Në pesë vjetorin e vdekjes së ish-presidentit Ramiz Alia, figurës kyç të tranzicionit demokratik të vendit 25 vjet më parë, nga komunizmi në sistemin pluralist, Zana Haxhimusaj (Alia), rrëfehet në një intervistë për Javanews.
Ajo rrëfen Ramizin, si baba e udhëheqës, marrëdhëniet e tij me Enverin, pse ai asnjëherë nuk i pranoi kritikat që i bëheshin ish- diktatorit, i përgjigjet Servet Pëllumbit për Katovicën…
Intervistoi Skënder Minxhozi
Javanews: Zonja Alia, më 18 tetor mbushen 91 vjet nga ditëlindja e babait tuaj Ramiz Alia. Ndërsa data e sotme, 7 tetor 2016, përkon me 5 vjetorin e largimit të tij nga jeta. Të dyja këto skaje të jetës së babait tuaj kanë ndodhur në muajin tetor. Çfarë ndjesish krijon tek ju ky muaj?
Së pari, do të doja të shpreh falënderimin e sinqertë që kërkoni prononcimin tim!
Më drejtoheni duke më quajtur “zonja Alia”! Në fakt, “zonja Alia” ka qenë ime ëmë, bashkëshortja e denjë e Ramiz Alisë, një nënë e shenjtë për ne të tre (fëmijët e saj), zonja autoritare dhe e drejtë e shtëpisë, qytetare fisnike dhe profesioniste e përgatitur, e cila fatkeqësisht u largua herët nga gjiri i familjes sonë, qysh në vitin 1986. Ndërsa unë, edhe më përpara këtij viti, qysh kur jam martuar, mbaj mbiemrin e tim shoqi. Por ju gjatë kësaj bisede, mund të më drejtoheni lirisht në emër!
Për sa i takon pyetjes, ndonëse babai ka lindur në muajin tetor, ashtu si edhe, për fat të keq, është ndarë nga jeta po këtë muaj, unë s’kam krijuar ndonjëherë lidhje mes këtyre ngjarjeve dhe muajit të vjeshtës! Tetori për mua ka qenë përherë një muaj plot ngjyra e dritë (sigurisht, jo ai i vitit 2011)!
Javanews: Ju, së bashku me fëmijët e tjerë të zotit Alia, njiheni si mjaft të rezervuar. Pse vendosët të flisni tani, kur mund ta kishit bërë këtë shumë më herët?
Çdo njeri ka natyrën e tij dhe, vetë ky fakt, nuk lë vend për koment. Nuk e kuptoj, megjithatë, se ç’do me thënë “mjaft të rezervuar” dhe, as pyetja në vazhdim, “përse vendosët të flisni tani”?!
Së pari, këtu nuk bëhet fjalë për ndonjë vendim të marrë nga ana ime, për të folur apo për të mos folur. Unë bëj jetën time të zakonshme, si përherë, një jetë që mbushet vazhdimisht nga emocione të ndryshme e kryesisht pozitive. Kam “folur”, nëse me këtë fjalë keni parasysh prononcimin publik, por që ka qenë thjesht me natyrë profesionale. Unë kam botuar, qysh herët, një libër me trajtesa në lëmin e sociologjisë, apo si edhe më pas, herë pas here, kam dalë në shtyp me artikuj të ndryshëm në këtë fushë.
Ndërsa lidhur me interesimin tuaj, tani po flas thjesht për arsyen e vetme se e ndiej si detyrim shpirtëror të bëj një homazh, si bija babait të saj, për më tepër një babai që në kundërshtim me zotësinë që ka dëshmuar dhe mirësinë që paraqiste, trajtohet nga politika e ditës (d.m.th. ajo e dy dekadave të fundit), në një mënyrë aspak të drejtë!
Javanews: Cili ka qenë për ju Ramiz Alia? E kam fjalën, përtej imazhit dhe emrit të politikanit dhe shtetarit?
Çfarë mund të them tjetër, veç asaj që ka qenë babai im i mirë dhe i paharruar?! Në këto fjalë them se përmblidhen të gjitha! Çdo i rritur që e ka dhe i gëzohet ekzistencës së babait të vet, jam e bindur se do më kuptonte kur them “babai im”! Këtu zënë vend dashuria, respekti, vlerësimi, krenaria, kujdesi, përkushtimi, dëshira për t’ju gëzuar pranisë së tij të gjithhershme (edhe kur s’është më në jetë) si dhe, ndoshta, një ndjenjë e ngjashme me dobësinë, që të zgjon krijesa që të ka dhënë jetën!
Nëna jonë, ashtu siç nuk e përmendte vend e pa vend faktin se ishte bija e Aleksandër Xhuvanit, ashtu na edukoi edhe neve, fëmijët e saj, që mos abuzonim me emrin e babait tonë. Për ne, tri fëmijët e tij, Ramiz Alia ka qenë përherë babai i dashur, i vëmendshëm, i qeshur dhe i drejtë! Autoriteti i politikanit dhe zyrtarit të lartë, që s’mund të mos ishte pjesë e personalitetit të tij edhe në shtëpi, për ne të tre, nuk ishte aq i pranishëm, sa ç’ishte profili i babait të shtrenjtë, përherë i kujdesshëm dhe i butë ndaj nesh!
Javanews: Një intervistë si kjo nuk mund të konsiderohet e plotë, pa ju kthyer të shkuarës, para dhe pas vitit 1990, ku Ramiz Alia pati një rol jo të vogël historik. Si do ta vlerësonit sot karrierën e babait tuaj? Cilat janë sipas jush, anët pozitive dhe negative të kësaj karriere të gjatë, e cila nis qysh në Luftën e Dytë Botërore?
U përgjigja më lart, drejpërsëdrejti, kur më pyetët se cili ka qenë për mua Ramiz Alia, si baba. Ndërsa kjo pyetje është komplekse dhe them se s’mund të marrë një përgjigje të thjeshtë. Për fat të mirë, ai vetë, në librin “Jeta ime”, në një lloj kuptimi i ka dhënë përgjigje pikërisht kësaj pyetjeje. Për të gjitha arsyet e botës, unë s’mund të kem tjetër qëndrim nga parashtrimi i gjithë ngjarjeve e fakteve, që babai ka bërë në atë libër.
Babai tregon atje për aktivitetin e tij, si një i ri i organizuar në rezistencën antifashiste, fillimisht në Tiranë, e pastaj si anëtar i Komitetit Qarkor të Rinisë në qytetin e Beratit. Ai ka kaluar në radhët e Ushtrisë NÇL në mars të vitit 1944, si anëtar i Seksionit Politik të Brigadës së 7-të. Luftëtar partizan gjatë operacionit gjerman të qershorit 1944, mbas përballimit të këtij operacioni të egër, ai mori pjesë dhe përjetoi mësymjen fitimtare për çlirimin e Shqipërisë. Në Kongresin e Helmësit (gusht 1944) zgjidhet anëtar i Sekretariatit të BRASH-it dhe, mbas çlirimit të plotë të vendit, i caktuar tashmë Komisar Politik i Divizionit të V-të, ai do të vazhdojë ndjekjen e ushtrisë fashiste gjermane në territorin jugosllav, derisa u thirr në Tiranë në prill të vitit 1945 (një muaj përpara se të mbaronte Lufta II Botërore), ku u mbajt Kongresi II i BRASH-it. Në kongres ai zgjidhet sërish anëtar i Sekretariatit të kësaj organizate.
Për Luftën NÇL babai është shprehur kurdoherë me një ndjenjë të jashtëzakonshme nderimi e admirate, theksuar kjo sidomos kohëve të fundit, kur Luftën NÇL arritën ta quajnë edhe “luftë civile” apo “të panevojshme”!
“Dolëm në luftë për çlirimin e vendit, – thoshte me bindje të thellë, – ku mund të ishim vrarë dhe humbnim jetën nga plumbat e armikut, siç e lanë jetën në luftë mjaft nga shokët e shoqet tona. Lufta NÇL, më e madhja që ka bërë populli shqiptar, ishte ajo që e lidhi Shqipërinë me koalicionin e madh antifashist, ishte akti i lartë heroik që siguroi pavarësinë dhe tërësinë territoriale të vendit nga synimet e njohura të serbëve dhe grekëve”! Për të rënët në luftë, veçanërisht për ata që kishte njohur personalisht, si Manush Alimani, Kristaq e Margarita Tutulani, Ajet Xhindoli, Siri Kodra, etj., deri në fund të jetës, ruajti një nderim shpirtëror të pashuar!
Në Kongresin e Parë të PPSH-së, ai zgjidhet anëtar i Komitet Qendror dhe, me përfundimin e këtij kongresi, rikthehet në organizatën e rinisë, tashmë si udhëheqës kryesor i saj. Rinia drejtoi përpjekjet e pushtetit të ri, që shkollat fillore dhe tetëvjeçare të shtriheshin gjerësisht, duke luajtur një rol të jashtëzakonshëm emancipues, ndërsa në qytetet kryesorë të hapeshin edhe shkollat e mesme. Pas vitit 1949 filluan veprimtarinë e tyre edhe institutet e larta, mbi bazën e të cilëve u arrit më pas të krijohej Universiteti Shtetëror i Tiranës.
Në maj të vitit 1955 emërohet ministër i Arsimit dhe Kulturës. Duke përmendur emrat e zëvendësministrave dhe shokëve të tij, Kahreman Ylli e Kadri Baboçi, si edhe të mjaft profesorëve e specialistëve të shquar, ai thotë: “E quaj nder të veçantë që na takoi neve të punonim për ngritjen e Universitetit Shtetëror të Tiranës, i cili u inaugurua në prill të vitit 1957”. Në vitet 1956-1957 u krijuan Ansambi Kombëtar i Këngëve dhe i Valleve, si dhe Teatri i Operës dhe i Baletit, që i dhanë mundësi zhvillimit të artit e të kulturës sonë.
Në vitin 1958 ai kalon në aparatin e KQ të Partisë, si shef i sektorit të propagandës. Duke qenë i zgjedhur anëtar i KQ të Partisë në gjithë kongreset e mëparshëm, në Kongresin IV të PPSH-së (1961), ai zgjidhet anëtar i Byrosë Politike, duke pasur si detyrë kryesore problemet e propagandës dhe të shtypit, të kulturës, të shkencës dhe të politikës së jashtme. Në vitin 1982 u zgjodh Kryetar i Presidiumit të Kuvendit Popullor (President i Republikës) dhe, në këtë post të lartë, kuptohet që është marrë me të gjitha çështjet e ndryshme të pushtetit, që lidheshin me ekonominë dhe administratën shtetërore.
U përpoqa kështu të përmend në mënyrë kronologjike, etapat e aktivitetit dhe karrierës së babait, përpara vitit 1990, duke menduar se në këtë mënyrë evidentohet roli i tij në harkun e thuajse 50 viteve. Them se kështu, njëkohësisht, nënkuptohet edhe vlerësimi im, si bijë e qytetare, për kontributin që ka dhënë Ramiz Alia përgjatë pesë dekadave.
Sa i takon përgjegjësive eventuale të tij si politikan (“anët negative” që thoni) dhe që sot lakohen si gabime të rënda apo edhe budallallëqe, ai thotë vetë: “Lidhur me fushat e veprimtarisë sime, dëshiroj të theksoj, se kjo nuk më përjashton aspak nga përgjegjësia për çdo vendim që ka marrë udhëheqja e Partisë gjatë gjithë periudhës kur kam qenë pjesëtar i saj”.
Unë jam e mendimit se të vërtetën absolute s’e ka kush në xhep! Megjithatë, do desha të përmend thënien që dëgjova vjet nga Papa Françesku, në fjalën e tij historike mbajtur në OKB: Është e padrejtë dhe e gabuar ta gjykosh të kaluarën me kriteret e të sotmes!
Javanews: Më 12 prill 1985, Ramiz Alia zgjidhet Sekretar i Parë i PPSH-së, ndërsa tre vjet më parë ishte zgjedhur edhe Kryetar i Presidiumit të Kuvendit Popullor. A është e saktë të thuhet se ai ishte tashmë numri një absolut i realitetit shqiptar, siç ndodhi me paraardhësin e tij Enver Hoxha?
Po, patjetër, tashmë R. Alia ndodhej në krye të piramidës drejtuese të vendit! Në përgjigjen e mësipërme, unë u përpoqa të skicoj pozitën dhe rolin e tij përpara vitit 1990, ndërkohë që pyetja juaj shtrohej edhe për rolin pas këtij viti. Druaj se, për të qenë sa më e qartë për çka mendoj, kjo pjesë e pyetjes kërkon të zgjatem më tej.
Duke iu kthyer fundviteve ’80, shumëkujt i kujtohet sesa e veçantë ishte ajo kohë, si për sa i përket gjendjes së brendshme, ashtu edhe asaj ndërkombëtare. Në mënyrë imperative i duheshin dhënë impulse zhvillimit ekonomik, duheshin korrigjuar disa gabime që ishin bërë, sidomos në drejtim të bujqësisë dhe të jetës në fshat. Për sa i përket politikës së jashtme, duheshin hedhur hapa në drejtim të hapjes së vendit, si me Lindjen, ashtu edhe me Perëndimin. Lidhur me këtë synim aspak të lehtë, R. Alia iu drejtua mendimit krijues të të gjitha shtresave të shoqërisë, në mënyrë të veçantë inteligjencies. Ai ka qenë i bindur, deri në fund të jetës, se sistemi socialist nuk e përjashtonte demokracinë dhe e ka theksuar disa herë, në fjalimet e asaj periudhe, se pa debat konstruktiv, pra pa shprehje të lirë të mendimeve, nuk mund të kishte përparim të vendit. Jam e bindur se në kuadrin e këtij qëllimi janë ndërmarrë masat për demokratizimin e mëtejshëm të shoqërisë shqiptare.
Gjendja e vështirë ekonomike ku ndodhej vendi në ato kohë, u shoqërua me një shtim të propagandës së huaj, nëpërmjet radios dhe rrjeteve televizivë të vendeve fqinjë, si edhe parullave që përhapnin dhe akteve që filluan të ndërmarrin elementë të brendshm me qëndrim armiqësor ndaj rendit socialist, ligjet e normat e të cilit i kishin privuar nga mjaft të drejta.
Mbas rënies së Murit të Berlinit në vitin 1989, për mbarë opinionin e përparuar e për vetë R. Alinë, u bë e qartë se nuk mund të ecej si më parë. Në librin “Jeta ime” ai pohon se në rrethanat e krijuara “duhej zgjeruar kuadri i zhvillimit demokratik, i lirisë së ndërgjegjes dhe i fjalës së lirë, se duhej përshtatja ndaj kërkesave të KSBE lidhur me respektimin e të drejtave të njeriut, duheshin krijuar mundësitë për iniciativën private dhe se në politikën e jashtme dhe marrëdhëniet ekonomike me botën duhet të hapeshim”. Megjithatë, ai thekson se “edhe në këtë fazë, pikëpamja ka qenë që pluralizmi i mendimit të nxitej e të zhvillohej brenda kuadrit të shoqërisë socialiste”!
Dihet se mentaliteti i njerëzve është një faktor që nuk mund të ndryshohet lehtë. Mund të heqësh një xhaketë e të veshësh një tjetër brenda pak çastesh, por kurrsesi nuk mund të ndryshohet, aty për aty, mënyra e të menduarit dhe e të gjykuarit. Doli se mjaft kuadro e njerëz të ndryshëm kanë qenë pre e dogmatizmit, duke mos qenë në gjendje t’i kuptonin situatat e reja që po krijoheshin, jo vetëm në planin kombëtar, por kryesisht në atë ndërkombëtar. Burokracia në parti, si edhe në organet e pushtetit, kjo e keqe e tmerrshme që kishte parandjerë Majakovski qysh në vitin 1929 (pjesa “Banja”), nxorri krye dhe i pengoi qëllimet e sinqerta për ndryshim, që synonin shpëtimin e socializmit nga rreziku që po e kërcënonte.
Mbas vitit 1989 ngjarjet rrodhën dhe morën udhë me një virulencë tejet agresive! Shqipëria në ato vite, ky vend i ashtuquajtur “guri i fundit i dominosë“, u ndodh nën një trysni shkatërrimtare! Ishte kohë me një densitet të jashtëzakonshëm, “vite me ngarkesë dekadash“, siç është shprehur vetë im atë! Ekonomia e vendit vuante, valuta e lirë që dispononte Banka Kombëtare kishte mbaruar, ndërsa për të kërkuar kredi as që mund të bëhej fjalë! Të gjithë qëndronin larg dhe prisnin ç’do të ndodhte! Në këto kushte, ai e pa qartë se duhej shpëtuar ajo që mund të shpëtohej. Mbi të gjitha, duhej evituar gjakderdhja, pikërisht ajo që kërkohej me ngulm nga kundërshtarët!
Dihet se pafuqia nuk mund të jetë apo të konsiderohet tradhti! Dhe lidhur me këto rrethana tejet të vështira, të një përleshjeje gati biologjike, kur luftohej për jetë a për vdekje, kam kënaqësi të përmend gjykimin e një drejtuesi të hershëm e të lartë të Partisë së Punës, atë të Ing. Spiro Kolekës. Kam parasysh deklaratën e tij, kur në vitin 1994 i tha gazetës “Java“ të asaj kohe: “Sa për Ramiz Alinë, ai ka marrë një mandat, një amanet nga neve: Që të mos i bëjmë qejfin armiqve tanë, për të vrarë njëri-tjetrin! Amaneti ynë ishte të shpëtonim nga Lufta Civile. Ramizi e zbatoi këtë me mjeshtëri të jashtëzakonshme”. Pikërisht ky është, mendoj unë, kontributi i tij në historinë moderne të Shqipërisë, fakti që doli mbi interesat ideologjike dhe ndikoi që të evitohej gjakderdhja, me një kosto që personalisht i kushtoi shumë! Mendoj me bindje se babai im, Ramiz Alia, brenda urtësisë dhe natyrës së tij të matur, ka dëshmuar një fuqi të jashtëzakonshme, e cila i kapërceu kufinjtë e ideologjisë, tek e cila kishte besuar dhe së cilës i kishte kushtuar tërë jetën!
Mbasi mori pjesë në qershor të vitit 1990 në punimet e sesionit të radhës të Organizatës së Kombeve të Bashkuara, ku ndërhyri për ndërkombëtarizimin e reformave në Shqipëri, aktiviziminin për çështjen shqiptare të emigracionit tonë në SHBA dhe, mbi të gjitha, për internacionalizimin e problemit të Kosovës, ai u kthye në Shqipëri dhe gjeti një klimë të brendshme sociale tejet të fermentuar dhe të rrezikshme (përhapej opinioni se “regjimi kishte mbushur gropat e maleve me kufoma njerëzish“)! Këtu është vendi të theksoj opinionin tim se kompromiset e ndryshme politike që u bënë në atë kohë, ishin në funksion të qetësimit e zbutjes së atij acarimi të jashtëzakonshëm social. Mendoj se tipari i një politikani të përkushtuar, është që pikërisht në rrethana të tilla, të mos bëjë kompromis me parime e çështje të mëdha, të cilave u ka besuar dhe për të cilat ka investuar gjithë përpjekjet e veta jetësore! R. Alisë i takoi, si politikan e drejtues, t’i nënshtrohej një trysnie të madhe, që e rrethonte nga të gjithë krahët!
Jam dëshmitare që për një fjalë të tij, lëshuar në atë kohë kundër së kaluarës, është nënkuptuar se do t’i vinin përfitime të mëdha për jetën e karrierën e tij politike. Më kujtohet, pra, shtatori i vitit 1990. Ai s’para e kishte zakon të fliste në shtëpi për probleme të punës a halleve që përjetonte, por duke bërë një shëtitje në oborr, më kujtohet që atëherë më tha: “Dëgjova Ilieskun të fliste nga foltorja e OKB-së! Akuzat që formuloi e fjalori që përdori kundër Çausheskut, ishin të tilla sikur jo vetëm të mos kishte qenë ndonjëherë anëtar i nomenklaturës së lartë dhe ministër i sistemit, por një kundërshtar i hershëm, i egër dhe i papajtueshëm me të! “. Morali politik i R. Alisë nuk e pranonte dot një qëndrim të tillë!
Javanews: Cilat kanë qenë sipas jush marrëdhëniet e Ramiz Alisë me Enver Hoxhën, në planin njerëzor e atë politik? Babai juaj nuk i pranoi në asnjë moment të jetës, kritikat që i bëheshin figurës së Hoxhës. A mendoni se veproi drejt, apo duhej gjithsesi të njihte dhe pranonte aspektet negative të kësaj figure?
Përsëri më shtyni të përgjigjem me fjalët e babait, sepse kështu mendoj se do të ishte më objektive. Figurën historike të Enver Hoxhës ai e përshkruan “të pajisur me aftësi të rralla”, duke e konsideruar atë “ mjeshtër të fjalës, të kujdesshëm për bashkëbiseduesit, njeri që të ngjallte optimizëm dhe besim në luftën për çështjen e popullit dhe të të ardhmes së vendit!Të veçantë, në krahasim me gjithë grupin udhëheqës, të tillë e kam njohur dhe e kam parë Enverin”!
Më pyesni nëse im atë veproi drejt, apo duhej të njihte disa aspekte negative të kësaj figure?! Ndoshta ndryshimet që ai ndërmori apo deshi të realizojë, i japin një përgjigje pyetjes suaj. Por nëse mbas afro tri dekadash lufte e përbaltjeje të jashtëzakonshme, intensive e të pandërprerë ndaj figurës të Enver Hoxhës, duke e cilësuar atë si tiran, vrasës e kriminel, injorant, bashibozuk, imoral e pervers, them se sikur vetëm një pjesë e kësaj vale urrejteje të kishte qenë e bazuar, askujt s’do t’i kishte ardhur ndërmend ta përmendte më emrin e tij! Shkoni e pyesni, mundësisht, dr. Ylli Popën, autorin e shkrimit “Në kërkim të kohës së humbur” të vitit 1990, se ç’mendon aktualisht për rolin dhe kontributin e Enver Hoxhës në historinë e Shqipërisë! Unë them se në subkoshiencë, edhe dr. Sali Berisha e di se ç’staturë historike përbën Enver Hoxha, ndaj së cilës vërsulet me një agresivitet histerik pikërisht falë kësaj të vërtete që e sëmbon thellë!
Javanews: Pretendohet gjerësisht, pas vitit 1990, se elita e sotme politike e vendit është në një farë mënyre pasojë e formatit që i dha klasës së re drejtuese Ramiz Alia. Me fjalë të tjera, pretendohet se ishte ai që paracaktoi krerët kryesorë politikë të partive që lindën të nesërmen e rënies së komunizmit. Sa e besoni ju këtë?
Them se duke qenë në krye të shtetit dhe organizimit përkatës, është e qartë se R. Alia nuk mund të ishte “dorë jashtë” nga konceptimi i klasës së re drejtuese. Natyrisht që i ka takuar, ka biseduar dhe është konsultuar me ata që, më pas, u bënë krerët e drejtuesit e partive politike që lindën. Unë vetë personalisht, në atë kohë, jam gëzuar që “frenat e komandës”, fatet e vendit, kaluan në duar intelektualësh të mirëqenë, siç konsideroheshin Fatos Nano, Sali Berisha, Sabri Godo, Skënder Gjinushi, Neritan Ceka, Lufter Xhuveli, Paskal Milo, Agim Mero, Emin Musliu, Gramoz Pashko, Maqo Lakrori, Kastriot Islami, Et’hem Rukaj, Vilson Ahmeti, Petrit Skënde, etj., që me profilin profesional e intelektual, si dhe me vizionin e tyre modern, mendoja se do t’i sillnin të mira drejtimit të vendit! Por do të vinte viti 1997, me gjakderdhjen dhe kaosin total që solli, i cili do të ma lëkundte mjaft këtë koncept e shpresë naive! Pesimizmi i zgjuar aso kohe, më ndjek ende pas, sot e gjithë ditën! Është apokalipsi i vitit 1997, tragjedia e Gërdecit dhe vrasjet e 21 janarit disa nga piketat e tmerrshme, të ngulitura në horizontin e Shqipërisë, nëpërmjet të cilave ajo ka “rrugëtuar” (thepisur, dërrmuar e humbur shpresat) në kohët e fundit!
Javanews: Profesor Servet Pëllumbi pretendon se Ramiz Alia ka zbatuar atë që njihet si Katovica – një projekt politik për të siguruar kontrollin e nomenklaturës komuniste mbi proceset e ardhshme demokratike në vend. Sa besoni ju se ka egzistuar një projekt i tillë?
Është e vërtetë që zhurmon vazhdimisht një sulm i organizuar kundrejt figurës e rolit të Ramiz Alisë! Nuk ia vlen të përmend këtu se ç’thonë persona si Sabit Brokaj apo Muharrem Xhafa! Lidhur me broçkullat e tyre, një eksponent i Lëvizjes së Dhjetorit, Shenasi Rama, tha përpara pak ditësh se «Ramiz Alia ka pasur shumë të meta dhe nuk ishte dorë e fortë që të këpuste kokën, por ka bërë shumë shërbime që meritojnë respekt maksimal nga shqiptarët, që më e pakta duhet t’ia kujtonin vjet 90 vjetorin e Lindjes»!
Ndërsa deklaratat e Servet Pëllumbit, ndoshta, mund të meritojnë tjetër vëmendje dhe, aq më tepër, supozimet e bujëshme të tij, me emrin “Katovica“! Flitet për një takim që paska mbajtur Gorbaçovi në vitin 1987 me gjithë krerët e vendeve socialiste të Europës Lindore, ku i paska vënë në dijeni për një mega-plan sekret për ndryshimin e sistemit politiko-shoqëror-ekonomik në këto vende! Nuk di të them nëse është mbajtur apo jo ky takim, por do të kujtoja faktin historik se Partia e Punës e Shqipërisë i kishte ndërprerë prej kohësh dhe nuk kishte asnjë lloj marrëdhënieje me partitë drejtuese të BS dhe vendeve të Lindjes! Vetëm kjo e vërtetë e përjashton mundësinë e pjesëmarrjes së partisë shqiptare në një projekt politik të tillë, në një kohë kur mes Shqipërisë dhe Bashkimit Sovjetij nuk ekzistonin as edhe marrëdhënie të thjeshta diplomatike! Përse do t’i binte ndërmend Gorbaçovit të kujtohej e të ftonte Ramiz Alinë e partinë e tij nëpër takime sekrete, kur mes partive të këtyre dy vendeve, veç sfondit të njohur armiqësor, nuk kishte asnjë lloj lidhjeje tjetër?!
Por Servet Pëllumbi, profesori siç po e quani, pohon të kundërtën dhe kjo është e publikuar. “Katovica“ e tij mbetet një “zbulim“ vërtet mbresëlënës! Ajo që nuk ka sqaruar ende ky profesor, është se përse R.Alia apo të dërguarit e tij, do të shkonin deri në Katovicë, për të marrë pjesë në një konspiracion me përmasa të tilla!? Mos vallë me qëllimin që mbas ndryshimit të sistemit, vetë Ramiz Alia të çohej në burg e të pësonte gjithë privacionet e mundshme, ndërsa Pëllumbi & Djemtë të dilnin fituar?
Më kujtohet viti 1994, kur im atë ishte mbyllur në burg dhe i drejtohej me një letër Dritëro Agollit. Servet Pëllumbi na u merakos në atë kohë shumë dhe ndonëse as që përmendej në letër, pati papërgjegjshmërinë t’u vërsulej egër mendimeve e shqetësimeve që im atë kërkoi të ndante me një personalitet të së majtës e kulturës shqiptare. Besoj se është e kotë të zgjatem më tej, ndonëse mbetem kureshtare të dija se ç’motiv a qejfmbetje e shtyjnë Servet Pëllumbin të shpifë e të shfryjë ndaj Ramiz Alisë, për më tepër lidhur me Katovicën, kur babai tashmë është ndarë nga jeta e s’mund ta përgënjeshtrojë?!
Javanews : Pas zgjedhjeve të para pluraliste, më 30 prill të vitit 1991, Parlamenti i ri, me mbi 2/3 e votave, e zgjodhi R. Alinë në postin e Kryetarit të Shtetit. Desha t’ju pyes mbi vlerësimin që keni e tij në kushtet e reja politike që u krijuan, e që u ndërpre vetëm një vit më vonë?
Ishte një detyrë që ai e mori mbi supe në një kohë, që ashtu siç dihet dhe unë u mundova ta parashtroj më lart, ishte jashtëzakonisht e rëndë, madje e përkeqësuar më tej me ngjarjen e përgjakshme të 2 prillit në Shkodër! Stabilizimi i vendit dukej një mision gati i pamundur! Por ai e pranoi këtë detyrë, duke iu bindur udhëheqjes së atëhershme të partisë, e cila vendosi që të vazhdonte të kryente detyrën që kishte, atë të Kryetarit të Shtetit (deri atëherë kishte qenë Kryetar i Presidiumit të Kuvendit Popullor). Ai kandidoi për postin e Presidentit të Republikës, duke qenë se këtë ia diktonte edhe ndërgjegjja e tij. Si për PPSH-në, ashtu edhe për atë vetë, kryesore ishte që të ndikonte me sa mundej, që transformimet politike dhe ekonomike të realizoheshin sa më qetë dhe pa konflikte, duke zbatuar ligjet dhe rregullin. Pas zgjedhjes si President, ai paraqiti zyrtarisht dorëheqjen nga organet udhëheqëse të Partisë së Punës, akt që kishte lidhje me Kushtetutën e Republikës, sipas së cilës Presidenti i vendit nuk duhet të ketë asnjë funksion partiak.
Në Shqipëri atëherë mungonin njerëzit e përgatitur për llojin e ri të transformimeve, nuk kishte specialistë që të njihnin ekonominë e tregut dhe as juristë për përpilimin e ligjeve që kërkonte situata e krijuar. Askush s’e kishte të qartë që në fillim, madhësinë dhe kompleksitetin e problemeve që duheshin zgjidhur. “Kjo është edhe një ndër arsyet, – thotë Ramiz Alia për atë periudhë, – që vendin e veprimeve të organizuara dhe të matura, e zunë veprimet spontanë dhe shkatërrues, të cilët sollën dëme të mëdha“! Por shkaku kryesor i rrëmujave dhe trazirave që nxiste opozita, ishte se për qëllimin që zgjedhjet parlamentare të quheshin demokratike, duhej që të fitoheshin me çdo kusht prej saj. Qeveria e F. Nanos u prit me kundërshtim të hapur dhe kërkesa për dorëheqjen e saj u formulua qysh kur ajo s’kishte filluar ende nga puna. Ekonomia dhe administrata shtetërore po sulmoheshin me pretekstin se gjoja përfaqësonin komunizmin(!)
Udhëtimin e parë në botë, me cilësinë e Presidentit, R. Alia e ndërmori në shtator të vitit 1991. Mbas ndalesës në Hungari dhe bisedimeve atje me homologun Goncz, në krye të delegacionit ai vazhdon rrugën në Helsinki, ku në emër të Republikës së Shqipërisë do të nënshkruajë Aktin e parë Final dhe Themelor të KSBE-së (Akti i Helsinkit). Një ditë më pas, delagacioni ndodhet në Paris, ku Presidenti Alia do të nënshkruante Kartën e Parisit, duke plotësuar në këtë mënyrë edhe dokumentacionin formal, që shënonte aderimin e plotë të Shqipërisë në KSBE, pra bashkimin me Europën! “Kjo u bë e mundur si rrjedhim i ngjarjeve të gëzueshme që ndodhën në Europën tonë; u bë e mundur nga ndryshimet që ndodhën edhe në Shqipëri, për të cilat ju keni qenë autor dhe aktor“, me këto fjalë iu drejtua Ramiz Alisë në Paris ministri i Jashtëm i Francës, Roland Dyma. Në kujtimet e veta, R. Alia përshkruan edhe takimin dhe bisedën tejet të përzemërt e të hapur që zhvilloi me këtë rast në Elize, me Presidentin Miteran.
Mbas këtij misioni historik, Ramiz Alia kthehet në atdhe, ku e pret një indiferencë dhe heshtje e plotë. Jo vetëm asnjë fjalë e mirë, por s’mungojnë sharjet e mallkimet, deri te kërkesa e llogarisë për shpenzimet e udhëtimit me avion, sikur ai të kishte marrë rrugën e shkuar për turizëm!
Duke iu kthyer edhe një herë planit të brendshëm, njihet historia e qeverive të njëpasnjëshme, që rrëzoheshin dhe i zinin vendin njëra tjetrës! Ishte krijuar qysh në muajin shkurt të vitit 1991 qeveria e parë nën kryesinë e F. Nanos, qeveria që në fazën e dytë të saj, përgatiti dhe organizoi zgjedhjet e para pluraliste të 31 marsit 1991. Kjo qeveri do të jepte dorëheqjen katër muaj pas krijimit, më 4 qershor 1991. Si një zgjidhje politike që u arrit në vazhdim, ishte krjimi i Qeverisë së Stabilitetit, nën drejtimin e Ylli Bufit (11 qershor 1991). Pas risisë që solli ajo me bashkëqeverisjen, një formë e re e organizimit të shtetit në Shqipëri, kësaj qeverie iu imponua nga S. Berisha dhe elementë agresivë dhe të etur për pushtet brenda PD-së, një krizë që nuk ishte e saj. Pas dorëheqjes së kësaj qeverie në 6 dhjetori 1991, më 18 dhjetor krijohet Qeveria Teknike e Vilson Ahmetit, aktiviteti i së cilës u shtri deri më 13 prill 1992.
E përmenda këtë situatë tejet komplekse, si sfondi ku i duhej të operonte Presidenti i zgjedhur nga Parlamenti pluralist. Kuptohet sa shumë vend i linte kjo situatë vështirësive ekstreme, keqkuptimeve nga më të mëdhatë, mosbesimit dhe dyshimit permanent ndaj synimeve e përpjekjeve të të tij! “Të gjithë kundër të gjithëve! “ – më kujtohet të shkruante gazetari italian Lino de Matteis, për gjendjen e atëhershme në Shqipëri.
Në këtë drejtim shkuan ngjarjet, duke duke çuar kështu në zgjedhjet e 22 marsit 1992, ku njerëzit i dhanë shumicën e votave PD-së. Por kjo parti dhe pushteti i saj që erdhën në fuqi nga këto zgjedhje, me realitetin hakmarrës dhe neodiktatorial që krijuan, i hapën rrugë fenomeneve të panjohura më parë, si krimi i organizuar, korrupsioni, trafiqet ilegalë të drogës dhe qenieve njerëzore, kontrabanda e të këqija të tjera, të cilat edhe sot e kësaj dite nuk po e lënë vendin të shkojë përpara.
Mbas 22 marsit 1992, do të ishte e pamundur të kuptohej ndonjë përpjekje e mëtejshme e Ramiz Alisë, për të ruajtur frymën e bashkëpunimit dhe për të kundërshtuar prirjet që nxisnin përçarjen. Më datë 4 prill 1992 ai dha dorëheqjen nga detyra e Kryetarit të Shtetit, datë kjo që shënoi edhe fundin e misionit politik të babait tim, Ramiz Alia.
Javanews: Ramiz Alia provoi gjatë jetës së tij edhe burgimin.Si e kujtoni atë periudhë? Po ju dhe fëmijët e tjerë si e përjetuat atë situatë?
Po, siç po shkonin punët, edhe burgimi i Ramiz Alisë afrohej kërcënueshëm! “Përse kërkohet arrestimi im?“, shkroi im atë artikullin me këtë titull, që u botua pak kohë përpara se të arrestohej. Atje ai e shpjegon vetë, shumë qartë, se arrestimi kërkohej që R. Alia të zhdukej nga skena e politikës, të damkosej e t’i lihej harresës!
Në 12 shtator 1992 (pesë muaj pas dorëheqjes), atij i komunikuan masën e arrestit në shtëpi, kurse më 18 gusht 1993, një togë policësh erdhi dhe e mori për ta mbyllur në burg, në atë me numrin 313 të Tiranës.
Për të gjithë ne, fëmijët e tij, ajo ka qenë një periudhë e errët dhe jashtëzakonisht e rëndë. E rëndë ishte për mua që ndodhesha në Shqipëri, akoma më e rëndë ndoshta bëhej për motrën dhe vëllain tim, që ndodheshin larg, vetëm, dhe e imagjinonin sitatën akoma më të zezë. Por krahas mbështetjes morale që hasëm jo vetëm nga të afërmit e njerëzit e njohur, miqtë e dashamirësit tanë, por nga një rreth mjaft i gjerë njerëzish të njohur e të panjohur, mbështetja ime kryesore ka qenë sereniteti, forca shpirtërore, siguria tek e vërteta dhe vetja, kuraja e pamposhtur që ndjeja e dalloja tek im atë, sa herë që shkoja dhe e takoja në ambjentet e burgut! Për këtë dëshmojnë edhe shënimet e tij, që i mbante dita-ditës në qeli, në kushtet e fshehtësisë dhe gjente mënyrën për të m’i dhënë mua për t’i ruajtur! Të mos nënshtrohej dhe mos dorëzohej, ta thoshte hapur dhe me guxim fjalën e tij, që ndonëse mund të mos vlerësohej atëherë, do të arkivohej megjithatë dhe historisë do t’i përcillej e vërteta!-ky ishte motivi që e dominoi ndërgjegjen e tij dhe i dha forcë gjatë tërë kohës që ndodhej në burg!
Në fjalën e mbajtur në fillim të procesit gjyqësor (maj 1994), Ramiz Alia deklaroi: “Kur kthej kokën prapa dhe shoh rugën që kam përshkuar, nuk gjej asgjë për të cilën të pendohem, nuk shoh asgjë për të cilën të më skuqet faqja me turp, as para popullit tim, as para njerëzve e shokëve të mi“! Duke parë babanë në bankën e të akuzuarit, ku donin ta damkosnin si një keqbërës e vjedhës ordiner, më ka ardhur në ndihmë mendimi se angazhimi politik kështu ka qenë shoqëruar gjithmonë, ndër shekuj, me persekutim, shpifje e rreziqe gjithfarësh! Tre-katër shekuj para Krishtit, duke iu drejtuar qytetarëve të Athinës, Sokrati kishte thënë: “Po ndoshta do të pyeste dikush: ‘Po a nuk po të vjen turp ty, o Sokrat, që je marrë me punë të tillë, për të cilën tani je në rrezik të humbasësh kokën?’. Unë do t’i isha përgjigjur atij njeriu me fjalë të vërteta!“. Dhe babai im, para gjyqit, u shpreh me bindje: “Njerëzit krahasojnë kohët, parimet, personalitetet dhe i afrohen kështu së vërtetës, që nuk mund të mbulohet përjetësisht me gënjeshtra“!
Ndërkohë Sali Berisha përgatitej të krijonte një tjetër akuzë për tim atë, atë të genocidit, me anë të së cilës kërkonte ta çonte në varreza, nga burgu ku e pati mbyllur deri atëherë. Opozita e kohës, nga ana e saj, zgjodhi të rrinte heshtur e të bënte sehir, sepse ashtu shpëtonte nga “pesha“ e së kaluarës(!)
Mbas gati pesë vitesh izolimi e keqtrajtimi (shtator 1992 – mars 1997), ishte muaji mars i vitit 1997 ai që e “liroi“ babain përfundimisht nga burgu, ku e patën mbyllur dy herë radhazi. Ai shkoi dhe jetoi për pak kohë me motrën në Suedi, pranë familjes së saj, derisa u kthye në Shqipëri në fund të atij viti. Ndërkohë, në 20 tetor 1997, Gjykata e Tiranës kishte vendosur mbylljen e “çështjes Ramiz Alia“, kur me një vendim të posaçëm e kishte deklaruar “të pafajshëm“ lidhur me akuzën për “genocid“ dhe atë për “krime kundër njerëzimit“(!) E pabesueshme! Të shkon mendja se flitet për Ruandën, për popullatat Tutci dhe Hutu të atij vendi dhe 1 milion të vrarët e të masakruarit atje, ndërkohë që këto ishin akuzat që u ngritën këtu, në Shqipëri, ndaj Ramiz Alisë, në vitin 1996!
Javanews: Një ndër shkrimet që u botuan në momentin e vdekjes së babait tuaj, në tetor 2011, kishte titullin “Na dënoi duke jetuar gjatë!”. Pajtoheni me këtë përcaktim?
Nuk e kisha lexuar shkrimin që thoni, por një i njohur yni na e ka përmendur kohët e fundit dhe prandaj e kërkova në internet dhe e lexova. E gjykoj një lloj shpotie, në fakt, atë artikull, shkruar nga një ish-dhjetorist, që gati-gati merr formën e një lëvdate të kamufluar për R. Alinë, duke thënë se jetoi gjatë e arriti të shohë sesa keq i çuan gjërat ata që erdhën pas tij!
S’kam ndonjë koment për të bërë, përveç asaj që në këtë kuptim del të kenë jetuar gjatë të gjithë ata që përjetuan vitin ’90, duke “dënuar” kësisoj veten apo të tjerët!
Javanews: Si ka qenë gjendja shëndetësore e Ramiz Alisë në vitet e fundit të jetës? Qytetarët e Tiranës e shikonim shpesh herë të dilte shëtitje, apo të ulej në kafene e të bisedonte me shokët e tij. Mos vallë ndarja nga jeta qe e menjëhershme, jo e“paralajmëruar“ nga ndonjë sëmundje paraprake?
Është e vërtetë se babai im ka gëzuar shëndet të mirë, ashtu si përgjithësisht njerëzit që janë marrë me sport. Por me kalimin e viteve, veçanërisht mbasi doli nga skëterra e burgut, atij i filluan disa probleme serioze me shëndetin. Në janar të vitit 1998 ai pësoi infarkt në zemër. Në rrethana krejtësisht rastësore e për të cilat ka treguar në kujtimet e tij, babait iu mundësua operimi i suksesshëm në një spital të Selanikut. Një vit më vonë, në maj të vitit 1999, shfaqja e kancerit në prostatë, detyroi t’i nënshtrohej një operacioni të ri, i cili për fat të mirë, përfundoi gjithashtu me mjaft sukses.
Pavarësisht nga këto probleme serioze, babai e ruajti vitalitetin dhe, siç thoni edhe ju, nuk i ndërpreu shëtitjet nga Liqeni Artificial i Tiranës dhe as takimet me shokët e miqtë e vet, pa përmendur këtu të shkruarit, një lloj “refleksi” që i ishte krijuar përgjatë jetës së tij aktive. Por për hir të së vërtetës, nuk mund të mos e them që shteti shqiptar mbajti një qëndrim krejtësisht indiferent ndaj problemeve shëndetsore të babait dhe, në mungesën e të ardhurave të nevojshme nga pensioni i tij modest, po të mos kishte qenë kontributi financiar dhe vëmendja fisnike e një miku të huaj, ai s’do kishte pasur mundësi as të operohej e t’i zgjatej jeta!
Por, për fatin e keq, do të ishte një emboli pulmonare ajo që e goditi në mënyrë fatale në shtator të vitit 2011 dhe që do t’i merrte jetën vetëm disa ditë më pas.
Jam ndarë me të pesë vite më parë, në mbrëmjen e datës 6 tetor 2011.
Në një sallë të madhe të Senatoriumit të Tiranës, shtratin e tij e kishin vendosur në një cep të saj, ku ndodhej disi më i mënjanuar e, për pasojë, më i ‘kursyer’ nga lëvizjet e ritmika të asaj dhome spitali! Atë natë ndihej më mirë dhe biseduam gjatë, me gëzimin e çlirimin që krijohen kur duket se ka kaluar një e keqe shëndetësore, kërcënuese për jetën. Ai buzëqeshi në fund dhe, me zërin e tij të butë, që më tingëllon ende në vesh, na tha mua e tim shoqi: “Hajt tani, ngrihuni e shkoni, se u bë vonë! Natën e mirë!“. Në suprinën e komodinës, buzë shtratit, pashë të renditura një shishe me ujë, këllëfin e syzeve, orën e dorës, librin me kapakë të verdhë “Kohë e krisur“ dhe, pa e kuptuar përse, ndërsa isha nisur drejt daljes për të ikur, ndalova dhe u përkula mbi të sërish, për ta puthur lehtë në kokë. Nuk mund ta dija se ishte hera e fundit që e puthja për së gjalli tim atë! Ashtu e përkulur, vështrimi më rrëshqiti dhe u ndal në kapakun e pasmë të librit mbi komodinë. Poeti, pasi kishte bërë numeracionin e pafund të borxheve që ndiente mbi shpinë, shkruante aty: “… Do të vdes,/Do të vdes i mbytur në borxhe./Dhe vë pikën këtu! / Tani mund të flisni/Për borxhet që më kini ju! “.
“Natën babi, – i murmurita, pasi hoqa sytë nga ato vargje, – mirupafshim nesër! Dhe do të të sjell një libër të bukur, që ta kalosh kohën sa më mirë…!“. Ai poet që fliste për borxhe e vdekje, s’e kishte kuptuar babain tim, ashtu siç nuk e kishin kuptuar një shumicë njerëzish, që ai i kishte dashur e ndihmuar! “Kohë e krisur“! Dhe, në orët e para të së nesërmes do të mësoja se s’do kishte më kohë, as për jetën e tim eti dhe, aq më pak, për ndonjë mirëkuptim të mundshëm e të shpejtë mbi rolin e tij…!
Mirëdashja personale e Ilir Metës (në atë kohë zëvendëskryeministër), bëri që për vendosjen e trupit të pajetë të babait, të lirohej të pasnesërmen një dhomë në Shtëpinë e Oficerëve, ku miqtë e dashamirësit e sinqertë, të vinin e t’i bënin homazhet e fundit. Gazeta “Zëri i Popullit“, të cilën e kishte pasur në kujdes tërë jetën e tij politike, nuk e gjeti me vend as ta njoftonte vdekjen e Ramiz Alisë! Një gazetë kjo, që edhe kur kishte vdekur mbreti Zog, në vitin 1961, e kishte dhënë lajmin, siç e ka detyrë gazeta të veprojë! Duket se në vitin 2011, frika e gazetës ishte më e madhe edhe se ndjenja e detyrës!
Do doja ta mbyllja intervistën me ju, duke kujtuar ditëlindjen e babait gjashtë vite më parë, kur mbushte 85 vjet dhe e kishim fizikisht mes nesh! Në atë kohë një grup miqsh, duke treguar një nderim dhe dashuri të veçantë e delikate për të, porositën dhe i dhuruan një portret të punuar nga Skënder Kamberi. Intuita artistike e këtij piktori të talentuar, mendoj se ka ditur të kapë gjendjen shpirtërore të R. Alisë në dy dekadat e fundit të jetës, atë të dualitetit të mundimshëm mes faktit që hëpërhë kishte mbaruar gjithçka së cilës i kishte kushtuar jetën dhe përpjekjet e veta, si edhe gëzimit, nga ana tjetër, që në theqafjen e madhe ishte arritur të mos derdhej gjak! Mes dhembjes e tensionit që shpërndahet e sundon frymën e portretit, aty është edhe një buzëqeshje e largët e tij, që mezi dallohet, e cila i drejtohet dhe përshëndet një përpjekje të skajshme heroike, që do të vlerësohej më vonë, kur ai ndoshta do mos ishte më në jetë!
