye të tyre kishte dy a tre shefa serbë, për të cilët fjalët “Shqipëri etnike” ishin mortje e shkuar mortjes”
Në tërësi ballistët paraqiten si nacionalistë, antikomunistë, por një pjesë tjetër bashkëpuntorë të nazistëve. Ndërsa mbretërorët paraqiten si atdhetarë, idhtar të mbretit dhe antikomunistë. Komunistët si atdhetarë dhe internacionalistë: “Bij të Stalinit jemi ne/ Që derdhim gjakun anembanë/ Sa të valojë përmbi dhe/ Flamuri drapër e çekan”. Vini re: “Që derdhi-(m) gjakun anembanë” është një varg shumëkuptimorë ku nga një pikë uji duket oqeani, që shpreh të vërtetën e cila e ka zanafillën që në luftë dhe konkretizohet në periudhën kur po hidheshin themelet e shtetit të ri mbi eshtrat dhe gjakun e kundërshtarëve politikë, sipas filozofisë së luftës së klasave. Mishërimi artistik i këtyre realiteteve e portreteve, ku realistja dhe komikja janë të pranishme gjithnjë, jepet me art të klasit të parë, si një dukruri e re artistike modne që synon të shpreh të vërtetën historike, me integritet letrar.
8
Vlera të tilla i gjej edhe te informacioni interesant, i larmishëm, i veçantë e origjinal në tërë veprën, i cili dimensionon përmbajtjen e saj. Le të kujtojmë se si autori për të dhënë përmasat e darkës në shtëpi të doktor Guramentos, përmend disa lloje darkash të ndryshme, interesante po dhe historike: “Kishin qenë gjithëfarësh, të hareshme e të larmishme, me bujtës që, nga gëzimi kishin dashur të hidheshin nga pullazi, të shtinin mbi njeri-tjetrin mu në mes të haresë, të rrëmbenin zonjën e shtëpisë apo të gdhiheshin të helmuar në mëngjes, të gjithë bashkë, bujtës e të bujtur... për të gjetur të fshetën silleshin ndërmend të tjera darka, shumica të pabesa, ngaqë, me sa dukej, ishin ato që, më së shumti, mbaheshin mend, e megjithate asnjera nuk mund të krahasohej me darkën e asaj nate”. Me këtë autori shpreh unikalitetin e darkës në shtëpinë e doktor Guramentos dhe polisemikën e darkave të larmishme e të rëndësishme, që jep informacioni, duke u shtrirë në kohë e hapsirë, madje duke u u futur edhe në legjenda, përralla e mite, karakteristikë e veçantë e prozës së tij, çka e modernizon dhe pasuron përmbajtjen e veprës. Ja si e shpreh këtë veçori të prozës kadareane Dominique Fernandez: “Me njerën këmbë në Shqipërinë e moçme, gojore dhe legjendare, ende në rrëqethjen homerike, dhe, me këmbën tjetër në modernitetin më të spikatur dhe finok, Kadareja gjendet në kapërcyell të të dy botëve, dhe nga kjo rrethanë e jashtëzakonshme, vepra e tij krijon akorde të fuqishme dhe të goditura”.
9
Informacione të freskëta, magjike e të jashtëzakonshme shquaj edhe në temën e “komplotit të bluzave të bardha” që trajtohet vertikalisht dhe horizontalisht, ku i akuzuar është Gurameto i madh, i cili hetohet nga Shaqo Mezini dhe hetuesë të tjerë nga Gjermania, Rusia, etj., të cilët jo vetëm sjellin informacione të jashtëzakonshme, por bëjnë edhe presione të tilla ndaj doktor Gurametos, për të gjetur apo sajuar lidhjet e tij me agjenturat, duke i dhënë komplotit përmasa ndërkombëtare, trajtim surrealist, tragjikomik dhe fatal ku shfaqet me tërë egërsinë, brutalitetin, terrorizmin dhe kriminalitetin diktatura komuniste.
* * *
Tema e komplotit në këtë roman është shestuar, strukturuar dhe realizuar duke sfiduar mënyrën e zakonshme, të rëndomtë, të aventurës apo atë policeske. Me origjinalitet të spikatur artistik dhe modernitet finok autori është orientuar në kah të psikologjikes, dramatikes, tragjikomikes, dhe sidomos të tropologjikes, çka ka krijuar një prozë me një pikëvështrim të ri, të mprehtë, origjinal.
Darka e gabuar, misterioze, është gjetje e jashtëzakonshme artistike, metaforikisht, një minierë e pasur floriri për trajtimin ndryshe të kësaj teme. Gjithçka që lidhet me darkën, është krijuar mjeshtërisht, nga shkrimtari: dyshimi, hetimi, burgosja e Gurametos së madh në Guvën e Shanishasë, ku ishte burgosur e përdhunuar edhe e motra e Ali Pashë Tepelenës; torturat specifike, fizike e psikologjike, çnjerzore e monstruoze dhe fshetësia e plotë, që i relizonin mjeshtërisht punononjësit e sigurimit të shtetit dhe hetuesi Shaqo Mezini, bashkë me hetuesit ndërkombëtarë, të gjitha këto janë trajtuar jasht çdo skeme, steriotipie, rutine dhe të rëndomtës. Autori me racionalitet, stil konçiz, me një realizëm të ftohtë real rrëfen: “Hetimi vazhdonte në gati një të tretën e planetit. Ai zhvillohej në të njëmbëdhjetë shtetet komuniste, në njëzeteshatë gjuhë, tridhjetenëntë dialekte, pa përmendur nëndialektet. Rreth katërqind mjekë të mbyllur në po aq biruca ndodheshin në hetim të pandërprerë. Në asnjerën prej birucave nuk merrej vesh ajo që ndodhte përjashta, ashtu si jashtë s’dihej asgjë për birucat.. Guva e Shanishasë nuk ishte veçse njera prej tyre.” Një realitet i tillë artistik grotesk, i fshehtë, i dhimbshëm, siç e ka formësuar shkrimtari, në nënshtresat kuptimore ka shumë akuzë dhe shumë mesazhe, që burojnë nga bëmat e personazheve që gatuanin alibinë e krimit dhe realizonin vetë krimin, që i drejtohen botës reale dhe çdo diktature të djeshme apo të sotme, duke kumtuar për një njeri dhe botë më të mirë e më të përsosur. Ky është thelbi i tërë veprës së autorit. Madje kjo është në filozofinë e autorit. Ja si shprehet ai në ceremoninë e marrjes së çmimit “Princi i Austurias” në Spanjë: “Në konfliktin e vet me artin, bota reale arrin në një tërbim të tillë që t’i turret botës rivale (botës së artit, M.P.) për ta shkatërruar krejt, përkundrazi, bota e artit në asnjë rast, e përsëris, në asnjë rast, nuk e ka sulmuar botën reale me qëllim për ta dëmtuar, por veç me synimin për ta bërë më të bukur, më të përshtatshme. Ky është një dallim thelbësor midis dy botëve”
10
Siç evidentova më sipër, fantazia dhe e jashtëzakonshmja, janë ndër vlerat artistike më potente të kësaj kryevepre. Janë të pranishme pothuajse në çdo qelizë të saj. Që tek prita me plumba, në pusi, pararojën e divizionit të tankeve gjermane, e cila “prej komunistëve shpallej heroike, prej nacionalistëve provokim, prej të tjerëve një sajesë e gjermanëve për të përligjur terrorin”. Ato shfaqen te takimi i befasishëm dhe shokues i doktor Gurametos me kolonelin Fritz von Schvabe. Takimi fillon si përrallë, krejt si në folklor thotë autori: motivi i njohjes në përrallat e moçme... Përrallë e jashtëzakonshme, dukej edhe ngurosja e gjermanëve në mëngjes në shtëpi të Gurametos “...shtrirë të vdekur në sallon, dhe vajza e doktorit, që kujtonte se i kishte helmuar dhe pastaj çngurosja njeri pas tjetrit, ringjallja si në pashkë...” Tragjikomikja dhe grotesku përshkojnë pothuajsë tërë romanin “Darka e gabvuar”.
* * *
E jashtëzakonshmja në roman, herë është surrealiste, herë hipërrealiste; herë dramatike, shpesh misterioze e komike: edhe në mjedisin gjirokastrit në situatën e hakmarrjes gjermane dhe marrjes e lëshimit të pengjeve; në debatet, pro dhe kundër, të ballishtëve, mbretërorëve e komunistëve dhe personazheve të tjerë; në portretin e bejtexhiut Vehip Qorri në dialog me Guramenton; në rrëfimet për burgun e Shanishasë; në burgosjen, hetimin, torturat ndaj Gurametos së madh dhe të detajeve e fakteve të vërteta apo të sajuara e të alibiuara të hetuesve ndërkombëtarë, ku fantazia e arsyeshme e autorit është e magjishme, ashtu siç është ëndrra e Shaqo Mezinit në burgun e Shanishasë kur fantazma e saj bisedon me te dhe bën pyetjen shpotitëse “ti më heton mua?!”... Kjo pyetje tropologjikisht thotë shumë gjëra që lexuesi i kujdeshëm i nënkupton dhe pikërisht kjo i jep kënaqësi estetike. Apo kur në ëndërr, në darkë te Stalini në Kremlin i shfaqet përsëri Shanishaja dhe i thotë:... “mua aq më bën, po vëllait tim, jam e sigurt se nuk do t’i pëlqente. Asnjë vëllai nuk i pëlqen të hetohet përdhunimi i së motrës” e të tjera, e të tjera.
* * *
I magjishëm dhe i jashtëzakonshëm është edhe varrimi e zhvarrimi i Gurametos së madh, por sidomos mbyllja e romanit. Pas pesëmbëdhjetë vjetëve të zhvarrimit të eshtrave më 1993, në pranverën e vitit 2007 hapet dosja e doktor Gurametos. Fantazia e arsyeshme e jashtëzakonshme e shkrimtarit, ishte përqëndruar në kohën pesë-gjashtë minutshe, kur makina e hetuesisë ecte në rrugën automobilistike plot me gropa për në varreza dhe Gurameto deshte të thoshte diçka, por nuk mundën xhelatët të kuptonin gjë, kaq shumë ishte masakruar... sa nuk arrinte të fliste.
Autori rrëfen magjishëm tri vegullimat e doktor Gurametos në agun e datës 6 prill 1953, ku përzihet surrealja me realen, legjenda me përrallën, tropologjikja që fsheh pikën e ujit prej nga duket oqeani. Prej asaj që gjendet nën ujë, shoh ktjellët në thellësi atë që del nga teksti dhe po e formuloj si mesazh: fati nuk ndrrohet ashtu si koha nuk kthehet prapa.. Padyshim mesazh universal.
11
Një vlerë tjetër e lartë, por e padukshme, është edhe analogjia e disa ngjarjeve, situatave dhe dukurive, në realitete dhe kohë të ndryshme. Le të kujtojmë vdekjen e Stalinit më 1952 dhe vdekjen e Enver Hoxhës më 1985. Analogjia që bën lexuesi që i ka përjetuar ose i ka mësuar nga literatura apo ekranet televizive të dy realitetet, në kohë të ndryshme, që te lajmi i vdekjes dhe atmosferës absurde e zhytjes në vajë masive tw njerëzve, te kortezhi mortor, lotët e turmave, çjerrja e faqeve me thonj nga gratë komuniste, boritë e makinave që dërgonin në spital plakat e alivanosura, udhëheqësit që bien në gjunjë para bustit të të parit dhe trupit pa jete të të dytit e të tjera e të tjera, që jo vetëm ngjajë si dy pika loti, si realitete reale me njera-tjetrën, por janë përshkruar kaq bukur, sa arti magjik të magjeps dhe të jep atë kënaqësi estetike që vetëm shkrimtarët e mëdhenj si Kadareja e arrijnë këtë lartësi vlerash.
Paradoksalja e absurdja, tragjokomikja, ironia e grotesku dhe, hipërrealizmi, përshkojnë tejembanë tablotë masive ku turmat mjerane derdhin lotë, qarraviten për tiranin rus Stalin dhe pas 33 vjetësh në të njjejtën mënyrë për tiranin shqiptar Enver Hoxha, humbasin drejtpeshimin dhe i vajtojnë me këngë si heronj. Një çmënduri kolektive, një realitet surrealist që pena e artë e Kadaresë e ka përshkruar me realizëm magjik.
12
Analogjitë shfaqen edhe në rrafshin e komplotit ndërkombëtar për eleminimin e lidërve komunistë, duke filluar me Stalinin, që të kujtojnë akuzat e tiranit Hoxha ndaj shokëve të tij si agjent e poliagjetë, të cilët, ca i burgosi, ca i vrau, të tjerë çoi në vetvrasje. Lufta për pushtet është një luftë e përbindshme. Kjo përftohet nga teksti dhe nënteksti i romanit.. Mesazhi është i hapur: popull, mos harro, etja karrieriste për fronin është e përbindshme. Ajo shfaqet në forma të ndryshme, edhe sot në demokraci. Niçja do të thoshte: “Të gjithë synojnë fronin, kjo ëshë marrëzia e tyre, sikur lumturia të qëndronte në fron. Shpesh herë balta rri mbi fron, e shpesh froni rri mbi baltë, për mua këta janë majmunë që kacavirren...” Ky është një mesazh tjetër i rëndësishëm aktual, universal, i gjithëkohshëm dhe tropologjik..
13
Si konkluzë: “Darka e gabuar” është një kryevepër moderne edhe në rrafshin e mesazheve të fuqishme, të drejtpërdrejta a të fshehura në nënshtresat polisemike të tekstit, po ashtu si dhe në shprehjen artistike të të vërtetave historike sipas relativitetit të gjykimeve dhe vlerësimeve të dukurive, ngjarjeve dhe të qëndrimit të personazheve pro apo kundra, siç kam theksuar më sipër, po, edhe në qasjen e mrekullueshme artistike dhe estetike në analogjitë e realiteteve të kohëve të ndryshme, duke paraqitur, ironizuar dhe stigmatizuar të keqen, prej nga lexuesi nxjerr kuptimësitë e së mirës.
Si në disa kryevepra të tjera edhe në “Darka e gabuar” shkrimtari i madh Kadare, shtegton në kah të bukurisë dhe lirisë, kundër të shëmtuarës, ultradiktaturave dhe tiranisë. Do ta mbyll me fjalët e letrës që Filipe, Princi i Asturias i dërgon Kadaresë: “juria vlerësoi bukurinë dhe angazhimin e thellë të veprës suaj letrare, që ju bën ju një klasik të nivelit universal të epokës sonë si dhe për idealin e lirisë që ju mbroni pëpballë totalitarizmave”.

At Gjergj Fishta Tetë letra nga Korrespodenca

At Viktor Demaj

Jemi mesue me shijue veprat e shkrimtarve simbas shkrimeve të tyne, tue lexue krijimtarinë hyjm në kantakt të drejtëperdrejtë me botën dhe me shpirtin e tyne krijues. Nji mënyrë për me studiue nji personalitet asht edhe letërkëmbimi i tij me njerëz të shquem të brezit të tij. Në letërkëmbim, ose siç thirret korrispondencë del në pah, vëhet në dukje, jo aq shumë krijimtaria e shkrimtarit por shumë herë bota e brendshme, ndiestitë e zemrës, fisnikëria e naltë e shpirtit. Në letërkëmbimi në të shumtën e rasave nuk ka vend çensura, flet shpirti i lirë jo i ndrydhun prej publikut admirues apo kritikues. Prandej korrispondenca asht nji element përbas, themelor për kritikën letrare dhe historinë e letersisë per me njoftë botën komplekse të shkrimtarit dhe krijimtarinë e tij. Në korrispondencë zbulohen të fshehta rreth ideve dhe shkrimit të vepravet, çështjevet shoqnore e politike e historike të vendit, kuptojmë gjendjen shpirtnore dhe morale të shkrimtarit, atë çka zemra e tij mendon e shmendon në atë periudhë të caktueme të jetës së tij.
Kështu edhe Poeti ynë françeskan e kombëtar Át Gjergj Fishta zhvilloi nji korrispondencë të dendun me bashkëkohës të tij, me bashkëvëllazen të tij freten, prifta shekullar, albanolog, shkrimtar e poet, balkanolog e njerëz të artit dhe të kulturës shqiptare e asaj europiane.
Në ketë përvjetor të vdekjes së tij duem të sjellim para lexuesit disa letra të Át Gjergj Fishtës përkthye në shqip. Letrat Át Fishta ia ka dergue Át Pal Dodaj, nji tjeter françeskan që poeti kishte shumë konsideratë për të. Át Pal Dodaj asht pak i njoftun për publikun shqiptar, por në të vertetë shumë asht marrë me studime gjuhësore, historike, etj. Disa nga këto shkrime janë botue në revistën Hylli i Dritës. Át Pal Dodaj si diplomat e njeri i zoti sa u zgjodh Provincial i dha nji formë krejt tjeter Provincës Françeskane Shqiptare, sa që simbas Át Benedikt Demes që shkruen rreth vitit 1942 ende sot ecim simbas projekteve dhe ideve të Át Pal Dodaj.
Át Gjergj Fishta ndiente nji respekt të veçantë për të, dhe ishte njeriu ku Poeti i besohej, i shprehte lirshëm idetë dhe medimet, gjithçka që ndodhte në jetën e tij të brendshme dhe përrreth tij. Duket sikur ishte nji At shpirtnor për Poetin. Át Pal Dodajt Poeti i pat shkrue ma se 200 letra. Në ketë letërkëmbim të tyne ne shohim dhe mund të gjejmë të dhana për subjektet e veprave të Fishtës, mbi formimin e tij si shkrimtar, prozator, mbi zhgënjimin e tij rreth pavarësisë së Shqipnisë, zhvillimevet politike, etj. Në ketë korrispondencë spikat shpirti i Át Gjergj Fishtës në të gjitha ndiesitë, përjetimet, gjendja shpirtnore, vetmia, humori dhe sidomos dashnia e madhe për Shqipninë. Shumë herë na shfaqet euforik, emotiv, kritikues, dishmitar i Shqipnisë që ishte në prag të pamvarësisë së saj. Në letërkëmbimin del në pah edhe zhgënjmi i tij, mosmarrveshjet në lidhje me alfabetin, mbylljen e Hyllit të Dritës, pakënaqësitë e tij per disa pseudoshqiptar që ndrrojshin fytyrë e identitet për interesa personale. Nji pjesë e këtyne letrave janë përkthye me nji mjeshtërir të veçantë nga Dr. Persilda Asllani me redaktues Dr. Aurel Plasarin në veprën: Fishta Estetikë dhe Kritikë, Hylli I Dritës, Tiranë 1999.

Letra 1

Këtu Poeti na përcjell dëshirën e tij për me u marrë me studimin e Dramatikes, ku ndër të tjera thotë se ka lexue Shakespeare dhe komeditë e Molierit. Po ashtu flet edhe për aksiomën e tij që ka përdorë në satirë, si dhe për punimin e parë të tij në prozë: Kombësia e kleri Katolik.

Shkodër, 5-II-1908
E kam marrë gjysëletren tande…
Drama asht duertrokit mjaft. Duertrokitjet e qytetarve tonë, asht e vertetë, nuk janë të tilla sa me i rritin mendjen nji autori, sepse këtu, me perjashtim të disa të jashtëm e të ndonji shqiptari, si Zurani, nuk e kanë idenë e artit komik: do të duertrokitshin çdo lojë ma shumë se nji komedi të Molierit apo të Goldonit…
Në komedinë teme jam kujdes të sjell të vlefshmen me të kënaqshmen, simbas aksiomës: Ridendo castigat mores, e më duket se kam arrit me sukses. Due me ju kushtue me kujdes të madh studimit të dramatikës, për me pa se a mund të arrij në ndnji përfundim. Kam lexue shumë prej veprave të Shakespeare e të gjitha komeditë e Moliére. Kam nda dhe due të botoj disa shkrime serioze, d.m.th. odi dhe poema dramatike. Tash po shkruej Vrasjen e Shën Gjonit në formë dramatike e me ndjenja krejt demokratike e republikane.
Po të dergoj kopjen e parë të punimit tem në prozë: Komsija e kleri Katolik.
Për pjesën e III të Lahutës ende nuk kam mujt të projektoj përvijimin. Nuk due me u përshpejtue sepse dëshiroj të baj nji punë sikurse duhet të bahet. Për me krye Iliaden, janë dasht shumë shekuj: për me shkrue Lahutën të kalojnë të pakten do vjet…
E ti kur vjen në Shkodër për me më takue,
i yti
Gjergji


Letra 2
Në ketë letër Poeti flet për fillimet e sëmundjes së tij të zemrës, që mesa duket do ta shoqnoj deri në dekë.

2 korrik 1909
“Shetitja në Nenshat për mue ka kenë e dhimbshme, sepse prej asaj dite e në vijim kanë fillue të duken në mue shejat e para të smundjes së zemres. Për disa ditë nuk kam mujt me ndej në kambë, prej shpërqëndrimit të madh, e që dje, mbas nji përmisimi dy ditor, jam ndie prap keq, në menyrë që sa të kem shkrue ketë letër, do të ulem në shtrat, sepse po me vjen si nji dobësim në zemër.
Çka do të bante Pali im, atëherë kur nuk do te ishte në jetë Gjergji, që herë pas here i shkruen fjalë miqësie?”

Letra 3
Në ketë letër Át Gjergj Fishta i difton mikut të tij rreth shkrimit të dramës Shën Françesku i Asizit, ku i thotë se e ka mbarue së shkruemi për 12 dit, nuk harron me ba edhe nji krahasim me poetin italian Metastasio.

Shkoder 10 nanduer 1909
“Si kundërpërgjigje artit oratorik, miku em, po të them diçka mbi poetiken. Por para se të filloj me folë, larg prej meje ves i mallkuem i krenarisë!!! – Drama mbi Shën Françeskun ka vu dy gisht pluhën mbisyprinë, sepse u mbarue me kohë nga i nënshkruemi i përvujtë, që ka nderit të merret në konsideratë prej teje. I dashtun – hapi mirë veshët! – në 12-XII dit, po, po në 12-XII dit kam shkrue 1200 po them njimij e dyqind rreshta njimbëdhetërrokshe e shtatërrokshe con me disa arje, e të gjithë rreshtat janë të bashkëngjitun mes tyne. Drama asht shkrue mbi foggia si ajo e Metastasio. Kështu pra, i dashtun, si mesatare njiqind rreshta në ditë. Ditën e fundit në tre orë e gjysë paradite kam shkrue 154 rreshta; isha i lodhun aq shumë sa që për dy dit kam pasë nji dhimbje të fort koke. Metastasio ka kompozue në 18 dit nji melodram me rreth 1500 rreshta. Unë kam pasë në kujdesë gjuhën shqipe, koret, meditimet, Meshët konventuale, Shkollën, shqetësimet e të afërmve, etj. etj., dhe mund të them se kam vendos nji “rekord” në poezinë tonë. Larg prej këtu ves i mallkuem krenarie!!!”

Letra 4

Shkodër, 5-XII-1909
“Neser më duhet tu predikoj Jezuitve: kështu pra do ta kuptosh pse po ti shkruej këto dy rreshta sikur koprracit do ti duhej të nxjerrte prej xhepit të tij paren e vet… Në “Odisen” unë kam paraqit nji fakt historik, dhe asgja tjeter. Që edhe sot gjinden disa Mtues në botë asht e pa evitueshme, dhe asht natyrore që ata, që për keq ndaj Poetit, nuk marrin as ma të voglin hap për me u largue prej shtëpijave të zanuna, për faktin e thjeshtë, që unë nuk jam Uliks. Me gjithketë, tue i dëgjue ata rreshta, Mtuesit modern duhet të përgjojnë të dera prej frikës se Uliksit. Edhe rreshtat e kanë forcën e tyne.
Bonifaci VIII kje Papë: megjithatë i duhet të qendroj në ferr, të paktën deri në ditën e gjykimit të mbramë, sepse aty e ka dënue nji hy i vogël Dante Alighieri. Për inatë tem Mtuesit e Shqipnisë do të vazhdojnë të jenë të fortë dhe të urdhnojnë në shtëpinë e tjetrit; por megjithketë nuk mund të mohosh, që ndoshta për shkak të rrehshtave të mi, do të dëbohen nga zemra e Telemakëve shqiptar, dhe kjo per mue mjafton, sepse jam i sigurtë, që mazza e Uliseut do të bie mbi krye të tyne, edhe nese janë të mbrojtun prej ndonji yzbergu i çfarë do lloj identitetit. Por, “Odisea” nuk ndalet vetem në faktet e Shqipnisë; ajo shtrihet në të gjithë njerëzimin. Në Odisenë kam dashtë të paraqes triumfin e lirisë, sikurse në Shën Françeskun vëllazninë dhe në Shën Gjon kryepremin barazinë në kuptimin e krishtenë. Kështu pra per nji fakt të thjeshtë që dashnorët e Penelopes shqiptare të ndihen të therun prej rreshtave të mi. Ma mirë se kaq; prej nji fundrrie të tillë as nuk mundem as nuk due të di gja. Nuk kam as çka të shpresoj: shëndetin dhe hirin mund të mi jap vetëm Perëndia, emnin e mire duhet ta baj vet, e jo Mtuesit me marritë e tyne… asgja tjetër nuk më duhet në botë veçse miqët e mi.

Letra 5
Në ketë letër Poeti përsëri trajton çështjen e Lahutës, dhe thotë se Shkrimtari asht ai që nuk përshkruen vetëm objektet që përjeton në ngjarje të ndryshme, por përjetimin dhe mbresat që lanë objektet në shpirtin e tij.

Shkodër, 6 prill 1910
“E kam marrë të shumpritunen (letrën) tande të 5/4 dhe gëzohem me gjithë zemër që gjendesh me shëndet të mirë, por posaqëeisht gëzoj nga dashnia që me sjell, e cila në fakt thanë hapun, më jepet si përgjigje ndaj drejtësisë, sepse flaka e dashnisë, që unë të jap, asht ma e madhe së bishti i kometës së ktij viti, e cila asht e gjatë 24 milion kilometra…
Përsa i përket kërkesës së dytë, d.m.th. pjesëve rakitike të fantazisë ime, nuk kam çka me të thanë. – Zhurma, plogështia dhe moskujdesi em, punët e Shqipnisë që nuk mbrrijn asnjiherë në lima të mirë, etj.etj. bajnë që fantasia eme nuk arrin me pasë frytet e mësimit. Duresë. Asht e vertet, kam vu dorë në pjesën e tretë të Lahutës dhe shpresoj ta përfundoj gjatë vitit, sepse duket se edhe dhimbja e kokes po më kalon – nji preteks më pak i demelisë teme. Këshilla që më jep në lidhje me formën dhe stilin që të përdori në ketë pjesë të tretë asht i drejtë; sepse perndryshe në vepër mungon lidhja e nevojshme. Megjithketë tue marrë të njetën formë e tue bashkue stilin popullor me klasiken, do të munohem të vëjë ma shumë se mendime në zhvillimin e veprimit, edhe disa episode tue paraqit të pakten pasionet më të rendesihsme të jetës; sepse simbas mendimit tem, kjo ban që të edukohet dhe të mësohet ma mirë kombi. Përshtypjet prodhohen në shpirt prej objekteve. Tash me riprodhue në shkrim objektet që kanë lanë përshtypje në ne, dhe jo përjetimet, përshtypjet që kemi marrë në shpirt, simbas meje, nuk do të ishte art: por do të ishte treguesi i nji mendje të zakonëshme dhe fëminore. Shkrimtari i vertetë, mendimtari dhe filozofi riprodhon vetveten në shkrim; kështu riprodhon pershtypjet/perjetimet e jo objeketet e jashtme. E bukura në objektet e jashtme nuk mund të jetë objekti artit të vertetë, sepse, artisti tue riprodhue nuk krijon por thjeshtë kopjon gja që nuk asht art. Nëse Leopardi në kangën e famshme të Gjineshtres, do të na kishte pershkrue si botanik Gjineshtren e jo përshtypjet të marruna prej saj, kush sot do të lexonte kangen e tij? Pra, shkrimtari duhet të paraqes shpirtin e tij në shkrim, gja që nuk bahet, nëse nuk riprodhojmë nepermjet mendimeve objektet; jo si ndodhen në botën e jashtme, por si paraqiten në shpirtin tonë, ku vetëm aty ka ndejen e bukura artistike (nuk flas për të bukurën filozofike)….. I dashtun, nëse vazhdoj me ketë hap, nuk e di kur do ta mbyll letrën, e kush e di se sa blasfemi nxjerr përjashta. Kështu…… të kalojmë në histori..

Letra 6

Në ketë letër Poeti i shkruen Át Palit per dëshirën e tij me punue me dramatiken, ku në veçanti flet për kryevepren e tij Makabejt, Poeti mori ketë temë biblike për me pershkrue dhe himnizue dëshirën e vendosun të shqiptarve për liri. Tragjedinë Makabejt Fishta nuk e përfundoj simbas dëshirit të tij në vitin 1911, por e përfundoj në Troshan e Rubig ku kje shterngue me ndej prej nderkombëtarve në vitin 1914.

Shkoder, 20-I-11
Nuk e di sa ka të vertetë në parashikimet e tua biologjike, ne lidhje me pozicionin e trunit në diafragmë të kungullit tonë, i thirrun ironikisht krye dhe në veçanti të atyne të poetve; por ketë e di sigurisht, që truni em nuk ishte në vend atë ditë kur u dhashë fjalën disa zotnive të shkruej dhe të paraqes për karnevalet e ardhshme nji dramë origjinale në pesë akte, që me ka ba me humb “busullën e alfabetin”. Të thom të vertetën asnjiherë nuk e kam ndi nji kënaqsi të ngjashme. Kam nji dëshirë të madhe që ta përfundoj, por nga ana tjeter më vjen keq se më duhet të shkruej sa ma shpejtë të jetë e mundun, dhe druej së ka me lanë mangësi në teknikë, prejse asht puna ime e parë e këtij lloji.
Tema asht: I maccabei pro aris set focis, argoment shumë i përshtatshem për ngjarjet tona kombtare: nuk më duhet gja tjeter veçse të kopjoj jetën dhe ndjenat tona, per me ba nji kryevepër. Sot e përfundoj aktin e parë, megjithëse nuk asht plotë gjallni, sikurse shpresoj që do të jenë ata që vijnë më pas, në përgjithësi mund të pelqehet. Por, gjindem ngusht me kohën, per me përfundue nji punë të tillë në pak javë. Natën nuk mund të shkruej, sepse mban ftohtë; ditën mes Kishës, shkollës dhe shqetësimeve të njipasnjishme mund të punohet shumë pak. Ti e di se që tre vjet jam vu të studioj Shakespeare: nëse pra nuk dështoj në ketë sprovë të parë, mund të jesh i sigurt, se mbas pak … viteve, do te shkruej nji tjeter. Po të shkruej këto gjana, për me të ba të ditun, se ti me quen demel dhe e regjistron si plogështi heshtjen teme. Ke kuptue?

Letra 7
Edhe në ketë letër të bukur Poeti i difton bashkëvëllaut të tij për vumjen në skenë të melodramit “Shqyptari i Gjytetnuem”, ku asht prit me sukseë e me entuziazem prej publikut shkodran. Poeti nuk ngurron të baj edhe nji krahasim mes Dramës se tij dhe nji punim të Schiller.

Shkodër, 12 Kallnduer 1912
“Përsa i përket punës teme të vogel poetike, që ti thue se e admiron, pa e njoftë pse-në, të them, që nuk meriton të studiohet. Puna asht origjinale, edhe se Schiller e ka shkrue nji të tillë, që titullohet: “Mirënjohje Arteve të Bukura”. Idea eme ishte me u tregue rrugën e qytenimit shqiptarve; ndersa Schiller shkruen që njeriu të dashunohet në shkenca dhe arte. Pjesa e dytë e Dramatikës ka ngjashmëni në shumë shprehje me veprën e Schiler; por megjithketë asht si ide. Ketë mund të thom, që puna eme asht ma e naltë se ajo e Schiller si ide dhe si veprim. Sigurisht që të shfaqunt e Fesë në shqip, që deshiron qytetni, dhe ndjeshja e frazave në motot dhe në recituesit të pjesës së parë, e ngrisin shpirti e shikuesit shqiptar në idelae të pastra e janë të tilla që e çojnë në mallëngjim fortiter et suaviter; aq asht e vertetë sa që atë natë kanë kja prej entuziazmit deri edhe mysliman, të cilët kishin pak interesë me pa në skenë Fenë me kryq në dorë. – Megjithketë të tham, që nuk vlen me kerkue poetikën e bukur në punën teme; sepse duhet ma parë me gjetë se me zbulue. Mue më mjafton që puna eme të ketë arrit qellimin që të erudicionoj tue entuziazmue publikun për qytetni e për Atdhe. – Nji herë tjeter do të shkruej për ketë.
Ndersa të përqafoj e githmonë i yti


Letra 8
Këtu Poeti lajmron për fillimin e botimit të së Përkohshmes Hylli i Dritës. Bashkë me ketë lajm të gëzueshëm vënë në dukje edhe gjendjen shoqnore e politike të Shkodrës.

Shkodër, 15 shtatuer 1913
Sot kemi fillue botimin e të Përkohshmes, (Hylli Dritës) në të cilën do të publiokohen këto shkrime: (të shihet numri i parë i revistës Hylli i Dritës).
Këtu në Shkodër gjendja asht në statu quo, pluhun e baltë, Admirala, kual, lecka e “Rrnoftë Shqypnija”; por punë per me i dhanë jetë Shqipnisë, pak ose aspak. Njerzit rrin nën hije, tue pritë me gojë hapun, si fëmij korbash që nana, sorra Europë tu sjell me hangar. Asht e kot që unë të humb kohë tue shkruej gjanat e Shkodrës, të këtij problemi të ri që ka infektue tanë botën.

Paralele intelektuale/ Çarja migjeniane në letërsinë ekzistenciale

Prof. Alfred Uçi

Qysh në vitet 80, kur botova “Mitologjia Folklori Letërsia”(l982), fillova të shkruaj edhe një monografi për veprën letrare të
Migjenit. Në këtë monografi, midis të tjerash, pata trajtuar edhe një problem të rëndësishëm rreth pikpamjeve botëkuptimore (filozofike) dhe estetike të Migjenit dhe raportit të tyre me filozofë të shquar të shek. XIX, që e patën ndjerë krizën e filozofisë, estetikës dhe arteve klasike dhe që u përpoqën të konceptonin një vizion të ri për të ardhmen e kulturës europiane. Krahas Artur Shopenhauerit (1788-1860) dhe Fridrih Niçes (1844-1900), të cilët Migjeni vetë i ka përmendur me emër në letra e shënime të tij, unë shtova edhe emrin e danezit Sören Kierkegard (1813-1855), që nuk është prekur nga askush e asnjëherë; para se ta botoj këtë monografi, për herë të parë po paraqit një pjesë të argumentave në të mirë të hipotezës sime mbi disa paralele intelektuale e estetike, që më kanë rezultuar duke krahasuar idetë e Kierkegardit dhe Migjenit.

Midis tyre spikat terminologjia e re filozofiko-estetike, që përdorë të dy shkrimtarët. Kierkegardi e ka shprehur thelbin dhe specifikën e filozofisë së tij me një varg koncepte-letrarizma, që nuk patën lojtur në përgjithësi ndonjë funksion përcaktues terminologjik në filozofinë e estetikën klasike, si: Alternativa; mëdyshja; “Ose...Ose...;” “dilema”; “paradoksi”; “tragjikomedia”; “tjetërsimi”; “makthi”; “kriza”; “instinkti”; “ankthi; “dëshpërimi”; “pesimizmi”; “lumtëria”; “jeta”; “vdekja”; “irracionalja”; “ndjeshmëria” etj. Të tilla ishin sintagmat e paradigmës eksistenciale të Kierkegardit, që i jepnin risi mendimit të tij filozofik e estetik. Por ajo që na ka habitur e na shtyn ta pranojmë hipotezën tonë, jo vetëm në rrafsh formal gjuhësor, është prania e po kësaj terminologjie edhe në shkrime të Migjenit, në prozë e në poezi, pavarësisht nga nuancat e ndryshme e të kundërta kuptimore dhe interpretuese të tyre. Le të kujtojmë në fillim titujt origjinalë të disa krijimeve të Migjenit, në të cilët, së bashku me poezinë, është përthithur edhe terminologjia e nonklasikës: “Alternativa”; “Sokrat i vuejtun – apo derr i kënaqun?”; “Ose...Ose...”; “Dilemë”; “Tragjedi apo Komedi?”; “Idhuj pa krena”; “Gogoli”, “Rrota e jetës”; “Vetvrasja e trumcakut”; “Bukuria që vret”; “Gogoli”; “Të korrunat”etj.. Këtë aromë filozofiko-estetike përcjell edhe vargu i poezive të Migjenit: “Parathania e parathanieve”; “Poema e mjerimit”; “Të lindet njeriu”; “Zgjimi”; “Blasfemi”; “Rezignata”; “Trajtat e mbinjeriut”; “Pesha e fatit”; “Kanga e dhimbës krenare”; “Shpirt’ i ri”; “Lutje”; “Kanga që s’kuptohet”; “Vetmia”; “Nën flamujt e melankonisë”. Vetëm titujt e veprave migjeniane do të mjaftonin për të ndjerë e kapur aromat e një filozofie europiane të tipit ekzistencial të viteve ‘30.
Paralelen tjetër substanciale ne e shikojmë në përkimin e ekzistencializmit të Kiekergardit me tematikën ekzistenciale të veprës artistike të Migjenit. Kierkegardi njihet tashmë si themeluesi i parë i filozofisë së ekzistencializmit, i cili, nga njëra anë, me idetë e tij guxoi të ngrihet kundër filozofisë klasike dhe predikimeve të klerit zyrtar, gjë për të cilën u persekutua. Ai besonte se ishte deformuar rëndë prej klerikëve mëkatarë kuptimi i Krishtërimit dhe i Fjalës së Zotit, i Biblës. Në fillim kjo kritikë e tij nuk u kuptua e nuk u vlerësua seriozisht dhe u quajt “një belbëzim fëminor”, që përsëriste spekulime të vjetra antifetare, antiklerikale të filozofisë materialiste dhe të idealizmit objektiv, që u imponoheshin profanëve me praninë e një fillese inpersonale, transcedentale. Për këtë arsye mendimtari i ri, i mprehtë ngulmoi ta mbronte veten, duke thënë se ishte në kërkim të një mendimi të ri konkret, jospekulativ, që buron nga ekzistenca dhe jo nga “fryma absolute” e Hegelit, as nga “materia e pavdekshme” e materialistëve, të cilët, sipas opinionit të tij, pranonin pajtimin në harmoninë e të kundërtave (teza-antiteza-sinteza ose trupi e shpirti). Duke i bërë jehonë filozofisë së Shopenhauerit, filozofi danez bashkohej me të, duke e ndjerë krizën intelektuale në fushën e filozofisë, e estetikës klasike dhe në atmosferën e romantizmit; ai kërkonte rrugëdalje në një filozofi të re, “që të më ndihmojë të njoh veten time, -shkruante ai, - të gjej të vërtetën që është një, të përqafoj idenë, për të cilën dua të jetoj e të vdes. Dua,-vazhdon ai,- një imperativ ndërgjegjeje, që ta ndjej veten në agim të ditës së shpirtit tim, me atë dëshirë që kanë shkretirat afrikane për të thithur ujët”.
Kjo filozofi, sipas tij, duhej të ishte më pranë jetës dhe e çliruar nga zhgënjimet spekulative, dogmatike dhe romantike, prandaj ekzistencializmin e tij e kuptonte si një variant të “filozofisë së jetës”. Sipas tij, çdo sistem filozofik është një citadelë e mbyllur, e kyçur me armaturat e kategorive abstrakte, metafizike; kjo kështjellë qëndron përballë jetës dhe lëvizjes së shpejtë të saj. Njeriut i nevoitet, shkruante prifti disident, një filozofi që të shmangte determinizmin e rreptë dhe të mos përjashtonte mundësitë e shumta të zgjedhjeve e veprimeve të vullnetshme të individit. Madje, në kushtet e shpërthimit të individualizmit dhe të kultit të individit, Kierkegardi edhe veten e vet e vlerësonte në rolin jo të një Krishti të ri, por “të Leonidhës fitimtar të Termopileve”. Që këtej, ai e quante të nevojshme të braktiseshin armaturat me kategoritë metafizike të filozofisë tradicionale dhe të zëvendësoheshin me idetë e reja të “së përveçmes”, me lirinë e individit, me subjektivitetin e tij. “Kjo e përveçme, -shkruante ai,- nuk është rigjetje e vonuar imja, por është kryefjala e fillimeve të mia. Kategoria e së përveçmes qëndron e lidhur pa asnjë kusht me atë lloj kuptimi që kam unë. “E përveçmja”, me të cilën do të kalojë koha, duke më pushtuar trupin tim, do të ecë në këtë rrugë dhe unë do të dal fitimtar. Ky fat nuk e dëmton Leonidën e Termopileve”. Këtë dialektikë ekzistenciale Kierkegardi e shtriu në tre drejtime: në Estetikën, Etikën dhe Fenë.
Problemi i ekzistencës së njeriut, i fatit të tij në jetë, nga lindja e deri në vdekje, enigma e qenies njerëzore, me të mirat e të këqiat e jetës, me tragjeditë e komeditë e saj ka qenë temë e përherëshme e poezisë edhe e prozës së Migjenit; për më tepër, pjesë e kësaj paraleleje ka qënë trajtimi i kësaj problematike nga një këndvështrim ekzistencialist filozofik, estetik dhe etik. Migjeni çmonte mendimin e gjallë e konkret filozofik, që pranonte se njeriu lind në natyrë që të jetojë i lirë e të jetë i lumtur. Në poezinë “Të birtë e shekullit të ri” formulonte si kërkesë programore filozofike e jetësore “ngadhnjim ndërgjegje dhe mendimi të lirë”; në poezitë për brezin e ri ai kërkonte një jetë të lumtur, të gëzuar, normale dhe të çliruar nga vuajtjet e mjerimi. Duke i vendosur në vendin e vet nevojat natyrore jetësore, Migjeni e pat shmangur biologjizmin, natyralizmin vulgar, kurse njeriun e konsideronte qenie që qëndron më lart se gjithë qeniet e kozmosit, mbi botën e instinkteve e jetën shtazore. Duke rrahur problematikën ekzistenciale Migjeni bëri një hap të rëndësishëm, kreu një kthesë të vërtetë brenda letërsisë sonë kombëtare, e cila, për shkaqe të mirënjohura, kish qenë e angazhuar kryesisht me problematikë historike, atdhetare aktuale dhe kryesisht vazhdonte të mbështetej në frymë e platformës ideologjike të Rilindjes Kombëtare. Me këtë ajo shfaqej e vonuar, madje e prapambetur ndaj çka po ndodhte në letërsinë moderne europiane të shek.XX, kurse Migjeni e ktheu fytyrën e poezisë dhe të prozës së tij drejt modelesh estetike më të përparuar e më bashkohore të letërsisë moderne.
Më fort se cilido shkrimtar tjetër shqiptar, Migjeni e bëri temë themelore të krijimtarisë poetike problemin e lirisë, siç e patën edhe gjithë shkrimtarët e mëvonshëm ekzistencialistë. Ai nuk e ngushtonte lirinë vetëm në aspektin politik, por i vishte karkater më universal, e trajtonte në një rrafsh të mirëfilltë artistik, e ndërsuazonte në qarkun e problematikës ekzistenciale të njeriut. Ai nuk besonte në një liri absolute të njeriut si ato të romantikëve sentimentalë dhe e kuptonte se në çdo veprimtari, në çdo hapësirë e kohë njeriu ndjen fatalitetin e vartësisë së tij nga natyra, shoqëria, nga një mori e tërë faktorësh të jashtëm e të brendshëm. “Liri!-ironizonte ai, -Po, liri edhe gaforja gëzon,/por gafore asht!.../Liri, ku plogshti ndërgjegje gjallon, jo liri nuk asht!...”. Migjeni nuk u kundërvihetj, por e saktësonte kuptimin e nevojave jetësore, duke e plotësuar me një ideal humanitar, në vatrën e të cilit vendoste vlera të larta morale, shpirtërore. Dhe kjo tregon se, ashtu siç afrohej në disa drejtime me “filozofinë e jetës” të Kierkegardit, ai dinte edhe të ndahej prej saj, kur kjo e lëshonte njeriun në duart e instinkteve dhe të biologjizmit.
Tregimi “Kënga e trumcakut” e shpreh qartë revoltën e pakënaqësinë e njeriut kur ndjen fatalitetin e palirisë dhe vartësinë nga forca irracionale. Poeti konkludon se njeriu s’bën të dehet e ta çmojë pesimizmin si lumtërim e liri individuale vetmie,ashtu siç pohonte Kierkegardi, sepse njeriu zotëron aq forca shpirtërore dhe vullnet për veprime aktive sa mund ta fitojë lirinë e vyer. Prandaj Migjeni ndahet në mënyrë kategorike nga pesimizmi filozofik jo vetëm i Shopenhauerit, por edhe i Kierkegardit, kur thotë: “Pesimist nuk jam, se besoj në një fuqi të njeriut, besoj në mbinjeriun!”, një formulë kjo emblematike që kuptohet drejt, si përfytyrim autentik migjenian për “Mbinjeriun-Njeri”, modeli i tij i përsosjes dhe i tejkalimit të vet të “Njeriut-Njeri”. Migjeni nuk e shihte njeriun as si qenie me përsosmëri ideale, hyjnore, po as si zvarranik; njeriu, sipas poetit, meriton të merret e të trajtohet, ashtu siç është në vetvete e ne rrethanat shoqërore, po kështu edhe jeta duhet të merret ashtu siç është. Në novelën “Tragjedi apo komedi” Migjeni e thellon këtë motiv ekzistencial.
Migjeni nuk arsyetonte vetëm për ekzistencën, anën e sipërfaqshme të njeriut, siç mendonte Kierkegardi, por edhe për thelbin e brendshëm, të cilin nuk e kan] përfillur edhe ekzistencialistët e tjerë të shek.XX (Sartri,Kamy, Zhilson etj.). Ai ndruhej e përpiqej të mos ish as i cekët, i sipërfaqshëm, fenomenologjik, as qaraman; ai kërkonte që jeta të merrej me seriozitet, sepse ajo e tërheq njeriun me bukuritë, begatitë e të mirat e saj, sepse njeriut i jepej jeta një herë e i vlen ta gëzojë; por ajo, s’bën të idealizohet, sepse ka edhe anën tjetër, të kundërt, është tinzare, e ashpër, e pamëshirëshme dhe dinake. Jeta, sipas poetit, është e vështirë, sepse “njeriu lind në thërime të vogla të lotit, e prej andej niset në udhë të fatit të vet me shpresë në ngadhnjime të vogla, përshkon gjithë viset kah rrugët janë shtrueme me ferra, rreth të cilave shifen vorret me lotë e të marrët që zgërdhihen”. Brenda dy skajeve të ekzistencës: lindjes dhe vdekjes, sipas poetit, jetën, ekzistencën njerëzore e mbushin përjetimet nga më të larmishme: të ëmbla e të hidhta, të vetdijshme e spontane, racionale e instinktive, e mbushin tundimet e Parajsës dhe të Skëterrës.
Që këtej Migjeni arsyeton sikur t’i kish njohur jo vetëm predikimet e ithtarëve të “filozofisë së jetës”, por edhe ekzistencializmin e Kamysë mbi absurditetin e ekzistencës njerëzore. Në novelën “Vetvrasja e trumcakut” poeti mediton: -Drita e mendjes mund të shërbejë për të zbuluar një botë të bukur, por trumcaku i Migjenit ka lindur dhe e gjen veten të braktisur në një botë absurde, armiqësore, ku zotërojnë forcat shtazarake, fillesa derriane. Si dhe pse gjindet trumcaku në këtë botë të pakuptim, “në këtë pikë kozmike”, kjo s’dihet, por, sipas poetit, s’mjafton intelekti që trumcaku të bëhet i lumtur (se ai “pak kujt i solli qetësi dhe të mirë”); me ndihmën e tij mund të zbulosh anët absurde të botës dhe janë pikërisht këto që e detyrojnë intelektin të bëjë “kapërcime logjike”: “Ç’ka janë këto kapërcime logjike:-ka me bërtitë ndokush.- Po, lexues i dashtun e jo i cekët. Po! A pak po kemi kapërcime logjike, morale dhe dogmatike në botën tonë reale? Pse më zemërohe dhe po don me më gjyku për disa kapërcime logjike askuj damsjellëse?...”. Forcat e absurditetit të jetës e vënë njeriun përballë shumë ose...ose...-ve: Të distancohet prej saj, duke e soditur, apo të marrë pjesë në lojën absurde? Të lozë rolin e Hamletit (të humanistit që paralizohet nga mëdyshja e s’vepron?) apo rolin e Don Kishotit, duke hedhur vallen e aventurave të tij të pafundme, sipas Migjenit, të domosdoshme.
Trajtimi i problematikës eksistenciale e afron shumë Migjenin jo vetëm me Shopenhauerin dhe Niçen, por edhe me Kierkegardin dhe përfaqësues të tjerë të letërsisë realiste të kohës, që ishin treguar tejet të vemendshëm për mprehtësinë e shumë aspekteve të kësaj problematike. Ky orientim estetik në krijimtarinë letrare të Migjenit nuk ishte i rastit, por buronte, veç të tjerash, nga kuptimi i imperativit dhe i emergjencës së afrimit të artit me filozofinë moderne, siç e patën ndjerë këtë nevojë edhe Shopenhaueri, Kirkegardi dhe Niçeja. Në epokën e mbizotërimit të sistemeve filozofike metafizike dhe të pozitivizmit, të romantizmit dhe simbolizmit etj. pati një frikë e stakim, një shkëputje të artit e letërsisë nga filozofia dhe estetika teorike, madje që këtej shumëkush besonte se kjo ndarje kishte qenë edhe shkaku i krizës së idealit estetik dhe i rreziqeve të tjera ndaj arteve, kurse Migjeni, siç e dëshmon ngarkesa filozofike e veprës së tij artistike dhe interpretimi i thelluar i jetës, kishte një opinion tjetër; problematika ekzistenciale dhe në përgjithësi zhvillimet e përshpejtura, të ndërlikuara dhe kontradiktore të jetës shoqërore të shekullit të fundit, sipas tij, nuk mund të kuptoheshin e të reflektoheshin thellë në fushën e poezisë e të prozës pa u mbështeturn në një filozofi moderne, që shmangte të metat e metafizikës, dogmatizmit, relativizmit e subjektivizmit dhe që afrohej me problemet madhore të botës moderne. Pra, ai ishte për vendosjen e lidhjeve me një “filozofi jete”, ashtu siç ishin venë në kërkim variantesh të saj - Shopenhaueri, Kierkegardi dhe Niçja. Migjeni pat simpatizuar disa ide të këtyre mendimtarëve e artistëve të tjerë, që u kushtonin vemendje nevojave jetësore të individit e shoqërisë dhe prirjeve natyrore të jetës. Por brenda paraleles që përmendëm ka disa dallime thelbësore midis Kierkegardit dhe Migjenit; pavarësisht nga pretendimet letrare që kishte, danezi ka qenë parasëgjithash filozof dhe synimet e tij kryesore ishin të formulonte një doktrinë filozofike, që të përmblidhte nën krahët e saj etikën e reformimin e teologjisë fetare. Elementet estetike e letraro-artistike në veprën e tij ishin vetëm një shtojcë në funksion të teorisë së tij filozofike. Arti për të ishte mjet e jo qëllim, prandaj, sado që në veprën e tij nuk mungon përfillja për estetikën e letërsinë, siç do ta shikojmë më poshtë, ai e ngushtoi ndjeshëm rolin e estetikës dhe të letërsisë në veprën e tij, duke e tepëruar me moralizime, didaskalizëm dhe predikime të karakterit teologjik.
Ndryshe nga mendimtari danez, Migjeni nuk ka patur synime profesionale të karakterit teorik, as në fushën e filozofisë, etikës, as të teologjisë; por vepra e tij dëshmon qartë se ai ishte një poet i madh dhe një estet origjinal, i përkushtuar tërësisht pas artit. Fuqia krijuese spontane dhe erudicioni i tij estetik e kulturor ia bënë të mundur të shmangë krejtësisht didaskalizmin dhe moralizimet bajate, që kishin qenë të shpeshta edhe në letërsinë shqipe para tij. Poezisë e prozës së tij ai u dhuroi patos estetik, si thellësi vrojtimi e përshpjegimi impresionuese të jetës, si vërtetësi e afeksion artistik, si ekspresivitet e emocionalitet ndjenjash e mendimi. Nga ana tjetër, ndjeshmëria e finesa e jashzakonshme poetike e ndihmuan të përthithë dhe ta tretë estetikisht jo vetëm filozofinë moderne , por edhe idetë politike, morale më të përparuara të kohës, të cilat i ngjizi në magjen e estetikës së tij, i shkriu në një strukturë estetike harmonike, siç ka ndodhur shumë rrallë me poetë të tjerë të vërtetë. Brenda afrisë me danezin, në veprën e Migjenit spikat një mendim poetiko-filozofik, që vendos në qendër të krijimtarisë një interpretim të shëndoshë, bashkëkohor të problematikës ekzistenciale, që u përgjigjej shqetësimeve më të rëndësishme të viteve 30 të shekullit të kaluar, shqetësime të çliruara nga traditat e shekujve të më parshëm.

(Ky është vetëm një fragment, i shkëputur nga monografia e prof. Alfred Uçit e cila është në proces botimi)

Identiteti poetik i Lasgush Poradecit

Behar Gjoka

Shumëkush që ka lexuar dhe rilexuar poezinë e Lasgush Poradecit, e cila gjendet sidomos tek dy librat poetikë, posaçërisht tek "Vallja e Yjeve", botim i vitit 1933 dhe në vëllimin "Ylli i Zemrës", botuar në vitin 1937, ka rrëmihur në shtrate të ndryshme të formatimit të vlerësisë së letrares që shënon dhe shpërfaq kjo përvojë e përveçme e shkrimit poetik në letrat shqipe. Ndonëse në thelbin e vet, formatues dhe përfaqësues, të thënies dhe shprehësisë, poezia e Poradecit, ku përfshihen edhe dy-tre krijimet e fundit, realizuar pas viteve ‘44, ku do të duhet marrë në shqyrtim gjithashtu edhe praktika e rishkrimit të poezive me variante dhe versione të ndryshme letrare. Leximet e gjertanishme, megjithëse të shumta dhe të shumëfishta, për çudi kanë gjezdisur në hapësira të pafundme, më tepër duke e kërkuar identitetin poetik, se sa duke ia shënuar dhe shpaluar cilësitë adekuate që përfton poezia e Poradecit. Nga këto lexime, të larmishme dhe ngulfatëse, ngase të bëjnë ca më tepër përshtypje, po veçojmë disa prej tyre:

- Leximi i poezisë së tij, çuditërisht dhe me krenari është parë si vijim i poezisë romantike, madje me thelb të dëshmuar romantik, çka duket më shumë në parathënien e Frida Zeqos, në botimin e plotë të veprës letrare të autorit, e cila pas një parashtrimi të zgjatuar socio-biografik të poetit, social dhe ideologjik të konteksteve shkrimore, e kundron dhe e vendos krijimtarinë e L. Poradecit, më së shumti si një gjurmë dhe vijimësi e prekshme e romantizmit. Për ta shënuar si të tillë, më tepër ka ndikuar edhe prekja e linjës së tematizimit të librave, si dhe e mbizotërimit të shqyrtimeve të niveleve përmbajtësore, ku mbisundon natyra dhe erotikja, madje këto të kundruara edhe si dy tema të fuqishme në poezinë e romantikes europiane, si dhe të asaj shqiptare.

- Leximi tematik dhe i thelluar në këtë aspekt i poezishkrimit të Poradecit, nga shumica e studiuesve të shqipes, veçse edhe këtu me dallime dhe ndryshesa të prekshme. Pikërisht, nga kjo mënyrë dhe tipologji leximi, Poradeci është projektuar vetëm si poet i natyrës dhe dashurisë, me të drejtë, por edhe është harruar me pa të drejtë se Poradeci ka shkruar poezi kaq të fuqishme edhe për gjuhën, kombin shqiptar, qenien njerëzore si univers, por edhe poezi të natyrës së pastër filozofike. Nga kjo paraqitje e shkurtër preket dhe vihet re se poezia e Poradecit në jo pak raste është shqyrtuar dhe interpretuar nëpër ngushtica të paplota shqyrtimore, madje duke lënë në hije përmasa të përfillshme të fuqisë poetike autoriale. Mbase kjo mënyrë e leximit dhe trajtimit të poezisë së L. Poradecit ka çuar edhe në emërtimin e saj si poezi qiellore, por shpesh edhe si poezi kozmike, me gjasë poezia më e mëvetësishme e pjesës së parë të shekullit të kaluar, që i përkon edhe kohës kur ende shkruanin poezi Mjeda, Çajupi, Asdreni, Skiroi etj., e kohës që kishte nisur të shpërfaqej ylli poetik i Migjenit dhe Nolit, i kohës që poezia fishtiane e sundonte qiellin e letrave shqipe, së paku siç e zëshmon vetë Poradeci.

- Leximi formalistik i poezisë së poetit, duke synuar që të artikulohet tipari më thelbor i shkrimit poetik, fryma moderne, ndonëse edhe në këtë aspekt, shumica e shqyrtuesve të poezisë së Poradecit, ende kanë mbetur në shenjimin adhurues të poetikës së tij, si thelbësisht moderne dhe pa yshtur argumentet, si dhe natyrën e vërtetë të tipareve moderne të shkrimit poetik lasgushian, pra duke shpërfillur faktin se mënyra e thënies, sido që të jetë forma e shprehësisë, shpalos ide dhe mesazhe të qarta, së paku kështu ngjet me poezinë e Poradecit. Ai hyn në poetët më të qartë dhe më të kuptueshëm të letrave shqipe të shekullit të njëzet e këndej, ndonëse edhe shenjat e artit janë edhe më të fuqishme në materien poetike të sendërtuar prej tij.

- Nuk kanë munguar gjatë kësaj ndërkohje të çuditshme, edhe rrekjet për ta lexuar dhe interpretuar poezinë e Poradecit, si me ndoca shenja dhe shenjëzime të dukshme të gjurmëve sociale dhe "revolucionare", mbase edhe të këndvështrimit dhe konceptimit të tillë, pra si një poezi që mund të rreshtohet, pa shumë zor në tipin e shkrimit poetik të kohës së nevojës dhe dobisë poetike. Për të arritur në këtë përfundim, aspak të themeltë dhe përfaqësues të shkrimit poetik të Llazar Gushos, si tanësi dhe frymë kreative, mëtonjësit e veshjes së kapotës së letërsisë së shërbesës, edhe në pamundësinë e realizimit të kësaj gjase, janë bazuar në poezitë kushtuar vëllezërve Çollaku, miq dhe shokë fëmijërie të poetit.

Megjithatë këto mënyra leximi, padyshim edhe të tjera të verifikimit të letrares së projektuar dhe sendërtuar nga Poradeci, nuk ia kanë mbërritur që t‘ia përcaktojnë vendin, identitetin dhe sidomos rolin që ka luajtur dhe vijon që të luajë poezia e tij, në rrafshet gjithëkohore dhe gjithëhapësinore të letrave shqipe. Ngacmimi për ta parë këtë zbrazëtirë u bë fakti i një rileximi rastësor të veprës poetike të Poradecit, madje i gjthçkaje të shkruar prej tij, ku bën pjesë edhe tema e profesoraturës kushtuar poetit rumun Mihail Emineskut. Emërtimet e bëra deri më tani si poet modern, madje edhe më moderni i gjithë letërsisë shqipe, si poeti më universal dhe kozmik, si poeti më qiellor i të gjithë qiejve poetikë, janë të vlerta, por në përcaktime të tilla më tepër është mbërritur me hamendje dhe përfundime të pjesshme të materies poetike, se sa nga një shqyrtim i thelluar tekstologjik i substancës letrare, ngjizur me aq tharm letrar. Leximi i fundëm, pra rileximi pas një kohe të gjatë, u bë shkasi thelbësor për t‘u ndalur disi më gjatë në krijimtarinë poetike të Poradecit, tashmë me një synim që të kërkohet dhe të arrihet që të shënohen, sa të mundim gjurmët dhe shenjat e identitetit poetik, të këtij mjeshtri të poezisë shqipe.

Kufiri ndarës dhe ura lidhëse e poezisë shqipe

Poezia e Poradecit, pavarësisht konsideratave dhe vlerësimeve të vazhdueshme, shqyrtimeve dhe trajtimeve, interpretimeve dhe verifikimeve të kryera, kohë pas kohe, shumica e tyre të merituara, por edhe jo pak prej sosh të pabaza, është parë dhe shqyrtuar, më shumë në marrëdhënie të përjashtimit të përvojave të mëparshme, por edhe të mëvonshme të shkrimit poetik në gjuhën shqipe. Kjo ka ardhur edhe si pasojë e veçanësisë, por edhe prej synimeve për ta ulur, zbehur dhe zhvlerësuar poezinë dhe poetikën e realizuar prej Poradecit, aq sa të mundeshin, me atë mbrapështinë e mendjes dogmatike. Dyzimi i shqyrtuesve, sidomos për të kontribuar që të hyjë në hije dhe të mbetet atje, lidhet me mosverifikimin e poezisë së Poradecit në përmasën dhe frymën që bart, si shenjë e komunikimit me poezinë e hershme, por edhe si një rimarrje e poetikës së tij në shkrimin e poezisë më pastaj, megjithëse Poradeci, në thelbin e vet mbeti i papërsëdytshëm dhe i paimitueshëm. Vargjet e të dyja përmbledhjeve poetike, si dhe shkrimet e ndryshme, në fakt i japin L. Poradecit një vend të lakmuar:

Së pari: Vepra poetike e tij shënon kufirin ndarës me poezinë e mëparshme, sepse me shkrimin poetik të tij realizohen dy akte themelvënëse për shkrimin e poezisë; - sendërtohet statusi i poezisë/art, më përtej dobisë dhe shërbesës diturake, atdhetare dhe sociale, pra shpërfaqet poezia art i pastër, madje edhe kur këngëton për atdhe dhe moral; - realizohet statusi i poetit krijues/endëtar i letrares, pra duke lënë pas shpine detyrimet e tjera të misionit atdhetar, fetar, social dhe moral dhe poeti, tashmë ka si mision që të realizojë poezi të fuqishme vetëm si shenjë letrare. Deri tek Lasgush Poradeci, mjerisht edhe mbas tij, sidomos poezia e shërbesës socrealiste, e kemi parë letërsinë dhe poezinë shqipe se si ka lënguar edhe prej detyrimeve jashtëletrare, të pashmangshme për rrethanat dhe kontekstet. Mbase, koha punoi për Poradecin, por ka gjasa që edhe vetë poeti, më rebeli i të gjithë poetëve të letrave shqipe, më liriku dhe më i hidhuri në thumbimin e sundimtarëve, të çdo ngjyrese dhe botëkuptimi qofshin, ndikoi për ta përshpejtuar këtë proces të futjes së letërsisë vetëm në hullinë estetike.

Së dyti: Në pikëpamje metrike dhe të strofave, Lasgush Poradeci është poeti me tradicional, madje edhe më shqiptar, në një kuptim të zëshmimit të Shqipërisë, si pak kush me atë nivel thënie dhe shprehësie letrare, poeti që i dha hapësira të reja dhe të paimagjinueshme shqipes, gjithnjë në rrjedhat klasike të shtjellimit dhe shpalimit poetik. I gjithë fondamenti poetik i autorit, në konceptualitet dhe në shkrimin letrar, nuk mundet të lexohet dhe të shqyrtohet jashtë ngjyrimit klasik, të endur enkas dhe me vetëdije të plotë nga poeti. S‘besoj se ka aso verifikuesish që të vërë në dyshim vetëdijen shkrimore, letrare dhe gjuhësore të Poradecit. Por, ky fakt fatlum, pra shkrimi sipas modelit tradicional ra ndesh me shkrimin e poezisë së re, sipas modelit socrealist të Majakovskit, pjesës politike të poezisë së tij, me thyerje të vargut të lirë dhe në situata të tjera. Pas viteve ‘44, pa e shpallur botërisht, por si një situatë vepruese, poezisë klasike, pra tradicionale të Poradecit, studimtaria zyrtare e socrealizmit i kundërvuri poezinë politike të Fan Nolit, si dhe poezinë e vargjeve të lira të Migjenit, pra duke u bazuar më së shumti në socialitetin e poezisë së dy autorëve të tjerë.

Së treti: Poezia shqipe hyri në shtjellat e modernes me poezinë e Asdrenit fillimisht, mandej me poezinë e Poradecit dhe të Migjenit. Këta dy të fundit, poetët më të shquar të pjesës së parë të shekullit të njëzet, ecën në rrugë të dallueshme dhe krejt të ndryshme poezishkrimore. Poradeci, modernitetin e konceptoi dhe sendërtoi si riformatim i poezisë së hershme, mbase si rishkrim në kontekste të reja të vjershërimit klasik, madje duke zënë fill qysh me poezinë e Matrangës, Budit, Bogdanit, të cilët formatohen dhe fytyrëzohen qartësisht në poezinë "Kënga Pleqërishte", natyrisht edhe duke e liruar poezinë nga misioni detyrues atdhetar, ndonëse edhe këtë ndjesi e riformulon dhe konturon mjaft poetikisht, duke braktisur misionin moral, pa e hedhur tutje, si dhe duke e riafirmuar atë, madje duke mbërritur deri atje sa të synojë dhe të sendërtojë poezi lirike të pastër, pavarësisht tematikës dhe problematikës që projekton.

Pra, modernia në poezinë e Poradecit është në frymë, në atmosferën që krijon, në mendim dhe mesazhe, por edhe në rigjallërimin e aftësive të shqipes së hershme për të kumtuar dhe kumbuar art. Nga ana tjetër, moderniteti i Migjenit lidhet edhe me problematizimin e sociales, si dhe me përmbysjen e traditës së shkrimit poetik, çka shenjtërohet në përmbledhjen "Vargjet e lira", një tekst që çeli udhën e lëvrimit të poezisë moderne, në përmbajtje dhe formë. Përvoja shkrimore e këtyre dy poetëve, pra e Poradecit dhe Migjenit, sollën shenjat e ligjërimit modern të poezisë shqipe, megjithatë nëpër dy rrugina; Poradeci duke riformuluar poetikën e hershme të shqipes, si mendim dhe strukturim melodik, ndërsa Migjeni në shformësimin e vjershërimit klasik, tashmë duke sendërgjuar poetikën e ritmit të brendshëm. Poezia shqipe e mëpastajme e të gjithë poetëve eci nëpër këto dy rrugina të lëvrimit modern, ndonëse modeli zyrtar bëri ç‘ishte e mundur që ta mërgonte dhe "shporrte" rrugën e hapur nga Poradeci dhe këtë të fundit ta linte në hije, megjithëse nuk i mbërriti plotësisht asnjëherë, falë vokacionit të veçantë poetik që bart dhe shenjtëron kjo përvojë shkrimi.

Sistemi Poetik i Poradecit

Shumëçka është thënë për autorin, e sidomos për veprën e tij poetike. Në jo pak raste ka pasur edhe përpjekje mjaft serioze për ta shënuar dhe, madje për t‘i gjetur rrënjët e sistemit poetik të shkrimtarit. Vetëkuptohet se tiparet e sistemit poetik të një autori, kur edhe është mbyllur procesi, pra jemi në situatën e "ndarjes natyrale" e jo të "vdekjes së autorit", të sugjeruar nga R. Barti, është e mundur që të hetohen dhe verifikohen: - Në materien letrare, në poezi dhe në shkrime të tjera të autorit, qofshin edhe të memorialistikës ose të letërkëmbimit të shkrimtarit me të tjerët.

- Në poetikën orale, ku edhe është mbështetur në shkrimin e poezisë, tashmë edhe si riformulim i klasikes dhe shenjave tradicionale të shkrimit poetik.

- Në burimet shkollore dhe librore, aq të larmishme dhe plot sharm poetik, ku edhe do të mëkohet me tharmin poetik.

- Në verbin poetik, personal dhe autorial, ku edhe formatohet, por edhe gdhendet fytyra e poetit më të fuqishëm të letrave shqipe.

- Në endjen e një poetike mistike, ku qarkohet çdo temë dhe imazh, aq sa e ke të pamundur që ta kuptosh dhe shqyrtosh me mjetet e zakonta të interpretimit sociologjik dhe socrealist.

- Në metafizikën që përcjell këngëtimi poetik i Poradecit, si një poetikë e përjetësisë, në të gjitha tonet dhe ngjyresat, qoftë kur i këndon atdheut dhe gjuhës, po ashtu edhe për natyrën, dashurinë dhe për universin filozofik të qenies, por që shpalohet si plotëni në vargun kyç "...dashuronte dashuria..." etj.

Padyshim, në personalitetin dhe veprën poetike të L. Poradecit ka edhe dhjetëra shenja dhe tipare që shënojnë dhe dëshmojnë sistemin, madje edhe gjurmët e identitetit, megjithatë vetëm substanca e librave, pra e librit të parë të titulluar jo rastësisht "Vallja e Yjeve" e shënon dhe zbulon një përmasë të prekshme për çdo lexues dhe studiues, të sistemit poetik të Poradecit, që ka ngërthyer vatrën, vendin e poetit, që më së shumti është vendosur midis tokës dhe qiellit, pra në hapësirën e mesme, prej nga ku edhe lëshon imazhet si sy gjigant i tokësores dhe qiellores, me zërin e poetit, tashmë vetëm si misionar i artit. Pasi ka kryer rrotullimin në hemisferën qiellore/tokësore, mu sikur një udhëtim dantesk në parajsë, tashmë kupton se ka edhe një aspekt të hapur për eksplorim dhe zbulim. Vetë titulli i përmbledhjes "Ylli i zemrës" tregon se poeti nuk i ka shkëputur lidhjet me qielloren, sepse prania e yllit e lajmëton më së miri, por si nëntekst dhe shenjim, vetë njeriu, shpirti dhe fryma e tij, janë brum dhe asht i qiellores, por edhe gjurmë e prekshme e tokësores, pra kemi një situatë të dyfishtë të marrëdhënies së qiellores/tokësores/shpirtërores, çka në fakt të fanit udhëtimin e pandërprerë në tokën dhe qiellin e çartur të atdheut tonë, në gjallje dhe në amshim të Poradecit. Pra, qielli, toka dhe njeriu, janë trinia ekzistenciale e jetës dhe e matanëjetës, njëherit edhe e poezisë, mbretëreshës së letërsisë, të cilës i dha ymër dhe lavd, me sa mundi Poradeci.