Shtrirja e vendbanimeve mesjetare mbi bazën e etnonimit Arban - Alban në Ballkan

(Sipas “Defterëve kadastralë osmanë”)

Për shtrirjen e vendbanimeve mesjetare shqiptare dhe për po*pullin shqiptar në mesjetë, janë shkruar shumë artikuj dhe studi*me, si nga studiuesit e huaj, ashtu edhe nga ata shqiptarë, për periudhën nga shek. XIII-XV, por deri më tani nuk është botuar asnjë material arkivor dhe onomastik në të cilin në hapësirën e Ballkanit të dilnin të dëshmuara vendbanimet mesjetare mbi ba*zën e etnonimit - emrit popullor Arban, që dëshmojnë shtrirjen e tyre jo vetëm në aspektin etnolinguistik, por edhe në atë etno*gjeografik.

Në historiografinë e popujve sllavë, vazhdon të zotërojë ende teza e L. Thalloçit dhe K. Jireçekut, me origjinë çeke, të parasht*ruar që në vitin 1899 dhe të riformuluar më hollësisht në vitin 1913, nga bashkëkohaniku i tyre Milan Shuflaj, me origjinë kro*ate, që u morën me historinë e popujve sllavë në mesjetë, e sipër*faqësisht, u morën edhe me historinë e popullit shqiptar. Në mu*ngesë të lëndës arkivore dhe të burimeve historike të dorës së parë, sidomos të regjistrave kadastralë të administratës së Pera*ndorisë Osmane, ata nxorën përfundim të gabuar se kufijtë etno*gjeografikë të Arbanonit mesjetar në shekujt e sipërpërmendur në bazë të dokumenteve që njiheshin deri atëherë, ata i përku*fizuan përafërsisht në katërkëndëshin e ashtuquajtur: Tivar-Priz*ren-Ohër-Vlorë[1]. Sipas dokumenteve të zbuluara më vonë, e sidomos të atyre të proviniencies së arkivave të Raguzës dhe Stambollit, u dëshmua se Arbanoni politik perëndimor, shtrihej deri te Prizreni.

Mirëpo, pjesa tjetër e Arbanonit etnogjeografik verilindor, që përfshinte hapësirën e Prizrenit dhe shtrihej në veri deri te Nishi (Naissus), e në lindje deri te Velesi (Bilazora) dhe përtej Shtipit (Astibos), mbeti nën sundimin Bizantin, e pastaj, në fund të shek. IX dhe gjatë shek. X, deri në vitin 1018, ishte nën sundi*min bullgar, e më vonë (1186-1189) qe pushtuar nga Nema*njidët serbë, dhe ky territor mbeti nën sundimin serb deri në fund të shek. XIV, kur Perandoria Osmane i pushtoi territoret e Arba*nonit etnogjeografik veri-lindor, dhe gjatë sundimit sllav tokat e Arbanonit verilindor u pagëzuan sipas toponimit të një vendba*nimi me emrin - Kosovë, që gjendej në afërsi të Novabërdës, ku kishte burime xeherore. Ky toponim nisi të quhen me emërtimin gjeografik, menjëherë pas Betejës së Kosovës (1389), një emër që asokohe nuk njihej fare si Kosovë, sepse hapësira e Arbanonit etnogjeografik verilindor njihej vetëm me emrin Dardania.

Qysh para ndarjes së Kishës Perëndimore dhe asaj Lindore në vitin 1054, ndërsa 9 vjet më parë, që në vitin 1043, kishte ndo*dhur një kryengritje kundër sundimit Bizantin, kur popullata e Arbanonit Qendror mesjetar kishte filluar të ripërhapte kulturën latino-perëndimore në hapësirën e katërkëndëshit: Tivar-Prizren-Vlorë-Ohër, nuk ishte më shtetase bizantine[2], meqë disa fisnikë shqiptarë kishin arritur të formonin një formacion politik dhe shtetëror, duke u shkëputur nga sundimi bizantin dhe Kisha gre*ke. Siç dihet, emri i shqiptarëve, me formën Albanoi, për herë të parë del në gjeografinë e Ptolomeut, në shek. II të erës së re.

Emri kombëtar me formën Arbanoi del i shkruar në veprën: Historia e viteve 1079-1080 të kronistit grek M. Ataliati[3]. Në anën tjetër, jashtë Arbanonit politik dhe shtetëror, kishte mbetur gjysma e tij si pjesë e Arbanonit të mirëfilltë etnogjeografik me ndikim të kulturës dhe religjionit bizantino-grek, që shtrihej prej Prizrenit deri te Nishi (Naissus), Bilazora (Velesi), Shtipi (Asti*bos) dhe ende mbeti nën sundimin bizantin dhe, nga fundi i shekullit XII (1189) hyri nën sundimin e Nemanjidëve serbë.

Arbanoni etnogjeografik i mesjetës nuk shtrihej vetëm deri te Prizreni e Ohri, siç kanë pohuar medievistët e huaj, por shtrihej deri atje ku hasen vendbanimet arbane-albane në burimet e shkru*ara mesjetare të shekujve XIII-XIV-XV, siç na dalin, p.sh. së pari në burimet sllave dhe raguziane, e pastaj në ato të administratës osmane, siç ishin: Arbanashi i Nahijes së Shtipit, Arbanashka i Nahijes së Kumanovës[4] i shek. XIV, Arbanashi i Prokupjes, Arbanashi i Vranjës si dhe Arbanashi i Xërxës[5] nga viti 1330-1348, që del i regjistruar dhe i dëshmuar në Krisobulën e Deçanit.

Vendbanimet mesjetare arbane nuk na dalin vetëm me etno*nimin Arbnesh, për të menduar se ajo popullatë ishte nomade-endacake, por na dalin edhe me emërtime në bazë të gurrës shqi*pe, që dëshmojnë bindshëm se popullata arbane mesjetare ishte autoktone. Këtë na e dëshmojnë toponimet e gurrës shqipe: vend*banimi me emrin Rabana ndërmjet Rashkës dhe Nishit që për*mendet në veprën e gjeografit arab Al-Idrisi[6] nga viti 1152-1153, deri më sot i paubifikuar, pastaj Muzaq[7] (Muzaqeve ku*qe), që dëshmohet në dokumentet mesjetare serbe në vitin 1318 – vend*banim në anën e Prokujes, pastaj Burmazi në anën e Yeni Pazar-it[8], e Burmazi tjetër në anën e Bajina Bashtës[9], ishin të kohës së shek. XIII-XIV, ashtu si Burmazi i Stolcit[10] te Mostari, që del të përmendet në vitin 1300, përkatësisht nga fundi i shekullit XIII. Sipas Jireçekut, Burmazët që jetonin në Rrethin e Stolcit të Her*cegovinës, kishin 4 vendbanime, kryesisht me emra të antropono*misë sllave, të cilët kanë prejardhje arbane, sepse fja*la Burmaz, rrjedh nga emri vetjak i gurrës shqipe Burri i Madh[11].

Vendbanimet Plaka, Kodra, Batusha, Gurguri të dokume*ntuara në Defterin[12] e timareve të Administratës Osmane nga viti 1444-1446, do të thotë 10 vjet para pushtimit definitiv të Kosovës verilindore nga osmanlinjtë, në rrethinën e Nishit kishte vendba*nime dhe popullatë të krishterë shqiptare, si edhe vendbanimet: Bardus-i[13] me formën e latinizuar, si edhe Bardin-i[14] dhe Bar*diq-i[15] dhe Barllova[16], Kastrati[17] me format e sllavizuara në are*alin e Nishit, Prokupes dhe Kurshumlisë, të dokumentuara në defterët kadastralë të administratës osmane të shek. XV-XVI.

Edhe në Temën e Doclea-s[18] antike, në burimin e Lumit Zenta (Genta), sot Moraça, gjendet një vend arkeologjik i njo*hur, vendi kryesor i fisit ilir Docleat, i cili përmendet për të parën herë në shek. II të erës sonë, te gjeografi dhe astronomi antik Klaudi Ptolemeu, si qytet romak - Doclea (Δokλεα)[19], ku gjejmë vendbanime mbi bazë të etnonimit arbnesh: Arbanasi[20], që përmendet për herë të parë në krisobulën e Mbretit Milutin të vitit 1296. Në afërsi të vendbanimit të hershëm Gusha dikur jetonte vëllazëria Mataguzhi[21]. Vetë emri i tij, dhe i disa lokaliteteve përreth tij, flasin se dikur në mesjetën e hershme, aty banonin arbanët e vjetër, ndoshta nga fisi Shpuri sikur quhej një lagje e këtij vendbanimi. Në këtë vendbanim janë zbuluar monedhat e vjetra venedikase me stemën Shën Marku dhe me mbishkrimin Dalmatiae et Albaniae[22].

Këtu përmendej një banor me emrin Caterina quondam Radossavi Xogovich de villa Arbania de Genta[23] (Katarina e veja e të ndjerit Radosav Zogoviqi nga fshati Arbneshi i Gentës). Pastaj na del Arbanasi[24] i nahijes së Rijekës të Malit të Zi, në Defterin e shek. XV-XVI, i cili kishte 65 kryefamiljarë (shtëpi) me 20 bashtina. Antroponimia e kryefamiljarëve të këtij Arbne*shi ishte krejtësisht e sllavizuar, përveç dy emrave me trajta të shqipes, siç ishte Lesh-ko Nikolla dhe Dimiter Petro, dhe ba*shtina e Gjonit në zotërim të Radosavit dhe bashtina e Leshit[25]. Ndërsa në Arbanasin[26]-Arbneshi tjetër në nahinë e Krajës[27]-Ostrosit, kishte 37 shtëpi me 37 kryefamiljarë e një beqar të krishterë dhe 2 kryefamiljarë të besimit islam.

Emrat e kryefamiljarëve të këtij vendbanimi, në dallim nga Arbaneshi i nahijes së Rijekës, ishin kryesisht të sferës së onoma*stikonit tradicional shqiptar, me përjashtim të 3 kryefamiljarëve që mbanin emrat sllavë me format shqipe (me formantin -a, si Vuk + a = Vuka), ndërsa mbiemrat shqiptarë, si p.sh.: Vuka Doda, Vuka Kolja dhe Vuka Marki[28].

Gjurmë toponomike me etnonimin arbnesh, gjejmë edhe në juglindje të Cetines së sotme, ku na del toponimi Arbanaski Do[29] = Lugu i Arbneshit, si edhe mikrotoponimi nga apelativi i shqipes Arbanashka Medja[30] = Kufiri-Sinori i Arbneshit.

Po ashtu kemi një mikrotoponim në arealin e Ostrosit të Krajës me emrin Vavi i Arbneshit[31].

Në Bregdetin Dalmatin të Kroacisë, në mesjetë hasen edhe dy vendbanime me etnonimin arbnesh si, Arbania[32] afër Trogirit nga shek. XV, edhe Arbneshi i Kashtelit afër Shibenikut, e në një defter osman të shek. XV dalin të përmenden edhe vendbanime të tjera mbi bazë të shqipes në rrethinën e Raguzës[33].

Për sa i përket Arbneshit të Zarës, në të cilin vendosen arbëneshët e shpërngulur nga Kraja dhe Shestani në vitet 1726, 1732 dhe 1733, disa studiues mendojnë se këtë vendbanim e fo*rmuan Arbëneshët e Krajës në ato vite. Për këtë kanë shkruar Idriz Ajeti, Pavlje Mijoviq e të tjerë.

Njoftimet e para për historinë e shqiptarëve dhe vendbanime*ve të tyre në Mesjetë i gjejmë në burimet bizantine, duke filluar nga gjysma e parë e shek. XI, ku për herë të parë ata përmenden me një emër të përgjithshëm Arbanoi, i cili njihet që nga shek. II i erës së re në veprën e gjeografit grek Ptolemeu[34], por me formën tjetër Albanoi, si emër i një fisi ilir, kurse emri i qytetit kryesor Albanopolis dhe Albana[35] në Shqipërinë Qendrore, dhe Albona[36] në Ballkan. Sipas disa studiuesve dhe Thoma Kacorrit[37], na del se Albanopolisi ishte në afërsi të Durrësit te malet Kandave (Malet e Polisit) në lindje, brenda trevës së banuar më herët nga fisi Parthinët.

Sot si gjurma të këtyre toponimeve kemi Arbana, vendbanim në rrethin e Tiranës, pastaj kroi Alban, në afërsi të fshatit Zgër*dhesh në rrethinën e Krujës, etj. Viset e Arbanonit mesjetar në burimet latino-perëndimore përmenden me formën Arbanum[38], Albanum, ndërsa në ato sllave Raban[39] dhe Rabania.

Viset mesjetare-shqiptare, sipas burimeve më të reja historike të trajtuara nga studiuesit tanë S. Pulaha[40] dhe M. Tërnava[41], si edhe studiuesi boshnjak A. Hanxhiq[42], shtriheshin edhe në Koso*vën e sotme dhe në Maqedoninë Perëndimore.

Edhe disa autorë shqiptarë kanë shkruar për shtrirjen e etnoni*mit Arban-Arbnesh, (Dh. Shuteriqi[43], Koço Bozhuri[44], K. Luka[45], K. Frashëri[46], E Sedaj[47], D. Luka[48], R. Doçi[49], e të tjrerë).

Në dallim prej këtyre autorëve, të cilët Arbanonin mesjetar e përkufizonin sipas shkrimeve të medievistëve të huaj, S. Pulaha[50], M. Tërnava[51], K. Biçoku[52], në bazë të burimeve të reja, viset etni*ke mesjetare shqiptare i zgjërojnë duke përfshirë Kosovën dhe Maqedoninë Perëndimore.

Etnonimi arbnesh, qoftë në funksion të patronimit apo të toponimit, i cili është përdorur gjatë shekujve të mesjetës si emër etnik, qysh herët është bërë objekt i studiuesve të huaj dhe shqi*ptarë.

Mendimet e disa historianëve dhe linguistëve për etimologji*në e këtij emri, për kohën e përhapjes së tij dhe për shtrirjen gjeo*grafike të viseve të banuara nga shqiptarët gjatë mesjetës, janë analizuar në mënyrë kritike nga autorët e zënë ngoje, dhe në as*pektin filologjik e linguistik në mënyrë kritike nga E. Çabej[53], Sh. Demiraj[54], Sh. Sejdiu[55], I. Ajeti[56], R. Ismajli[57], E. Sedaj[58], S. Gashi[59], R. Doçi[60], M. Halimi[61] e të tjerë.

Sa i përket paraqitjes së etnonimit Arban për të parën herë dhe faktit se cila është forma e tij e mëhershme - Arban apo Alban, po paraqesim një mendim të studiuesit Shaban Demiraj, i cili thotë se lidhur me këtë etnonim na paraqiten disa vështirësi, që ende plotësisht nuk janë kapërcyer[62]. Ai, duke analizuar këtë temë, konkludon se, nëse mbështetemi në trajtën e përdorur nga vetë shqiptarët, atëherë si trajtë parësore del ajo me (r); Arb- dhe jo ajo me (l) Alb, që del në dokumentet latine krahas asaj me ®. Edhe trajtat sllave Arëban-as dhe Raban, dëshmojnë se sllavët e Ballkanit në kontakt me stërgjyshët e shqiptarëve të sotëm, këtë temë e kanë dëgjuar me ®. Edhe te fqinjët tanë jugorë, grekët, në dokumentet historike, dëshmohet trajta me ®: Arvan-on. Por, në rast se kjo temë lidhet historikisht me Alban-oi dhe Alban-o-polis të Ptolomeut, atëherë tema me (l) del e dokumentuar më herët. E, duke qenë se këto emërtime të Ptolomeut i referohen një treve, që përkon me zonën prej nga janë përhapur toponimi Arban dhe etnonimi Arbnesh, atëherë mbetet për t’u shqyrtuar se cila ka qenë trajta burimore e këtyre emërtimeve, ajo me ® apo ajo me (l)[63].

Përhapja e etnonimit arbnesh është e lidhur ngushtësisht me hapësirën etnogjeografike të banuar nga shqiptarët gjatë mesjetës. E. Çabej, në studimet e tij, qysh herët ka bërë të ditur se vendba*nimi i sotëm i shqiptarëve nuk është një trevë ekspansioni, por trevë e tkurrjes dhe e një ngushtimi të pandërprerë gjatë his*torisë së popullit shqiptar[64].

Në një studim tjetër, Çabej, edhe një herë kishte vënë në du*kje se në tokat e shqiptarëve kanë bërë pjesë edhe viset bregde*tare që nga Raguza e deri në Artë[65].

Në krahinat lindore të tokave shqiptare ishin përfshirë qytete të tilla, si: Nishi, Shkupi, Ohri[66], Prizreni, etj.

Viset-vendbanimet përgjatë rrugës së njohur mesjetare Nish - Shkup - Manastir - Kostur - Janinë - Artë - Prevezë, gjatë mesje*tës kanë qenë të banuara kryesisht me popullsi shqiptare. Edhe burimet historike, si dokumentet e kohës, harta dhe kronika të vjetra, tregojnë se gjatë mesjetës këto hapësira gjeografike ishin të banuara me popullatë shqiptare. Në kohë të fundit janë zbuluar të dhëna të kulturës materiale të shqiptarëve të hershëm në një hapësirë gjeografike që nga bregu veriperëndimor të liqenit të Shkodrës, në veri, në Vir-Pazar të Malit të Zi të sotëm e deri në Afion të Korfuzit, në jug, kurse në lindje pranë liqenit të Ohrit, në fshatrat Orovnik dhe Ladorisht[67] (Radolisht).

Gjurma të etnonimit arban-arbnesh mesjetar, hasim edhe në toponomastikën historike të Arbanonit etnik mesjetar, që përme*ndet në shek. XIV, vendbanimi Arbanashka[68] e Kuma*novës, Arbanash i Shtipit dhe Arbanash i Radomirit-Qystendilit, si edhe fshati shqiptar Muzaq[69] i Prokupjes, i dokumentuar me emrin Muzaceve kuce -në krisobulat serbe nga viti 1318.

Vendbanime shqiptare me etnonimin arbnesh dhe me emër*timet e gurrës shqipe kemi gjetur edhe më dendur në rrethinat e Nishit, Krushevacit, Leskocit, Prokupjes, Kurshumlisë dhe të Vranjës, gjatë shek. XV dhe atij XVI në regjistrat kadastralë os*manë, siç ishin: Bardus[70] me trajtën e latinizuar në rrethinën e Kurshumlisë, Bardis[71] me formën e greqizuar në rrethinën e Pro*kupjes, Bardiq[72] me formën e sllavizuar në rrethinën e Petrushës-Knjazhevac, Tanus[73] me formën e latinizuar apo Tanush me formën shqipe në rrethinën e Prokupjes, Lulis-a e Epërme[74] nga apelativi i gjuhës shqipe Lule, me formën e greqizuar dhe for*mantin - a të sllavishtes si dhe Lulis-a e Poshtme[75], po ashtu me formën e greqizuar në rrethinën e Leskofcit, tani të zhdukur, por patronimi Lulo[76] është ruajtur në këtë krahinë deri në vitin 1878, kur shqiptarët u dëbuan me dhunë, sipas një dokumenti të admi*nisitratës shtetërore serbe të asaj kohe, sipas të cilit mbreti serb Milan Obrenoviçi, krenohej duke thënë: “Arritëm që me shpatë e zjarr ta shndërojmë rajonin e Toplicës prej një toke thjesht të banuar me popullsi shqiptare, në një tokë të pastër serbe”[77].

Në rrethinat e Toplicës dhe të Duboçicës, me origjinë shqip*tare na dalin edhe këto toponime të shek. XV-XVI, si: Dashinc e Epërme[78] dhe Dashinc e Poshtme[79], Kodra[80], Plaka[81], Maliçka[82] Maletin[83], Malushisht[84], Malç[85], Maleva[86], Butina[87], Botusha[88], Biba[89], Biboshinc[90], Guri Baba[91] (Guri Plakës), Gurguri[92] i formës shqipe dhe në hartat topografike del me formën sllave Grgure[93], si edhe vendbanime me etnonimin Arbnesh-Arbanas me nga dy emërtime në hapësirën e Sanxhakut të Krushevacit, siç ishin: Krushevic[94] emri tjetër Arbanash, Sushic[95] emri tjetër Arbanash, Hobotinc[96] emri tjetër Arbanash. Edhe disa dhjetëra vendbanime të tjera me substratin e shqipes, që dalin të përme*nden në këta regjistra kadastralë osmanë, dëshmojnë në mënyrë të bindshme se këto vendbanime ishin të banuara me popullsi shqiptare qysh në mesjetën e hershme, para depërtimit të bullga*rëve në këto vise, pra, para shek. X, të cilat u sunduan nga ana e bullgarëve më se 100 vjet para pushtimit të tyre nga administrata serbe e Nemanjidëve.

Përveç këtyre vendbanimeve të hapësirës së sipërpërmendur, mbi bazë të shqipes, sipas Defterit kadastral të fundshekullit XV[97], për herë të parë na dalin vendbanime edhe në territorin e Kosovës Verilindore, përkatësisht në rrethinën e Novabërdës, e cila përfshinte Rudarin, Medvegjën dhe pjesë të skajeve të terri*torit të Leskocit të sotëm, siç ishin: Petrili i Arbneshit (të Medvegjës), Bernicë e Arbneshit dhe Arbneshi i Zebinces, Le*shofci, Nerlisa, Binest Kuq-a (Vinest Kuq-a), Molofça (Malo*fça), Petriza, Gurishefc-i, Malkuqa (Mali /i/ Kuq), Tanusha (që sot gjendet 3-4 km në lindje të Hanit të Elezit), Gjonça (Gjo*ni) dhe Hrospinzi i Arbneshit, të cilat përmenden edhe në librin e tregtarit raguzian Mihail Lukareviç[98] nga viti 1432-1438 në na*hijen e Ostrovicës së kazasë së Novabërdës, pra 15 vjet para pu*shtimit të Kosovës nga ana e osmanlinjve. Gjonça[99] e regjistruar në librin dhe defterin e përmendur nuk është ubifikuar ende ndër*sa Hrospinzi i Arbneshit, si toponim dygjymtyrësh, sot ekziston vetëm me një emër - Hrospinzi në afërsi të Medvegjës, etj.

Vendbanime mesjetare me etnonimin Arbnesh kemi edhe në hapësirat e Novi Pazarit dhe të Bosnjes Lindore, siç ishin: topo*nimi Arbanas Imshtariq[100] dhe Mezra Arbanas[101] në nahi*jen e Boraçit, Arbanas afër Rudos[102], që gjendeshin ndërmjet Ru*dos dhe Vishegradit të Bosnjës, Arbanashka të Trebinjes[103], pastaj vendbanimet: Berishina Luka[104] = Lugu i Berishës te Pri*jepola, Malevçe-Malevci[105], Tarkus-Tarkos[106]-me formën e lati*nizuar me -us, apo me formën e greqizuar me -os, (nga apelativi i shqi*pes thark), Malosh[107] (Malesh)-oronim në afërsi të Yeni-Pazarit.

Sipas Milivoje Pavloviçit[108], onomastit të njohur serb, oronimi i tipit mal, i bazës ilire apo mal i bazës arbane, mund të kraha*sohet me oronimin e formës latine monts, dhe me atë të formës së sllavishtes gora. Po edhe sipas linguistit Danilo Barjaktare*viç[109], apelativin me bazën mol, mal, indoeuropeistët këtë ape*lativ e vendosin në Ilirikum. Në rrethinën e Novi Pazarit kemi edhe këto toponime me bazë shqipe: G. Lulaç[110] dhe D. Lulaç me formën e sllavizuar nga apelativi i fitonimit të shqipes lule, Plakova[111] (në Salname[112] na del forma Plaka), Barlovi[113], Sha*ronja[114], Detani[115] (nga apelativi i shqipes deti), Gurikuq[116] në afërsi të Beranës, toponimi Arbanashovik[117] i nahijes së Klopo*tnikut, që gjendej diku ndërmjet Ribariçit dhe Tutinit. Meqë janë të regjistruara me forma të sllavizuara, dëshmohet se këto ekzis*tonin në mesjetën e hershme parasllave.

Shfaqja e emrit arbër dhe e toponimit Arbëri nëpër kronika dhe nëpër dokumente arkivore e historike me një shtrirje shumë të gjerë gjeografike, si në Arbanonin Qendror, po ashtu edhe në atë Verilindor dhe Jugor, dëshmon se banorët autoktonë përdor*nin këtë etnonim popullor. Studiuesi i mirënjohur, Demiraj, në bazë të analizave gjuhësore, ka nxjerr përfundimin se etnonimi mesjetar arbnesh i popullit tonë, përdorej si nocion i identitetit kombëtar jo vetëm nga shqiptarët, por edhe nga popujt në fqi*njësi: nga grekët, bullgarët, serbët, kroatët, etj. dhe ky emër ishte i njohur dhe përdorej nga këta popuj qysh më herët, por jo më vonë se shek.X[118].

Edhe në anën e Arbanonit etnik Lindor ekzistonin vendbani*me me etnonimin Arbër, siç ishte fshati Arbinova në verilindje të Ohrit, maja e Malit të Arbërit dhe vendbanimi Arbin, pastaj në rrethinat e Tetovës, Shkupit, Kumanovës dhe Shtipit[119].

Gjurmët e emrit popullor arbër ruhen edhe në Arbanonin etnik Jugor (Epir), meqë në rajonin e Filatit ndodhet vendbanimi me emrin Arbenic, të cilit i është ndërruar emri në Argyroto*pas[120] nga administrata greke, dhe, në jug të Janinës, vendbanimi Arborushi, që sot njihet me emrin grek Mistra[121]. Sipas një regjistri kadastral osman të shek. XV, më 1395, vendbanime në arealin e Peloponezit Verior e Qendror (Morea), ishin regjistruar si fshatra me popullsi arbane[122]. Gjatë mesjetës, popullsia shqipta*re banonte edhe në vise të tjera të Ballkanit Jugor.

Në veprën e një autori bizantin më të hershëm të K. Porfy*ro*gentit, gjatë shek. X, del qartë se emri mesjetar i popullit shqiptar ishte i njohur në kohën e këtij autori, dëshmi e konstatuar për herë të parë nga medievisti Pllum Xhufi[123]. Emri Arbanon dhe Albani, ishte bërë i njohur qysh heret në vendet e Evropës Perë*ndimore, i cili zuri vend edhe në veprat letrare; që në shek. XI emri Albani del në disa motërzime të Këngëve të Rolandit[124] dhe, më 1188, është shkruar disa herë prej francezit Aimon De Varen*nes, në romanin "Florimon"[125].

Sipas albanologut tonë më të shquar Eqrem Qabej, emri arbër është më i vjetër se ai alban, por të huajt e bën ndërrimin e tingujve nga r, në l. Ndërsa trajta sllave arbanas, rrjedh nga një zgjerim i hershëm i zhdukur i shqipes me as, formant për emra banorësh, si: vendas, beratas[126], njësoj sikurse edhe prishtinas, prizrenas, tiranas (-I.R.) etj., dhe kronologjikisht i takonte një periudhe më të vjetër, kohës së kontakteve të hershme arbano-sllave të mesjetës, për se dëshmon edhe ndërndërrimi fonetik s > sh[127].

Ndërsa, dijetari kroat Petar Skok[128] thotë se sllavët dhe aru*munët e kanë ruajtur sufiksin -as, i cili i përgjigjet sllavishtes jani, kështu që Arbanas, do të thotë banor i qytetit Rabna, Rabnjanin.

Grekët, arumunët dhe sllavët, emrin etnik të shqiptarëve, e morën nga baza e hershme -arb, -arban, e jo nga -alb, -alban, që është trajtë latine, e cila filloi të përdoret më tepër vetëm prej kohës së anzhujëve, si Albanenses e Albania (shek. XIII), ndërsa në latinishten mesjetare, kemi formë Arbanenses (1166) dhe Arbanum (1204), përkatësisht para trajtës së formuar mbi bazën -alb. Në dokumentet greke, këtë etnonim e hasim edhe në trajtat: -arvanon, alvanon, arvanitis, që pikërisht osmanët-turqit, me anë të metatezës e shndërrojnë trajtën greke në Arnavit, e nën ndikimin e harmonisë së zanoreve të gjuhës turke në Arnavut-Arnaut. Sllavët e përdorën edhe variantin tjetër me anë të metatezës Rabani, Rabeni, Rabana. Por në përgjithësi, në dokumentet e tyre mesjetare, për njerëzit dominoi trajta arbanas dhe për vendin Arbania. Kjo trajtë e trashëguar nga trajta më e hershme greke dhe sllave, u përdor edhe në defterët kadastralë të administratës osmane gjatë shek.XV, siç shihet nga Defteri për Sanxhakun e Arvanitit Mesjetar, që e botoi historiani i njohur turk, Prof. H. Inalcik[129], pastaj nga Defter-i Vilajet-i Vlk[130], që e botuan një grup paleografësh osmanë nga Sarajeva, si edhe nga Defteri i fundshekullit, XV që e botoi Iljaz Rexha[131]. Këtë formë natyrisht e kishte hasur të shënuar në burimet e kishës dhe administratës sllave për vendbanimet shqiptare mesjetare, që, më heret kishin qenë nën sundimin e shtetit bullgar dhe atij serb mesjetar.

Këto vendbanime u regjistruan me emërtimin arbnesh e jo me atë arnaut, me qëllim që të mos krijoheshin probleme në do*kumentet financiare dhe fiskale rreth obligimeve e detyrimeve të shtetasve osmanë, që bënin pjesë nën sundimin osman. Mirëpo, nga kah fundi i shek. XV dhe fillimi i atij XVI, administrata os*mane filloi ta zëvendësojë formën e etnonimit të patronimizuar arban-arbanas, siç kishte vepruar më heret me formën greke të etnonimit të patronomizuar arvanit, duke formuar trajtën që i përshtatej natyrës së gjuhës turke-osmane arnavut, mirëpo, topo*nimet mbi bazën arbnesh, nuk i ndryshoi, që është shumë e rë*ndësishme nga aspekti historik se këto vendbanime dëshmojnë shtrirjen, hapësirën dhe vazhdimësinë etnogjeografike të përher*shme të popullsisë shqiptare në këto vise në mesjetë.

Duhet ditur se administrata osmane qysh në shek. XII-XIII, nën ndikimin e administratës greke, me të cilën kishte rënë më herët në kontakt se me atë sllave, para se të pushtoheshin tokat shqiptare, formën arvanit e shndërroi në arnaut, e jo siç me*ndojnë disa studiues: E. Çabej, O. Myderisi, E. Sedaj, e të tjerë., se ndryshimi i emrit etnik arban dhe arvan i shqiptarëve u bë me qëllim që të shkombëtarizohen më lehtë[132], meqë, formën e emrit shqiptar, si shkipëtar, së pari e shënon Millan Shuflai, që e kishte hasur në shkrimet mesjetare të shek. XIV të përmendej te disa familje të krishtera shqiptare në Drisht[133] dhe në rrethinën e tij para depërtimit osman.

Këtë mendim tonin e dëshmojnë regjistrat kadastralë osmanë, se edhe pas islamizimit, individëve shqiptarë që dëshironin, u lejohej ta ruanin etnonimin, apo patronimin - emrin e babait a të gjyshit, por ishte kusht që së paku ai që donte të ruante pozitën shoqërore, duhej të merrte emrin mysliman, po mund të mbante mbiemrin e krishterë të mëhershëm, si p.sh. Jusuf Gjoni, Hasan Gjini, Ali Barda, Hysein Barda[134],etj., dhe nuk ka kurrfarë dë*shmie dokumentare që administrata osmane e bëri ndërrimin nga emri popullor arban në atë arnaut.

Në burimet historike, sidomos në kronikat e autorëve antikë, jepen disa emërtime të vendbanimeve dhe anroponime të formu*ara me substratin arb, alb, por nganjëherë me metatezë, që gje*ndeshin në Ilirinë Jugore dhe Qendrore: Arbaios, mbishkrim i shek. III para Krishtit në Finiq[135], qyteti Arban (Polibi shek. II, para Krishtit) qyteti Arba (G. Plini, shek. I, pas Krishtit); qyteti Albanopolis dhe popullsia albane (K. Ptolemeu, shek. II); popu*llsia Abroi (Arboi); qyteti Arbon dhe banorët e tij Arbonios dhe Arbonites (Stefan Bizantini, shek. IV).

Këto të dhëna toponimike dhe antroponimike me bazën arban - me forma të ndryshme janë dhënë prej tij sipas Hekateut, shek. V, para Krishtit dhe Polibit, - qytete Arbërie (Anonimi i Ravenës, shek. VII-VIII[136]).

Në punimin studiues të tij, K. Biçoku[137] shpreh mendimin se ndoshta emri i Lumit Barbana (sot Buna) që e përmend vetëm T. Livi, ka si rrënjë bazën Arb.

Ndër faktorët e shumëfishtë që mundësuan përhapjen dhe shtrirjen e etnonimit Arban në Arbanonin e Sipërm, Arbanonin Qendror dhe në Arbanonin Jugor, ishin lidhjet e komunikacionit rrugor tregtar[138], nëpër të cilat zhvillohej tregtia e mallrave të ndryshme që kalonin nëpër tokat shqiptare mesjetare, që lidhnin bregdetin me viset lindore:

a) Raguza-Novi Pazar-Zveçan (Mitrovicë)-Nish;

b) Bregdet - Kotor - Tivar - Breskovc (Plavë) - Pejë - Fushë Kosovë - Nish; dhe

c) Degëzimi Fushë Kosovë-Shkup. Bregdet-Shkodër-Rrafshi i Dukagjinit-Fushë Kosovë-Nish.

d) Bregdet - Shufada - Lezhë-Fan - Prizren - Fushë Kosovë, Fushë Kosovë-Shkup dhe degëzimi Fushë-Kosovë-Nish[139].

Arbanonin Qendror e lidhnin dy rrugë tregtare shumë të rë*ndësishme:

e) Bregdet (Grykëderdhja e lumit Ishëm, Durrës) Shkalla e Tujanit-Bulqizë-Dibër, Tetovë-Shkup;

f) Rruga Egnacia (Durrës - Ohër - Manastir - Selanik –Kosta*ntinopolis), që ishte rruga më e rëndësishme nga të gjitha të tjerat dhe si e vetme që rrihej nga qerret. Ajo kishte degëzime të shu*mta që e lidhnin me sistemin e rrugëve të Arbanonit etnik Verior të Sipërm dhe të Arbanonit etnik Jugor të Poshtëm[140].

Në Arbanonin etnik Jugor të Poshtëm kalonin disa rrugë:

a) Bregdet (Grykëderdhjet e lumenjve Seman e Vjosë) - Berat-Fushë e Korçës-Kostur-Manastir- dhe degëzimi i dytë: Be*rat-Permet-Janinë.

b) Rruga Vlorë-përgjatë Lumit Vjosë-Janinë;

c) Rruga Butrint-Gjirokastër-Janinë,

d) Rruga Artë-Janinë[141].

Rruga më e mirë tregtare që kalonte nëpër viset e Arbanonit Verilindor dhe lidhte qendra të rëndësishme si: Nishin, Shkupin-Manastirin, Kosturin-Janinën, etj., bashkë me rrugën Egnacia dhe me degëzimet e shumta të tyre, duhet të kenë luajtur rol parësor në homogjenizimin e tipareve etnokulturore të arbanëve mesje*tarë dhe në përhapjen e emrit popullor mesjetar Arbër-Arbëri-Albani[142].

Shtrirja e viseve etnike arbane në një hapësirë gjeografike të gjerë në anën e Arbanonit etnik mesjetar Verilindor deri në Qy*stendil e Sofje, ku gjatë Mesjetës arbanët jetonin me popuj të ndr*yshëm në kuadër të Perandorisë Bizantine dhe jashtë saj, ndikoi ndjeshëm në përhapjen e etnonimit arban dhe në ndarjet e tyre etnografike, gjuhësore-dialektore si edhe në jetën e tyre politike, administrative, kulturore e fetare. Sipas regjistrimeve kadastrale osmane të shek. XV-XVI për territoret e Bullgarisë Perëndimore, shihet qartë se në arealin e gjerë të hapësirës gjeografike Kumanovë-Shtip-Qystendil e deri në Sofje, kishte vendbanime mesjetare me popullsi arbane, e këtë na e dëshmojnë të dhënat toponimike dhe antroponimike me bazë të gurrës shqipe.

Të dhënat e defterëve kadastralë osmanë, si duket, po dësh*mojnë tezën e historianit të njohur K. Jireçek, i cili pohonte se Gryka e quajtur SUKI (Klanac Succi) - më vonë Porta e Trajanit (Trajanova Kapija), që prej asaj kohe ishte kufi ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit; Thrakia ka qenë në kuadër të praefectus praetorio Orientis, ndërsa e tërë pjesa tjetër e Gadishullit deri në Danub e deri në brigjet jugore të Peloponezit ka qenë në kuadër të praefectus praetorio Illyrici[143], meqë, siç e theksuam më la*rtë, na dalin vendbanime si enklava të banuara me popullsi shqiptare, duke filluar nga Sofia në drejtim të Qustendilit-Rado*mirit dhe Shtipit (Astibos-it), të cilat mbanin ende toponomi me bazën e gurrës shqipe, si p.sh:

Në rajonin e qytetit antik Astibos të Dardanisë antike (Maqe*donia e sotme), në Nekropolin e quajtur Suburbium, në një varre*zë nga periudha e shek. III-IV të erës sonë, nga një grup arke*ologësh maqedonas: (V. Sanev, M. Ivanovski, Zh. Vinçiçi, dhe G. Spasovska-Dimitrioska), u identifikua varreza me mbishkrim*in grek: “ΦΛ(ABIΩ) AΛBANΩ TΩ TECKNΏ A MIΛIANOΣ AΛBANOEΣ MNHMEHΣ NAE" - (Flavio Albano, të birit të vet Emilianos Albanos për përkujtim).

Njoftimet e para për këtë varrezë si zbulim arkeologjik i pu*blikoi Gordana Spasovska-Dimitrioska[144]-arkeologe. Këtë mbish*krim të autores në fjalë e bëri të ditur në gjuhën shqipe studiuesi Qemal Murati[145].

Pas përmendjes së parë të fisit Albanoi nga ana e gjeografit Aleksandrian Klaudi Ptolemeu në shek. II të erës së re, kjo është dëshmia tjetër e dytë e shfaqjes së etnonimit albano, Nuk ka dy*shim se emri i albanëve antikë ka lidhje dhe vazhdimësi të pa*ndërprerë deri në mesjetë, e këtë na e dëshmojnë dymbëdhjetë (12) vendbanimet me etnonimin Arban[146] që dalin të përmenden në mesjetë, pikërisht në hapësirën Kumanovë-Astibos-Qustendil e Sofje, siç ishin: Arbanashka e Kumanovës[147], Arbanasi i Vra*njës, Arbanasi me emrin tjetër Zhiganci i Shtipit, Arbanashi me emër tjetër Zubanci i Shtipit, Arbanashi i Epërm i Shtipit, Arba*nashi i Poshtëm i Shtipit, Arbanashi i nahijes së Serishnikut në Maqedoninë e sotme Verilindore, Arbanashi i Radomirit, Arba*nashi tjetër-trollishte i Nahijes Radomir[148]-Qustendil, Arbanashi i Sofjes, dhe Arbanashi tjetër-trollishte i Sofjes[149], Arbanashi i Shek. XIV i Tërnovës afër maleve Koxha Ballkan, që sot ende ekziston me këtë emër në Bullgari, dhe një toponim tjetër me formën greke Arvati (të shtrembëruar) nga Arvanitis[150], që nga viti 1330 (shek. XIV), e pastaj edhe gjatë shekujve XV-XVI, ha*set në të njëjtat forma.

Në hapësirën e Nishit, përkatësisht në rrethinën e Prokupjes na del një toponim me formën Alban në defterët e shek. XV dhe atij XVI[151], me formën Alban, që në atë kohë kishte pasur 30 shtëpi.

Sot, në anën e Toplicës ekziston një vendbanim me formën e shtrembëruar Alabana, dhe mendojmë se ai ka të bëjë me to*ponimin e mirëfilltë mesjetar Albanin. Duhen bërë hulumtime edhe në burime të tjera perëndimore për ta vërtetuar kohën se në cilën periudhë ka mundur të paraqitet me këtë trajtë, në dallim nga toponimet e tjera që janë sajuar nga administrata sllave me trajtën Arbanas dhe Arbanashka, të cilat mendohet se i ka emërtuar administrata bullgare gjatë sundimit të saj nga mesi i shek. IX dhe në fillim të shek. X.

Ekziston edhe një toponim tjetër me bazën e njëjtë me emrin Albince[152], fshat baritor te Jakupica,[153] në anën e Kër*çovës, ku del të ruhet trajta arumune Albin, nga su*bstrati i etnonimit Alban.

Sipas disa autorëve serbë, fshatrat e sotme Bregovinë dhe Sllavojevac, në mesjetë janë quajtur me emrin Alban, mirëpo saktësisht nuk mund të konstatojmë se kur u është ndryshuar emri i tyre nga administrata sllave.

Përveç këtyre vendbanimeve në arealin e zënë ngoje, për të dëshmuar se banorët e tyre nuk ishin nomadë, po popullsi auto*ktone e mesjetës së hershme, ndërmjet Sofjes dhe Qystendilit e Pirotit, kanë ekzistuar edhe vendbanimet e tjera mesjetare të bazuara në toponomastikën arbane, siç ishin: Bardofc[154], Ba*lsha[155], Gurmazova[156], Gurbanofci[157], Zgurova[158], Maleshofc[159], Mazaraç-eva[160] Ligator[161], Prendi[162], etj. (në hapësirën Sofje-Qystendil), Bardova[163] (në rrethin e Shtipit), Luleshofc[164], Barlo*fc[165], Maleva[166],Gjinofc[167], Shpaj-a[168], Vava[169], Buzovik[170], Liga*tor[171], Lumnic[172] (në arealin e Pirotit).

Vendbanimet me etnonimin arbnesh janë shumë të vjetra, që nga koha e Bizantit, të cilat më vonë i emërtoi administrata bull*gare që nga mesjeta e hershme (shek. IX-X) dhe ato i trashëgoi administrata osmane me emërtime të formave sllave.

Në dallim nga 12 vendbanimet e tjera që na dalin në hapë*sirën Sofje - Qystendil - Shtip - Kumanovë, kemi 10 vendbanime të tjera në hapësirën tjetër gjeografike, që dalin të përmenden në regjistra dhe burime të tjera osmane të shek. XVI, me formën turke Arnaut në pjesën lindore të maleve Rodope dhe në jug të Adrianopolisit (Edrenesë së sotme), vendbanime krejtësisht të tjera të krijuara gjatë dyndjes së popullsisë shqiptare.

Këtyre vendbanimeve, administrata bullgare shumë vonë ua ndërroi emrat duke i zëvendësuar me ato bullgare, si p.sh.: Arnavut[173], emri tjetër Poroishte i takon Hezargradit-Razgradit, i ndryshuar në vitin 1934; Arnavutov, emri tjetër Zagara i takon Eski Zagarës, i ndryshuar në vitin 1934; Arnavut köy, emri tjetër Dolina, i takon Hacioglu Pazarcik-ut - Tolbuhinit, i ndryshuar në vitin 1942; Arnavut köy me emrin tjetër Draganova, i takon arealit të Burgazit, i ndryshuar në vitin 1971; Arnavut köy, emri tjetër Elshica i takon Filibes-Plovdiv-it, i ndryshuar në vitin 1934; Arnavut köy, emri tjetër Gugutka, i takon Kërxhaliut (vend komune), i ndryshuar në vitin 1934; Arnavut köy emri tjetër Dolina Ireçekovo, i takon Jan Boluit, i ndryshuar në vitin 1934 (Këtij vendbanimi me etnonimin arnaut-shqiptar i është dhënë emri i historianit të njohur çek Kostantin Jireçek, në vitin 1934, i cili e kishte mbrojtur tezën e doktoratës mbi historinë e bull*garëve në mesjetë); Arnavutllar, me emrin tjetër - Albancite, i takon Kërxhaliut, i ndryshuar në vititn 1934; Arnavutllar me emrin tjetër Makedonka, i takon Hacioglu Pazarcik-ut – Tolbu*hinit, i ndryshuar në vitin 1942; Arnavutllar[174] me emrin tjetër Rudnik, i takon Varnës, i ndryshuar në vitin 1934.

Sa i përket vendbanimit me etnonimin Arbanas në Veliko Tërnovo, që studiuesi turk M. Türker Acaroglu, e përmend me emrin Arnavutlu dhe me emrin tjetër bullgar Paisov, duke mos e përdorur emrin e mirëfilltë të vjetër Arbanasi, nuk mund të pra*nohet se ky vendbanim ishte i kohës së njëjtë nga shek. XVI, siç ishin ato 10 vendbanimet e tjera të emërtuara nga administrata osmane, sepse ky vendbanim ishte që nga shek. XIV i emërtuar me emrin Arbanasi, si edhe vendbanimet e tjera me etnonimin Arbanas në rrethinë të Radomirit, Qystendilit dhe Sofjes, që ishin të regjistruara në Defterin osman të shek. XV[175], natyrisht se popullsia e tyre pas shek. XVI kishte marrë antroponimi thjesht sllave dhe, gradualisht, ishte asimiluar.

Nuk mund të qëndrojë teza e disa studiuesve të huaj dhe ve*ndës se vendbanimet me etnonimin Arbnesh në arealin e Bullga*risë janë formuar nga shqiptarët e arratisur menjëherë pas vdekjes së Skënderbeut, siç mendon Kristo Frashëri[176] e disa të tjerë, meqë në burimet sllave paraqitja e etnonimit Arbnesh të toponimizuar, del në burimet sllave qysh në shek. XIII-XIV.

Sa u përket vendbanimeve të emërtuara me formën turke Arnavud (Arnaut), ndoshta ato janë themeluar pas arratisjes së shqiptarëve nga brendia e tokave shqiptare, pas pushtimeve os*mane, në vende të tjera fqinje, siç është rasti me Bullgarinë, meqë janë regjistruar në defterët osmanë me trajtën turke Arna*ut. Për këtë, mbi formimin e këtyre vendbanimeve gjatë shek. XVI në Bullgari kanë shkruar disa studiues siç ishte Perikli Qili[177]. Administrata osmane emërvendet me etnonimin Arbnesh, nuk i ka ndryshuar për arsye të çështjeve thjesht fiskale-financi*are.

Sipas Defterit[178] kadastral të vakëfeve osmane nga shek. XVI, për arealin e Adrianopolisit (Edreneja e sotme), dalin të për*me*nden edhe katër (4) vendbanime me etnonimin Arnavut[179] (Ar*naut), ndërsa në trekëndëshin ndërmjet Bullgarisë-Turqisë dhe Greqisë, përfshirë edhe malet Rodope, ekzistonin më se 50 vend*banime me emërtime të ndryshme greko-bullgare dhe turke, në të cilat i hasim kryefamiljarët edhe me antroponime tradicionale shqiptare, por edhe me etnonimin e patronimizuar Arnaut[180].

Është me rëndësi të madhe historike të theksohet se edhe sipas Defterit[181] të vakëfeve të sulltan Pajazitit dhe të sulltan Me*hmet Fatihut nga shek. XVI, në kazanë e Silivris-it, në rrethinë të Stambollit, janë regjistruar më se 35 vendbanime me emërtime greke dhe turke, në të cilat i hasim kryefamiljarët e regjistruar, ku dominonte kryesisht antroponomia tradicionale e krishterë shqip*tare; ndër këto vendbanime janë regjistruar edhe shtatë (7) ve*ndbanime me etnonimin e toponomizuar Arvanit (Arnavut): fshati Filipos Arvanit[182] (Arnaut), Lagopetra[183], Arnavit Aske*nci[184], Arvanit Jelada-Helada[185], Arvaniti[186] tjetër (i pa cilësuar), Tanas Progos[187] dhe Kistana Gjini[188].

Mendojmë se këto 35 vendbanime, përkatësisht popullata e tyre ka vazhdimësi që nga koha e sundimit bizantin në rrethinat e Konstantinopolisit-Stambollit të sotëm, meqë emrat e këtyre kry*efamiljarëve janë të sferës së krishterë bizantine, por me for*mat e shqipes.

Duke u bazuar në analizën e antroponimive të këtyre vendba*nimeve, mund të nxjerrim përfundimin që na dëshmon bindshëm se të gjithë kryefamiljarët e këtyre vendbanimeve ishin me preja*rdhje arbane të krishterë, por disa kryefamiljarë që kishin kaluar në fenë islame, kishin marrë emra tipikë orientalë duke ruajtur në shumë raste patronimin arnaut, si kryefamiljari e Iljas Arnavuti, emri i tij tjetër Jorgi Janaki (Janaçi). Kjo tregon se në 50 vendbanimet në hapësirën e vilajetit të Edrenesë, si edhe në 35 vendbanime të tjera të kazasë Silivris të rrethinës së Stambollit, pjesa dërrmuese e kryefamiljarëve mbanin emra tradicionalë të krishterë shqiptarë.


--------------------------------------------------------------------------------

[1] L. Thalloczy, Jiriçek, Zivei, Urkunden aus Nordalbanien, Archiv für Slawische Philologie 21 (1899) 88; I. Prolegomena, f.III-VI; II, 43 (1931) f. 1-37; G. Stadmüller, Forschungen zur albanischen Fruleschichte, Zweit ermeirlete, Wiesbaden, 1966.

[2] M. Attaliatae, Historia, Bonnae 1853, 9, 9, 18, 17. Me këtë emër shqiptarët përmenden edhe tek Anna Komnena.

[3] M. Attaliates, ed. E. Bekker, Bon, 1853, 9.

[4] Miodrag Purkoviq, Popis sela u srednjovekovnoj Srbiji, Godisnjak Skopskog Filozofskog fakulteta, Skopje, 1940,, 4-8.

[5] R. Ivanoviq, Decanske vlastelinstvo. Istorijski casopis, Beograd, 1954, knjiga IV, 173-200. Muhamet Tërnava, Shqiptarët në feudin e Deçanit në vitet e tridhjeta të shek. XIV, sipas Krisobulës së Deçanit, Buletini i Fakultetit Filo*zofik, Nr. XI, Prishtinë, 1974, 256-270.. Rexhep Ismajli, Disa çështje të onomastikës mesjetare, Onomastika e Kosovës, Prishtinë, 1979, 51-52.

[6] Al-Idrisi, Kitabu Nuz’heti al-Mushtak fi ihtirak al-Afak, Mektebetu Eththe*kafeti Eddiniyyeti, Port Said,- IRCICA Library, Istanbul, 1980, f. 795, 894.

[7] Pavle Ivic-Milica Grkovic, Decanske hrisovulje, Beograd, 1976.

[8] Hauptman Gerba: Die Kaiserlischen in Albanien 1689, Mitheilungen des KK, Kriegs-Archives, Band. II, Wien, 1888, Übersicht des Kriegsschauplatzes in alt-Serbien und Albanien, 1689, Wien, 1880, Gustav Hubka, Die Österrechis*eh-Ungarische-Offizieromission in Makedonien, 1903-1909, Wien, 1910.

[9] Ibid.

[10] K. Jirecek, Istorija srba, Beograd, 1952, Knjiga I, 85. dhe Libri II, 34.

[11] Bogomil Hrabak, O Hercegovackim vlaskim katunima prema poslovnoj knjizi dubrovcanina Dzivana Pripcinovica, Glasnik zemaljskog Muzeja u Sarajevu, 1956, 30-31.

[12] Evkaf ve timar defteri Nr. 0117, Belediye Kütüphanesi, Istanbul, dhe Timar defteri Nr. 0176, Olga Zirojevic-Ismail Eren, Popis oblasti Krusevca, Toplice i Dubocice za vreme prve vladavine Mehmeda II, 1444-1446, Vranjski Gla*snik, Vranje, 1968..

[13] Basbakanlik Arsivi Istanbul, Defter-i Liva-i Alaca Hisar, Nr. 179, Defter Nr. 576 dhe Nr. 176.

[14] BBAI, Tapu tahrir Defteri, Nr. 179, Nr. 576 dhe Nr. 176.

[15] BBAI, Tapu tahrir Defteri, Nr. 179, Nr. 576 dhe Nr. 176.

[16] BBAI, Timar Defteri nr. 161, Timar Defteri nr. 55.

[17] Übersich des Kriegsschauplatzes in alt-Serbien und Albanien, 1689, Wien, 1880, Gustav Hubka, Die Österreichiseh-Ungarische-Offizieromission in Ma*kedonien, 1903-1909, Wien, 1910..

[18] Istorija Crne Gore I, fq. 151-201. Jiriçek Radoniq, Istorija srba I, 1952, f. 51-97, Gjurgjo Boshkoviq, Problemi urbanizacije, Dukljeansko-Zetsko-Crno Go*rskog primorja, Istorijski zapisi XIV, 1958, f. 21-25.

Fanula Papazoglu, Crna Gora u antičko doba, Enciklopedija Jugoslavije II, f. 416. Risto Kovijanjic, Pomeni crnogorskih plemena u kotorskim spomenici*ma XIV-XVI vijek, libri II, Titograd, 1974. fq. 41-42.

[19] Veprat e citura, Idem, Risto Kovijanić, Pomeni Crng. plemena f. 41-42.

[20] St. Novaković c, Zakonski spomenici srpskih drž ava Srednjeg veka, SANU, Beograd, 1912, f. 580, Risto Kovijanjic, Pomeni … fq. 120-121.

[21] Andreja Jovicevic, Zeta i Leshkopole, Srpski etnografski zbornik, XXXVIII, SANU, Beograd, 192, 545-6

BBAI, Tapu tahrir Defteri, Nr. 106. Branislav Gjurgjev, Dva deftera Crne Gore iz vremena Skender-bega Crnojevica, Prva Sveska, Sarajevo, 1968. Faksimili f.. 27 v. 28-29. Branislav Gjurgjev dhe Lamia Haxhiosmanovic, Dva Deftera – Druga sveska, Sarajevo, 1973, f. 53-54.

[21] Idem, Sveska II, fq. 54.

[22] Risto Kovijanic, Pomeni… vep. e cit. 120.

[23] Idem, f. 121.

[24] BBAI, Tapu tahrir Defteri, Nr. 106. Branislav Gjurgjev, Dva deftera Crne Gore iz vremena Skender-bega Crnojevića, Prva Sveska, Sarajevo, 1968. Faksimili f.. 27 v. 28-29. Branislav Gjurgjev dhe Lamia Haxhiosmanovic, Dva Deftera – Druga sveska, Sarajevo, 1973, f. 53-54.

[25] Idem, Sveska II, fq. 54.

[26] Kadastro ve Tapu müdürlügünün arsivi, Ankara, Defter-i Liva-i Iskenderiye nr. 59, f. 98.

[27] TKA, Defteri nr. 59.

[28] TKA, Defteri nr. 59.

[29] Idriz Ajet, Studime leksikore shqiptare-sllave, Gjurmime Albanologjike, 2, 1968, Prishtinë, 1969, 39.

[30] Idem, fq. 39, Ismail Doda, Rreth identifikimit të disa toponimeve të Krajës, Onomastika e Kosovës, Simpoziumi i mbajtur më 25-27 shkurt 1977, Prishtinë, 1979, fq. 173-178.

[31] Ismail Doda, vep. e cit. fq. 182.

[32] Hauptman Gerba: Die Kaiserlischen in Albanien 1689, Mitheilungen des KK, Kriegs-Archives, Band. II, Wien, 1888, Übersicht des Kriegsschauplatzes in alt-Serbien und Albanien, 1689, Wien, 1880, Gustav Hubka, Die Österrei*chiseh-Ungarische-Offizieromission in Makedonien, 1903-1909, Wien, 1910.

[33] Tapu ve Kadastro Defteri nr.7.

[34] Ptolemaei Geographica, lib. III, in; Ilir dhe Iliria te autorët antik; I, Tiranë, 1965, 268.

[35] Idem, 266.

[36] Sh. Sejdiu, "Bijelo" u onomastici Dardanije, in Zvornik VI, jugoslovenske onomasticke konferencije, Beograd, 1987, f. 564.

[37] Po aty, vep. e cit.

[38] Anna Commnena, Alexiade Bonnae, 1839, vëll. I, 221,

[39] Anna Commnena, vep. e cit.. I, III-IV.

[40] Selami Pulaha, Popullsia shqiptare e Kosovës gjatë shek. XV-XVI, Shty*pshkronja “8 Nëntori”, Tiranë, 1984.

[41] Dr. Muhamet Tërnava, Popullsia e Kosovës gjatë shekujve XIV-XVI, Prishtinë, 1995.

[42] Adem Handžic, Nekoliko vijesti o Arbanasima na Kosovu i Metohiji sredi*nom XV vijeka. Simpoziumi për Skënderbeun, Prishtinë, 1969, 201-209.

[43] Dh. Shuteriqi, Mbi disa çështje të Arbërit dhe mbi emrin Shqipëri, Buletin, seria shkenca shoqërore, Tiranë, 1956.

[44] Koço Bozhuri, Vëzhgime rreth shtrirjes së emërtimit Arbanon në kohën Bizantine, Studime historike, Tiranë, 1972, 135-140..

[45] K. Luka, Toponomia shqiptare në këngët Roland-it, lidhur me disa ngjarje të viteve 1081-1082, Studime historike 2 , 1967, 127-144; Konferenca e Dytë Studime Albanologjike, Tiranë, 1969, 155-161. I njëjti autor: Mbi emrin Al*bei nje-Albania dhe shtrirja e Arbenit në shek. XI, fillimii i XII, në Konfe*rencën e Dytë Studime Albanologjike Vëll. 2, Tiranë, 1969, fq. 155-161.

[46] Kristo Frashëri, Trojet e shqiptarëve në shek. XV, Konferenca e Dytë, Stu*dimeve Albanologjike, Tiranë, 1969, II, 109-119.

[47] E. Sedaj, Etnonimi Arbëresh-Shqiptar (kontribut për autoktoninë e shqipta*rëve), Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë 1996,

[48] D. Luka, Vështrim gjuhësor mbi onomastikën e regjistrave kadastralë osmanë të Shek. XV, Studime Filologjike, nr. 4, Tiranë, 1983, fq. 154-155.

[49] R. Doçi, Antroponomia e shqiptarëve të Kosovës, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 1990. fq..34-45.

[50] Popullsia shqiptare e Kosovës, vep. e cit.

[51] Popullsia e Kosovës, vep. e cit.

[52] Kasem Biçoku, Viset etnike shqiptare në Mesjetë dhe përhapja e emrit ko*mbëtar Arbër (Arbëri-Albani), Stud. hist. Nr. 1-4, Tiranë, 1992, fq.13-21.

[53] E. Çabej, Studime etimologjike në fushë të shqipes, Bleu II, A-B, Tiranë, 1976, 61-69.

[54] Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, Tiranë, 1988, 213-228.

[55] Shefki Sejdiu, Gjurmë lashtësie në onomastikën e trevës së Llapit, Sesioni shkencor, Trashëgimia etnokulturore të trevës së Llapit, Prishtinë, 1996, I njejti autor në librin me titull: “Sprova Etimologjike”, Prishtinë, 2002, 59-66.

[56] Idriz Ajeti, Shqiptarët dhe gjuha e tyre, Prishtinë, 1994.

[57] Rexhep Ismajli, Disa çështje të onomastikës mesjetare, Onomastika e Koso*vës, Prishtinë, 1979, 51-52.

[58] Engjëll Sedaj, Etnonimi Arbnesh-Shqiptar, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 1996. fq. 72-78.

[59] S. Gashi, Prania e shqiptarëve në Kosovë gjatë shek. XIII-XIV, në dritën e burimeve kishtare serbe, Onomastika e Kosovës, Prishtinë, 1979, 60-102.

[60] R. Doçi, Antroponomia e shqiptarëve të Kosovës … po aty, vep. e cit.

[61] M. Halimi, Toponimet si dëshmi e autoktonisë së popullsisë shqiptare në Maqedoni, Shqiptarët e Maqedonisë, Shkup, 1994, fq. 88-90.

[62] Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, vep. e cit. fq. 182.

[63] Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj,, vep. e cit. fq. 182.

[64] E Çabej, Problemi autoktonisë së shqiptarëve në dritën e emrave të vendeve, Buletini i Universitetit Shtetëror të Tiranës, Serija e shkencave shoqërore, Tiranë, 1958, Nr. 2, 54-67.

[65] E. Çabej, Vendbanimi i hershëm i shqiptarëve në Gadishullin e Ballkanit në dritën e gjuhës dhe të emrave të vendeve BUSHT, Tiranë, 1962, 219-226.

[66] E. Çabej, Problemi i autoktonisë, vep. e cit. fq. 55.

[67] Skender Anamali, Nga Ilirët tek Arbërit, Shqiptarët dhe trojet e tyre, Tiranë, 1982, 109.

[68] Miodrag Purkoviq, Popis sela u srednjovekovnoj Srbiji, Godišnjak Skopskog filozofskog fakulteta, Skopje, 1940,, 4-8.

[69] Pavle Ivić Milica Grković, Dečanske hrisovulje, Beograd, 1976.

[70] BBAI, Tapu tahri defteri, Istanbul, Defteri-i Liva-i Alaca Hisar, N° 179 dhe Nr. 576.

[71] Ibid.

[72] Ibid.

[73] Olga Zirojevic, Ismail Eren, Popis oblasti Krusevca, Toplice i Dubocice za vreme prve vladavine Mehmeda II, 1444-1446, Vranjski Glasnik, Vranje, 1968.

[74] BBAI Istanbul, Maliye Defteri Nr. 7.f. 4-8.

[75] BBAI Istanbul, Maliye Defteri Nr. 7.f. 4-8.

[76] Dr. Sabit Uka, Gjurmë mbi shqiptarët e Sanxhakut të Nishit deri më 1912, Prishtinë, 1995, fq. 118-150.

[77] M. Markovic, Toplicka Spomenica, Udruženje topličana u Beogradu, Bgd, 1934, fq. 10-32.

[78] Olga Zirojevic, Ismail Eren, Popis oblasti Krusevca, Toplice i Dubočice za vreme prve vladavine Mehmeda II, 1444-1446, Vranjski Glasnik, Vranje, 1968.

[79] Po aty, vep. e cit.

[80] Evkaf ve timar Defteri Nr. 0117, Belediye Kütüphanesi, Istanbul,

[81] Evkav ve timar Defteri Nr. 0117 Vep. e cit.

[82] Evkaf ve timar Defteri Nr. 0117, Belediye Kütüphanesi, Istanbul, Olga Ziro*jevic, Popis… vep. e cit. fq.404.

[83] BBAI, Tapu tahri defteri,Istanbul, Defteri-i Liva-i Alaca Hisar, N°179 dhe Nr. 576.

[84] BBAI Tapu tahrir defteri-Defter-i Liva-i, Niš , nr. 27 nga viti 1487. fq. 5-10.

[85] BBAI Tapu tahrir defteri-Defter-i Liva-i, Niš , nr. 27 nga viti 1487. fq. 5-10.

[86] BBAI, Istanbul, Tapu tahrir defteri – Defter-i Liva-i, Alaca Hisar Nr. 179 dhe Nr. 576.

[87] Evkaf ve timar Defteri Nr. 0117, Belediye Kütüphanesi, Istanbul, Olga Ziro*jevic, Popis… vep. e cit. fq.404.

[88] Evkaf ve timar Defteri Nr. 0117, Belediye Kütüphanesi, Istanbul, Olga Ziro*jevic, Popis… vep. e cit. fq.404.

[89] BBAI Tapu tahrir Nr. 179, TD nr. 576.

[90] BBAI Tapu tahrir Nr. 179, TD nr. 576.

[91] BBAI, Tapu tahrir defteri Nr. 179, dhe Nr. 576.

[92] Evkav ve timar Defteri Nr. 0117 Vep. e cit.

[93] Hauptman Gerba: Die Kaiserlischen in Albanien 1689, Mitheilungen des KK, Kriegs-Archives, Band. II, Wien, 1888, Übersicht des Kriegsschauplatzes in alt-Serbien und Albanien, 1689, Wien, 1880, Gustav Hubka, Die Österre*ichi*seh-Ungarische-Offizieromission in Makedonien, 1903-1909, Wien, 1910..

[94] BBAI Tapu tahrir Nr. 179,

[95] BBAI Tapu tahrir Nr. 179,

[96] BBAI Tapu tahrir Nr. 179,

[97] Iljaz Rexha, Regjistrimi i vendbanimeve dhe i popullsisë së Kazasë së Nova*bërdës sipas Defterit të fundshekullit XV, Vjetari XXVII-XXVIII i Arkivit Kombëtar të Kosovës, Prishtinë, 2002., fq. 43-174.

[98] Mihajl Dinic, Iz Dubrovackog arhiva i, SAN, Zbornik za istoriju, jezik i knjizevnost srpskog naroda, III odelenje, knjiga XVII, Beograd, 1957, 29-84.

[99] Ilijaz Rexha, Regjistrimi i vendbanimeve dhe i popullsisë. vep. e cit. fq. 143.

[100] Belediye Kütüphanesi, Istanbul. Vakuf ve Timar defteri Bosna-Herceg. Defteri. 872-881 H. 1467-1477.

[101][101] Tapu ve Kadastro Arshivi, Ankara, Defteri Nr. 5.

[102] Tapu ve Kadastro Arshivi, Ankara, Defteri nr. 5. Imenik mesta, opstina i srezova u Jugoslaviji, Beograd, 1960, fq. 66.

[103] Imenik mesta, opstina i srezova u Jugoslaviji, Beograd, 1960, fq. 66.

[104] BBAI Tapu tahrir Defteri Nr. 995,

[105] BBAI Maliye Defteri nr. 544, Belediye Kütüphanesi, Bosna Hersek. Defteri Nr. 076, f. 140, Dr. Hazim Sabanovic, Krajiste Isa-Bega Ishakovica, Zbirni katastarski popis iz 1455, god. Sarajevo,1964, fq.47.

[106] BBAI , Maliye Defteri nr. 544,, Bosna Hersek. defteri, nr. 76. fq. 5. Dr. H. Sabanovic, vep. e cit. fq. 41.

[107] Dr. Danilo Bajraktarević, Toponimija sela Petnjika, Buletin i Muzeumit të Kosovës, XV-XVI, Prishtinë, 198, fq. 253-254.

[108] Milivoje Pavlović, Toponimija okoline Vranja, Vranjski Glasnik, 1968, Vra*nje, f. 319. Za oronim ilirskog tipa *mal,, il . arb. mal’ (cf. moj navedeni re*ferat i clanak) ja sam dovoljno jasno ukazao na susret sa oronimom lat. tipa mont- slav. gora i semanticki oamostaljenim oronimskim terminom plan-ina (cf. 1. planus, plana). Ovde konstatovani primeri upotpunjuju merzu tipa mal (Males-Malesh, Malca-Malç, Maljen i dr.), a prema tipu Mucanj -Muçanj (Monti - ) , imamo nov konstatovan primer Motin (s. Zlato*kop), s napomenom da je on > o izvrseno pre slavizacije.

[109] Dr. Danilo Bajraktarevic, Toponimija sela Petnjika, Buletin i Muzeumit të Kosovës, XV-XVI, Prishtinë, 198, fq. 253-254.

[110] Belediye Kütüphanesi, Istanbul. Vakif ve Timar defteri Bosna-Hersek. Defteri. nr. 076, fq. 5. Dr. Hazim Sabanovic, Krajiste…. vep. e cit. fq. 12 45 dhe 49.

[111] Belediye Kütüphanesi, Istanbul. Vakif ve Timar defteri nr. 076, fq. 3.

[112] Salnomja, vep. e cit. fq. 703.

[113] Salname-i Vilajet-i Kosova, 1318 H – 1900, Üsküp, fq. 700.

[114] BBAI, Tapu tahrir Defteri nr. 211, fq. 153, Belediye Kütüphanesi, Bosna Hersek defteri shek. XV, fq.140., Salnamja, vep. e cit. fq. 700-703.

[115] BBAI, Defter-i Vilayet-i. Vlk. nr. 2, Oblast Brankovica Opsirni katastarski popis iz 1455 god. Orijentalni Institut, Sarajevo,1972, fq. 17., Salnamja, vep. e cit. fq. 700-703.

[116] Tapu ve Kadastro Arshivi, Ankara, Defteri nr. 59. Salnamja e Vilajetit të Kosovës, vep. e cit. fq. 860.

[117] BBAI , Tapu tahrir Defteri nr.9, Timar Defter-i nr. 16, dhe Defter-i nr. 22,

[118] Sh. Demiraj, vep. e cit., 219-226.

[119] Q. Murati, Dëshmime onomastike për autoktoninë e shqiptarëve në trojet etnike të tyre në Maqedoni, Shtëpia botuese, “Fan Noli”, Tiranë, 1993, fq. 8-9. M. Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare deri në Lidhjen e Prizrenit, Pri*sh*tinë, 1989, 72. Regno d’Albania. Instituto Geografico Militae, Firenze, 1939. Harta fizike-politike e Repulikës Popullore të Shqipërisë, Tiranë, 1973.

[120] A. K. Papadhopulos, “Aperios” hora. O ai kaumemkoos Elenizmos kai o Allvanikos Ethnikismos, Athena, 1992, f. 133.

[121] D. Kaljusios. To monasteri tes Kapinas. Epirotike Estia”. Nr. 40, 1991 (Ianina), f. 32.

[122] R. Stojkov-Thoma Kaçorri, Një regjistër Osmano-Turk i shek. XV për shqiptarët e Peloponezit, Studime historike, Tiranë 1966, Nr.3, 149-163.

[123] P. Xhufi, Arbërit dhe Arbëria në burimet historike të shek. V-XI, Shkenca dhe jeta, Tiranë, 1988, Nr. 2, 54-55.

[124] K. Luka, Emri Albeinje – Albani dhe shtrirja e Arbërit në she. XI, në fillim të shek. XII, Konferenca e Dytë e Studimeve Albanologjike, II, Tiranë, 1969, 155-160.

[125] R. Ushaku, Roman I shek. XII me syzhe shqiptar-ballkanik, “Rilindja”, Prishtinë, 3.XI.1984, 12.

[126] E. Çabej, Studica Albanica I, Tiranë, 1972, 38.

[127] Qemal Murati, vep. e cit. fq. 34-35.

[128] P. Skok, Etimološki rjeçnik hrvatskoga ili srpskoga jezika, JAZU, Zagreb, 1971, 54.

[129] Halil Inalcik, Hicri 835 Tarihlî, Sûret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, Ankara, 1954.

[130] H. Begic, H. Handzic, E. Kovacevic, Oblast Brankovica, Opsirni katastarski popis iz 1455. god.., Sarajevo, 1972,

[131] I. Rexha, Regjistrimi i vendbanimeve dhe i popullsisë së Kazasë së Nova Bërdës, sipas Defterit të fundshekullit XV, Vjetari XXVII-XXVIII/2002 i Arkivit Kombërae i Kosovës, Prishtinë 2002,

[132] Dr. E. Sedaj, Etnonimi – Arbëresh-Shqiptar, Prishtinë, 1996, fq. 79-80.

[133] Milan Shuflai, Serbët dhe shqiptarët… vep. e cit.

[134] Tapu ve Kadastro Umum Müdürlügün Arsivi, Defter-i mufassal-i Liva-i Prizren, nr.55, BBAI, Defter-i Mufassal-i Liva-i Vlçitern, nr. 124.

[135] P. Cabanes, L’Epire de la mort du Pyrhos à la conquête romanine (272-167), Paris, 1976, 572.

[136] Ilirët dhe Iliria tek autorët antikë, Tiranë, 1965, 48, 67, 93, 268, 416, 417, 488.

[137] K. Biçoku, Viset etnike shqiptare në Mesjetë dhe përhapja e emrit kombëtar Arbër (Arbëri-Albani), Studime historike, Nr. 1-4, Tiranë, 1992, f. 34.. O. Myderizi, Emni i Shqipnisë në kohën e mesme, Hylli i Dritës, v. 1943, Nr. 4-5, 131-133.

[138] J .Adami, Historia e rrugëve të Shqipërisë, Buletin për Shkenca Shoqërore, Tiranë, 1953, Nr. 3, 23-26.

[139] K. Biçoku, Rrugët nëpër Vilajetin e Krujës të shek. XV dhe lokalizimi i Shufadasë, Monumentet,, Tiranë, 1982, Nr. 1, 41-62. A. Baçi, Rrugët shqi*ptare në Mesjetë (shek. VII-XV), Monumentet, Tiranë, 1984, Nr. I, 58-68. V. Shtylla-L. Papajani, Të dhëna teknike mbi rrugët e Luginës së Shkumbinit në antikitet e mesjetë, Monumentet, Tiranë, 1991, Nr. I, 57-73.

[140] K. Biçoku, Idem. fq. 25-26.

[141] K. Biçoku, Idem, fq. 25-27.

[142] K. Biçoku, Idem, fq. 25-27.

[143] Th. Mommsen, Mémoire sur les provinces romaines jusqu’au V siècle, Revue archéol. 866. 1867. Zbornik Konstantina Jireceka, I, SAN, Posebna izdanja, Odelenje drustvenih nauka, Nova serija, libri 33, Beograd, 1959, f. 81-129.

[144] G. Spasovska-Dimitrioska, Grobot na pisarot od Stobi, “Macedoniae acta archeologica” Nr. 14, Makedonsko Arheolosko Drustvo, Skopje, 1996.

[145] Q. Murati, “Shqiptarët dhe Ballkani ilirik në dritën e emrave të vendeve dhe të familjeve”, Tetovë, 1999, fq. 31-32.

[146] Miodrag Purkoviq, Popis sela u srednjovekovnoj Srbiji, vep. e cit. f. 4-8, BBAI, Defter-i Esami-ivojnuk, Nr. 21, shek. XV, Tapu ve Kadastro, Müdü*rlügü Arsivi – (Kuyud-i kadime), Defteri Nr. 85, Ankara, shek. XVI, BBAI, Defter-i Liva-i Mufassal-i, Sofija, Nr. 130,, BBAI Tapu Tahrir Defter-i, Nr. 236. BBAI, Maliye Defter-i Nr. 276, Turski dokumenti za istorijata na make*donskiot narod, Opsrni popisni defteri od XVI vek, za Kustendislkiot sa*ndzak, Tom V, Libri II, Shkup, 1980, fq. 216, 422, 582.

[147] Popis sela u srednovjekovnoj Srbiji, vep. e cit. 4-8.

[148] Tapu tahrir Defterleri të përmendura si më lart, idem.

[149] Tapu tahrir Defterleri të përmendura si më lart, idem.

[150] Tapu ve Kadastro, Müdürlügü Arsivi, Nr. 85, Turski dokumenti, vep. e cit. f. 88.

[151] BBAI, Rumeli timar defter-i nr. 167

[152] J. Cvijic, Osnova za geografiju i geologiju Makedonije, Beograd, 1906, I, fq. 138.

[153] Q. Murati, Shqiptarët dhe Ballkani ilirik, ,, vep. e cit. fq. 40

[154] BBAI, Tapu tahrir deftri, Defter-i Mufassal-i Liva-i, Sofja, nr. 236 , fq. 585 dhe Defter-i nr.130.

[155] BBAI, Tapu tahrir deftri, Defter-i Mufassal-i Liva-i, Sofja, nr. 236, fq. 585. dhe Defter-i nr. 130.

[156] BBAI, Tapu tahrir deftri, Defter-i Mufassal-i Liva-i, Sofja, nr. 236, fq. 585. dhe Defter-i nr. 130.

[157] Hauptman Gerba: Die Kaiserlischen in Albanien 1689, Mitheilungen des KK, Kriegs-Archives, Band. II, Wien, 1888, Übersich des Kriegsschauplatzes in alt-Serbien und Albanien, 1689, Wien, 1880, Gustav Hubka, Die Österrei*chiseh-Ungarische-Offizieromission in Makedonien, 1903-1909, Wien, 1910..

[158] Idem – Hartat topgrafike,

[159] BBAI, Tapu tahrir deftri, Defter-i Mufassal-i Liva-i, Sofja, nr. 236, fq. 585. dhe Defter-i nr. 130, f. 491..

[160] Idem, hartat topografike,

[161] BBAI, Tapu tahrir deftri, Defter-i Mufassal-i Liva-i, Sofja, nr. 236, fq. 196. dhe Defter-i nr. 130, f. 491..

[162] BBAI, Tapu tahrir deftri, Defter-i Mufassal-i Liva-i, Sofja, nr. 130, fq. 372.

[163] BBAI, Defter-i Esami-i Voynugan nr. 21,

[164] BBAI, Tapu tahrir deftri, Defter-i Mufassal-i Liva-i, Sofja, nr. 82, fq. 26,

[165] BBAI, Tapu tahrir deftri, Defter-i Mufassal-i Liva-i, Sofja, nr. 82, fq. 28,

[166] BBAI, Tapu tahrir deftri, Defter-i Mufassal-i Liva-i, Sofja, nr. 82, fq. 125,

[167] BBAI, Tapu tahrir deftri, Defter-i Mufassal-i Liva-i, Sofja, nr. 82, fq. 163,

[168] BBAI, Tapu tahrir deftri, Defter-i Mufassal-i Liva-i, Sofja, nr. 82, fq. 461,

[169] BBAI, Tapu tahrir deftri, Defter-i Mufassal-i Liva-i, Sofja, nr. 82, fq. 274,

[170] BBAI, Tapu tahrir deftri, Defter-i Mufassal-i Liva-i, Sofja, nr. 82, fq. 276,

[171] BBAI, Tapu tahrir deftri, Defter-i Mufassal-i Liva-i, Sofja, nr. 82, fq. 315,

[172] BBAI, Tapu tahrir deftri, Defter-i Mufassal-i Liva-i, Sofja, nr. 82, fq. 322,

[173] M. Türker Acaroglu, ulgaristan’da Türkçe yer adlari kilavuzu, Sevinç Matbaasi, Ankara, 1988, fq. 71-72.

[174] M. Türker Acaroglu, vep. e cit. fq. 72.

[175] BBAI, Tapu tahrir defteri Defter-i Esami-i Vojnugan Nr. 21, shek. XV.

[176] Kristo Frashëri, Trojet e shqiptarëve, vep. e cit.. fq. 109-119.

[177] Mandrica, një fshat shqiptar në Bullgari, Studime filologjike nr. 3, Tiranë, 1967, fq. 197-198.

[178] BBAI, Defter-i Vilajet-i Edirne nr. 177,

[179] BBAI, Defter-i Vilajet-i Edirne nr.177, f. 51-52, 392-397.

[180] BBAI, Defter-i Vilajet-i Edirne nr.177, f. 1-800.

[181] BBAI, Defter-i Evkafi, Istanbul, nr. 541.

[182] BBAI, Defter-i Evkafi, Istanbul, nr. 541, fq. 529-530.

[183] BBAI, Defter-i Evkafi, Istanbul, nr. 541, fq. 529-530.

[184] BBAI, Defter-i Evkafi, Istanbul, nr. 541, fq. 532.

[185] BBAI, Defter-i Evkafi, Istanbul, nr. 541, fq. 544.

[186] BBAI, Defter-i Evkafi, Istanbul, nr. 541, fq. 575.

[187] BBAI, Defter-i Evkafi, Istanbul, nr. 541, fq. 532.

[188] BBAI, Defter-i Evkafi, Istanbul, nr. 541, fq. 557-558.

BALLKANI, NËNKONTINENTI I EVROPËS

Nga SKËNDER BUÇPAPAJ

Është bërë pothuajse rutinë që trajtimet e thelluara për Ballkanin në dekadat pas Luftës së Ftohtë të hapen me shprehjen: “Në qoftë se do të ketë një luftë të madhe ndonjëherë në Evropë, ajo do të vijë nga ajo gjë e vogël e mallkuar që quhet Ballkan.”

Si i zoti i saj, edhe ajo e ka historinë e vet. Kjo thënie i atribuohet kujt tjetër veçse Otto Bismarkut, thënë ku tjetër përveçse në shtratin e vdekjes, më 1898, 20 vjet pas Kongresit të Berlinit. Thënia e gjeniut të bashkimit të Gjermanisë do të gjente jehonën e duhur tepër vonë, do të bëhej e famshme vetëm në gusht të vitit 1945, pra gati pas një gjysmë shekulli, kur do të përmendej në Dhomën e Komuneve, në Londër.

Për një sprovë futuristike, natyrisht, një hyrje e tillë edhe do të mund të dukej e panatyrshme.
***

Rajoni gjeopolitik e kulturor i quajtur Ballkan është i vetmi në Evropë që i plotëson kriteret për t’u konsideruar nënkontinent i saj.

Deri tani asnjë pjesë e kontinentit tonë nuk është trajtuar zyrtarisht apo jozyrtarisht në këtë cilësi.

Oxford Dictionary për termin ‘subcontinent’ jep përkufizmin “një pjesë e dallueshme e një kontinenti si Amerika Veriore apo Afrika Jugore. Ky fjalor shënon si term të prejardhur që këndej “subcontinental”.

Ndërkohë i sqaroj shembujt e mësipër: me Amerikë Veriore kuptohen SHBA dhe Kanadaja, ndërsa me Afrikë Jugore kuptohet Republika Jugafrikane.

Zingarelli për termin gjeorgrafik “subcontinente” jep vitin 1970 si datën e dokumentimit të tij të parë, si dhe përkufizimin “pjesë e gjerë dhe e kufizuar e një kontinenti me karakteristika të veçanta”.

Duden përcakton që “Subkontinent” është një hapësirë e madhe tokësore e cila për arsye të historisë së saj gjeologjike është veçuar nga kontinenti “nënë”.

Si nënkontinenti më klasik i përmendur në fjalorët e ndryshëm dhe në zërat enciklopedikë është ai i Gadishullit i Hindustanit, ku përfshihen India, Pakistani, Bangladeshi, Nepali e tjerë..
Dhe pranohet se nuk ka pajtim të plotë për këtë term, por pranohet se nënkontinenti ndahet nga pjesa tjetër e kontinentit nga një vargmal ose nga një rrafshnaltë tektonike.

Përveçse një përcaktim gjeografik e gjeologjik studiuesit pranojnë se në këtë term përfshihet edhe aspekti historik e kulturor. Nga ky këndshikim disa studiues e konsiderojnë nënkontinent, për shembull, Lindjen e Mesme.

Do përmendur se deri në Shekullin XX për hapësirën ku jetojnë shqiptarët, grekët, sllavët e jugut, turqit e Evropës është përdorur gjerësisht dhe kryesisht termi Lindja e Afërt.
Nga aspekti fizik Ballkani kufizohet në lindje me Detin e Zi, Detin Marmara dhe Detin Egjé, në jug nga Deti Mesdhe, në perëndim nga Deti Jon dhe Nga Deti Adriatik, ndërsa në veri nga lumenjtë Danub, Sava dhe Kupa.

Nga aspekti politik, Ballkani përbëhet nga Bullgaria, Bosnja, Greqia, Kosova, Kroacia, Mali i Zi, Maqedonia, Rumania, Serbia, Sllovenia, Shqipëria dhe nga Turqia evropiane.
Oxford Dictionary: vendet që ndodhen në pjesën juglindore të Evropës duke formuar një gadishull të lagur nga detet Adriatik, Jon, Egjé dhe i Zi.

Prejardhja nga turqishtja. Term i vitit 1920. I prejardhur nga termi Gadishulli Ballkanik.

Prej këndej edhe ballkanizim: ndarja e një rajoni, një tërësie në shumë shtete ose pjesë armiqësore ndaj njëra tjetrës – proces që ka ndodhur në fund të shekullit XIX dhe në fillim të Shekullit XX.
Zingarelli ka tre terma me temën e Ballkanit: 1.balcànico (nga turqishtja balkan – vargmal, ndoshta nga ‘balk’ baltë – 1886). Figurativisht – kaotik, i dhunshëm, i paqeverisshëm. 2.balcanizzàre (1931), term politik – Të katandisësh një shtet në gjendje rrëmuje dhe dhe fragmentarizimi në të cilën ndodheshin shtetet e Ballkanit në dekadat e para të Shekullit XX. 3.balcanizzazione (1970), të ballkanizohet – fragmentarizim politik gjuhësor e shpesh fetar si në BRSS apo Jugosllavi, në entitete të vogla dhe armiqësore mes tyre.

Në shpjegime të tjera etimologjike thuhet ndërkohë se fjala ‘ballkan’ është me prejardhje persiane.

Autorësia e termit ‘Ballkan’, afirmimit të tij dhe familjes përkatëse të fjalëve, arbitrarisht i jepet Perandorisë Otomane. Asnjëherë, në asnjë dokument Porta e Lartë apo mvartësit e saj nuk e kanë përdorur termin ‘Ballkan’ për gadishullin në fjalë. Burokracia otomane ka përdorur termin ‘Rumelia’ për këtë rajon, me kuptimin ‘vendi i rumëve’, pra i romanëve.



NGA ‘LINDJE E AFËRT’ NË ‘BALLKAN’



Enciklopedia Britanike e pranon: Grindjet fraksioniste të cilat ndodhën në fillim të Shekullit XX, duke provokuar ndarje dhe rigrupime të vazhdueshme të shteteve të ndryshme, futën fjalën ‘ballkanizim’ në anglisht.

‘Ballkanizimin’ e juglindjes së Evropës, kronologjinë dhe tipologjinë e tij e shpjegojnë më së miri ndryshimet e panumërta gati dyshekullore të hartave politike të këtij rajoni prej vitit 1832, kur Greqia mori pavarësinë nga Perandoria Otomane. Sa herë është ndryshuar, për shembull harta politike e këtij vendi, cilave logjika dhe interesa iu janë nënshtruar këto ndryshime, në dëm të ngushtimit të kujt vendi ka ndodhur zgjerimi i Greqisë, në dëm të cilëve popuj ka ndodhur ai. Nëse urrejtja mes grekëve dhe ballkanasve të tjerë pati lindur apo nuk pati lindur më herët, a nuk u ushqye kjo urrejtje nga dukuritë dhe pasojat e tyre gjatë padrejtësive në favor të Greqisë e të grekëve dhe në dëm të të tjerëve?

Prej atëherë Greqia pati disa zgjerime. Këto procese deri në konkretizimin e tyre, kuptohet, u shoqëruan me tronditje për vendet dhe popujt fqinj, por edhe për mbarë rajonin.

Rumania është shteti i dytë i rajonit. Ajo mori pavarësinë nga Perandoria Otomane më 1861. Në mbarim të Luftës I Botërore u zgjerua me Bukovinën, Dobruxhën, Besarabinë, Transilvaninë dhe pjesë të Banatës. Në mbarim të Luftës së Dytë Botërore, Bukovina dhe Besarabia veriore u muarën nga Bashkimi Sovjetik (Moldavia), ndërsa Dobruxha jugore iu bashkua Bullgarisë.

Bullgaria është shteti tjetër që u krijua drejtpërdrejt nga dobësimi dhe më vonë shpërbërja e Perandorisë Otomane. Ajo ka pasur tkurrje dhe zgjerime, zgjerime dhe tkurrje. Më 1878 ajo mori një pavarësi të pjesëshme. Më 1885 dhe më 1913 pati dy zgjerime të mëdha territoriale. Në fund të Luftës së Parë Botërore ajo humbi daljen në deti Egjé, sepse Traka iu dha Greqisë.

Ballkanizimi ekstrem shoqëroi bërjen, mbajtjen, zhbërjen, rimëkëmbjen e projektit të ndërlikuar, kundërthënës që e shoqëroi Serbinë, e cila u zgjerua disa herë shumëfish në territoret shqiptare, bullgare, hungareze dhe boshnjake, duke pasur si pikënisje pashallëkun i Beogradit (1529-1817), i cili shtrihej në një zonë në jug të këtij qyteti. Pashallëku i Beogradit fitoi autonominë pas luftës Ruso-Turke të viteve 1928-1929. Prej atëherë pashallëku do të ishte nën protektoratin e Rusisë. Më 1878, kur Kongresi i Berlinit ia njihte pavarësinë, Mbretëria e Serbisë që dilte nga ky proces ishte disa herë më e madhe se pashallëku.

Mali i Zi, krahinë për disa shekuj me autonomi në kuadrin e Perandorisë Otomane, më 1852 u njoh nga Stambolli principatë me rreth 5 mijë kilometra katrore. Më 1878 iu njoh pavarësia nga Kongresi i Berlinit në një sipërfaqe tashmë dy herë më të madhe. Më 1913, kur merrte formën e tij përfundimtare, ai do të kishte një sipërfaqe pothuaj të trefishuar.

Mali i Zi u zgjerua gjerësisht në territoret shqiptare, përfshirë bregdetin nga Ulqini deri në Tivar, në kufi me Kroacinë e sotme si dhe një numër të madh krahinash të brendshme shqiptare: Plavë e Guci, Hot e Grudë, Kuç e Krajë e tjerë.

Shqipëria mori pavarësinë më 1912. Më 1913 u reduktua në një të tretën e sipërfaqes së saj, duke ia njohur një territor prej 28 748 kilometrash katrore. Kështu ajo humbi dy të tretat e territoreve të saj.

Këto janë shtetet që dolën nga shpërbërja e Perandorisë Otomane, proces i cili, siç e pamë zgjati rreth një shekull dhe që përfundoi në fillim të Shekullit XX.

Harta politike e rajonit tonë ndryshoi disa herë në procesin e lindjes dhe zgjerimeve të Greqisë, shtetit të parë të dalë nga Perandoria Otomane në shpërbërje.

Disa herë harta e rajonit ka ndryshuar pas vitit 1861, kur Rumania bëhej shteti i dytë që dilte në këtë kuadër historik.

Kongresi i Berlinit e rindërtoi në masë të madhe hartën politike të rajonit tonë.

Ndryshime të tjera në hartën politike të rajonit ndodhën në prag të Luftës së Parë Botërore. Të tjera ndryshime ndodhën pas mbarimit të saj.

Një valë tjetër ndryshimesh ndodhën pas Luftës së Dytë Botërore.

Ndryshimet e fundit ndodhën pas mbarimit të Luftës së Ftohtë, ai vinte nga shpërbërja e Jugosllavisë.

Pra, harta politike e rajonit tonë, në rreth dy shekujt e fundit, ka pësuar dhjetëra herë ndryshime, ndoshta më shumë se çdo rajon tjetër në botë.

Për të kuptuar me rrënjë nocionin ‘ballkanizëm’ është e mjaftueshme të kuptosh logjikën e tri luftërave ballkanike. Ajo që e shkrepi Mali i Zi më 8 nëntor 1913, në Lufën e Parë Ballkanike, si aleancë të shenjtë gjoja kundër Perandorisë Otomane, në fakt kundër shqiptarëve, përfundoi në armiqësi nga më të përbindshmet mes aleatëve grekë, serbë, bullgarë e malazezë.

Bash në këtë kontekst lindi edhe sinonimi tragjik i rajonit tonë “Fuçi baruti e Evropës”. Enciklopeditë shpjegojnë: “Fuçia e barutit e Evropës i referohet Ballkanit në fillimet e hershme të Shekullit XX në prag të Luftës I Botërore. Në këtë periudhë kohore kishte një numër pretendimesh për territore dhe sfera influence mes fuqive të mëdha evropiane si Rusia, Austro-Hungaria, Perandoria Gjermane, dhe në një masë më të vogël Perandoria Otomane, Britania e Madhe dhe Italia.

Në kuadrin e ambicjeve dhe interesave imperialiste për të krijuar shtete të “mëdha”, çka është zgjerim i kufijve të shteteve përtej hapësirave ku grupet etnik ishin në shumicë. Kjo çoi në konflikt midis shteteve të reja të pavarura dhe perandorisë na dolën. Perandorisë Otomane. Më tej, kjo çoi në mospajtime mes shteteve të Ballkanit të cilët donin të marrin territore në dëm të fqinjve të tyre. Konflikit me Perandorinë dhe midis shteteve të Ballkanit çuan në Luftërat e Ballkanit të viteve 1912-1913.

Në qarqe të ndryshme, ideologjia e Pan-Sllavizmit në Ballkan fitoi popullaritet, lëvizja e përhapur gjithandej rajonit kërkoi të bashkoijë të gjithë sllavët e Ballkanit në një shtet, Jugosllavi. Kjo, gjithsesi, nënkuptonte bashkimin e disa shteteve dhe të territorit që ishte pjesë e Austro-Hungarisë. Për këtë arsye, Pan-Sllavizmi u kundërshtua me forcë nga Austro-Hungaria dhe u mbështet nga Rusia e cila e shikonte veten si lidere të shteteve sllave.

Për t’i ndërlikuar gjërat, në vitet në prag të Luftës së Parë Botërore, ekzistoi një përfshirje e vetë aleancave të Fuqive të Mëdha, zyrtarisht e jozyrtarisht njëherësh, publike dhe sekrete. Pas mbarimit të Luftërave Napoleonike kishte ekzistuar një “ekuilibër force”, në teori, për të parandaluar luftërat e mëdha. Kjo teori kishte parasysh se kundërshtimi i ndërthurjes së fuqive në Evropë do të ishte shumë më i frytshëm ngaqë çdo luftë e përgjithshme do të ishte tejet e kushtueshme për çdo shtet që rrezikonte të hynte në luftë. Ky sistem filloi të bjerë pasi Perandoria Otomane, e cila ishte shikuar si pengim i fuqisë ruse, nisi të shkatërrohet, dhe teksa Gjermania, e cila kishte qenë konfederatë e lirë e shteteve të vogla, ishte bashkuar në një fuqi të madhe. Jo vetëm këto ndryshime por edhe interesat çuan në këtë ri-rreshtim të fuqive.

Të gjithë këta faktorë, dhe shumë të tjerë, intriguan përgatitjen e Luftës së Parë Botërore. Siç parakuptohej nga emri “fuçi baroti e Evropës”, Ballkani nuk ishte çështja kryesore për t’u zgjidhur në luftë, por ishte më shumë katalizatori që çoi në përplasje. Kancelari i Gjermanisë në fund të Shekullit XIX, Otto von Bismarck, me saktësi parashikoi se ai do të ishte burim i konfliktit të madh në Evropë.

Fuçia e barotit “shpërtheu” duke shkaktuar Luftën e Parë Botërore, e cila filloi me një konflikt mes Austro-Hungarisë perandorake dhe Serbisë pansllave. Arqiduka Franc Ferdinand, një pjesëtar i familjes mbretërore austriake, u vra nga një serb i Bosnjës, një anëtar i lëvizjes Rinia e Bosnjës. Austro-Hungaria pasaj ia dha një ultimatum Serbisë me qëllim që të provokojë luftën nëpërmjet kërkesave ekstreme. Qeveria serbe i pranoi të gjitha kushtet e ultimatumit, përveç kushtti numër gjashtë ku kërkohej përfshirja e Austro-Hungarisë në hetimin gjyqësor të Serbisë për vrasjen.

Serbia tha se kjo do të ishte jokushtetuese dhe dhunim i sovranitetit të saj, dhe Austro-Hungaria e përdori këtë si një casus belli për ta pushtuar Serbinë. Duke pasur mbështetjen e plotë të Gjermanisë, Austro-Hungaria e mobilizoi pjesërisht ushtrinë e saj kundër Serbisë, e cila tashmë kishte filluar mobilizimin e ushtrisë para se t’i përgjigjej ultimatumit austrohungarez të korrikut. Rusia pastaj filloi mobilizimin e forcave në mbështetje të Serbisë, ndonëse nuk ishte e detyruar nga ndonjë traktat për këtë. Falë sistemit të aleancave evropiane, kjo çoi në një varg përshkallëzimesh të mobilizimeve ushtarake austriake dhe ruse, dhe vijimisht edhe Britania dhe Franca u detyruan të mobilizoheshin dhe të deklaronin luftë.”

Në këtë kontekst do parë edhe Traktati i Fshehtë i Londrës i nënshkruar mes Antantës Tripalëshe dhe Italisë më 26 prill 1915 nga Britania, Franca, Rusia dhe Mbretëria e Italisë. Ndër të tjera, Traktati iu jepte fqinjve tokësorë dhe fqinjes detare territoret e Shqipërisë, të njohura nga Konferenca e Ambasadorëve më 29 korrik 1913, duke e katandisur Shqipërinë në një ngastër toke midis Semanit dhe Matit, territor i cili, sipas nënshkrueseve, do të mbetej nën protektoratin e Italisë. Traktati duhej të mbahej sekret, por pas Revolucionit të Tetorit në Rusi, atë e botoi Leon Trocki në Izvestia në nëntor 1917.

Traktati i Fshehtë i Londrës u azerua nga Traktati i Versajës. 14 pikat e famshme të Presidentit Uillson përmbanin një numër klauzolash që argumentonin vetëvendosjen etnike ose kombëtare dhe kundër Traktatit të Fshehtë të Londrës. Pika 11 iu kërkonte Serbisë dhe Malit të Zi të largoheshin nga territoret e pushtuara dhe këto territore t’i ktheheshin Shqipërisë. Presidenti Uillson tha se Traktati i Londrës, i arritur në fshehtësi, nuk është i vlefshëm. Dhe kërkoi që caktimi i kufijve të bëhet nga popullsitë banuese e jo nga faktorët e jashtëm. Fqinjtë tanë u zemëruan me fuqitë evropiane nënshkruese të Traktatit të Fshehtë të Londrës, pse e pranuan Traktatin e Versajës, duke i shpallur ata tradhtarë.

Në këtë nënkapitull do përmendur se gjatë gjithë procesit të shpërbërjes së Perandorisë Otomane, askush nga politikanët apo mediat nuk e ka përmendur termin ‘Ballkan’, as historigrafia për këtë proces nuk e përmend askund këtë term. Ky proces është quajtur ‘Çlirimi i Kombeve, Kriza e Çeshtjes Lindore” dhe kufizimi i saj është mes viteve 1804-1920.



NGA BALLKANIZIMI TEK BOSNJËZIMI



Modeli i sotëm i bosnjëzimit u parapri nga ai i ndarjes së brendshme të Jugosllavisë komuniste, proces që mbaroi më 1974. RFSJ u nda në tetë njësi, nga këto gjashtë ishin republika dhe dy ishin krahina autonome. Kjo ndarje, nga pikëpamja kombëtare, u bë në dëm të shqiptarëve, të cilët ishin të tretët për nga numri në federatë, pas serbëve dhe kroatëve. Territoret shqiptare dhe popullsia shqiptare do të shpërndahej kështu nëpër katër njësi të federatës – Krahinën Autonome të Kosovës, në Republikën e Maqedonisë, në Republikën e Malit të Zi dhe në jug të Republikës së Serbisë.

Nga pikëpamja religjioze, kjo ndarje do të bëhej në dëm të myslimanëve, të dytët në numër pas ortodoksëve. Myslimanët në RSFJ do të ndaheshin në pesë njësi të federatës – në Republikën e Bosnjës, në Krahinën Autonome të Kosovës, në Republikën e Maqedonisë, në Republikën e Malit të Zi, në Republikën e Serbisë.

Shpërbërja e Jugosllavisë, miniperandori e cila ishte krijuar nga shpërbërja e dy perandorive, asaj Otomane dhe asaj Austrohungareze, solli tejskajin tjetër të ballkanizimit – bosnjëzimin e rajonit.
Kroacia mori autonominë nga Perandoria Austrohungareze më 1868. Pas Luftës së Parë Botërore, më 1918, iu bashkua Mbretërisë Serbo-Kroato-Sllovene, e cila prej vitit 1921 mori emrin Mbretëria e Jugosllavisë. Më 1991 mori pavarësinë nga Jugosllavia.

Sllovenia, pjesë e Perandorisë së Austrohungarisë, mori pavarësinë më 1918 dhe e dorëzoi atë menjëherë në kuadrin e Mbretërisë Serbo-Kroato-Sllovene.

Maqedonia është term i formuar vetëm pas Luftës së Dytë Botërore, nga Tito, mori pavarësinë nga Jugosllavia më 1991. Për territorin dhe popullsinë sllave është përdorur më parë vetëm ose kryesisht termi territore bullgare dhe popullsi bullgare.

Pjesa tjetër e territorit dhe popullsisë janë territore shqiptare dhe popullsi shqiptare.

Bosnja, pjesë kryesisht e Perandorisë së Austrohungarisë, mori pavarësinë më 1918 për t’u përfshirë menjëherë në Mbretërinë Serbo-Kroato-Slllovene. Më 1992 mori pavarësinë dhe u pushtua menjëherë nga Serbia. Më 1995 Marrëveshja e Dejtonit e pushoi luftën dhe Bosnja u nda në dy njësi të mëdha, Republikën Serbe dhe Federatën Kroato-Boshnjake. Kjo e fundit përbëhet nga dy njësi, atë kroate dhe atë boshnjake. Republika Serbe qeveriset nga Serbia. Pjesa kroate e Federatës Kroato-Boshnjake qeveriset nga Kroacia, ndërsa pjesa boshnjake kryesisht qeveriset nga bashkësia ndërkombëtare.

Kosova, shteti i fundit i dalë nga shpërbëja e Jugosllavisë, u shpall e pavarur nga Serbia më 1990. Më 2008 u bë zyrtarizimi i pavarësisë së saj. Kosova e sotme është një e treta e vilajetit të Kosovës, një nga katër vilajetet e Shqipërisë gjatë kësaj perandorie.

Ndërkohë bosnjëzimi po praktikohet në Kosovë si para edhe pas shpalljes zyrtare të pavarësisë, ku veriu i vendit dhe territoret e brendshme të Kosovës qeverisen nga Serbia.

E njëjta dukuri e kërcënon edhe Maqedoninë, ku hapësira shqiptare dhe popullsia shqiptare, zyrtarisht e dyta në vend, është krejtësisht e përjashtuar në shtetin e uzurpuar nga sllavët.



BALLKANIZIMI – PJELLË E ZHVENDOSJEVE DHE SHFAROSJEVE MASIVE ETNIKE



Kjo dukuri u shënua për herë të parë në vitet 1776-1778, kur Bullgaria nga raporti 60% me 40% në favor të popullsisë turke, e përmbysi këtë raport në favor të popullsisë bullgare.

Më 1778 do të ndodhte ndërkohë zhvendosja e parë masive dhe shfarosja e parë masive etnike e shqiptarëve. Sanxhaku i Nishit me 600 fshatra dhe shumë qytete shqiptare do të zbrazej me dhunë nga ushtria e Serbisë.

Më 1920 do të ndodhte zhvendosja tjetër e madhe e popullsisë në kuadrin e shkëmbimit të tyre midis Turqisë dhe Greqisë. Këtë e impononte Traktati i Lozanës i vitit 1920 midis palëve ndërluftuese dhe fuqive të mëdha evropiane. Në mbarim të konfliktit që e filloi Greqia, i cili u pasua me kundërmësymjen e Turqisë, traktati detyronte që popullsia greke të zhvendosej nga brigjet perëndimore të Azisë së Vogël dhe të vendosej në pjesën kontinentale të Greqisë, prej nga do të zhvendoseshin masivisht për t’u vendosur në brigjet perëndimore të Azisë së Vogël popullsitë myslimane, kryesisht ato shqiptare. Nga ky konflikt e pësoi edhe popullsia bullgare e cila do të zhvendosej nga Traka për në Bullgarinë e Sotme dhe Maqedoninë e sotme.

Në të njëjtin kuadër do të ndodhnin shpërnguljet masive të popullsive myslimane, kryesisht shqiptare nga Jugosllavia në mes dy luftërave botërore dhe pas Luftës së Dytë Botërore deri diku nga vitet gjashtëdhjetë.

Të përmasave të mëdha ishin edhe zhvendosjet dhe shfarosjet masive të popullsisë gjermane nga Vojvodina dhe të popullsisë italiane nga perëndimi i Kroacisë, të cilat u realizuan nga Tito.
E kësaj kohe është zhvendosja masive dhe masakra ndaj popullsisë shqiptare çame nga trojet e saj më 1944.

Gjatë shpërbërjes së Jugosllavisë u bë zhvendosja dhe shfarosja masive e boshnjakëve nga ana e makinerisë gjakatare të Millosheviçit dhe Sheshelit. Kjo makineri realizoi edhe spastrimin e mëtejshëm etnik të Vojvodinës në dëm të hungarezëve dhe të tjerëve.

Kështu shtetet e Ballkanit do të lindnin dhe do të konsolidoheshin mbi territore të huaja. Pothuaj tërësisht mbi territore shqiptare do të lindte dhe do të konsolidohej Mali i Zi modern. Ndërkohë që Mali i Zi tradicional shtrihej kryesisht në jugun e sotëm të Bosnjës dhe në veriun e sotëm të Malit të Zi, në atë që rëndom quhet Hercegovinë e Moçme.

Kryesisht mbi territoret shqiptare do të lindte dhe synon të konsolidohet Republika e Maqedonisë. Vetë kryeqytet, Shkupi, deri më 1962 banohej në shumicë nga shqiptarët. Po kështu Manastiri dhe pjesa e vilajet me emrin e tij që shtrihej në këtë republikë pothuajse është zbrazur tërësisht nga shqiptarët.

Edhe Republika e Serbisë shtrihet në pjesë të madhe të saj në territore shqiptare, siç janë Sanxhaku i Nishit dhe Sanxhaku i Tregut të Ri (Novi Pazarit).

Krahas zhvendosjeve masive, shfarosjeve masive, popullsitë e diskriminuara në Ballkan, në radhë të parë shqiptarët i janë nënshtruar fuqimisht asimilimit të dhunshëm.

Shfaqja më flagrante e strategjisë së zhvendosjeve dhe shfarosjeve etnike ishte pranvera e vitit 1999 kur makineria e luftës e Millosheviçit dhe Sheshelit përzuri nga Kosova 1 milionë shqiptarë, vrau, masakroi, përdhunoi dhjetëra mijë shqiptarë.



BALLKANIZIMI – PJELLË E RRËNIMEVE TË TRASHËGIMISË ROMAKE, BIZANTINE DHE OTOMANE



Përveç kulturave vendëse të herëshme, Ballkani ruante trashëgimi tejet të pasur të kulturave romake, bizantine dhe otomane.

Perandoria Romake qëndroi disa shekuj në Ballkan. Në Shekujt IV-V, ndarja e saj në Perëndim dhe Lindje solli kufirin e saj lindor në gadishullin tonë, përkatësisht në territoret tona, Ilirinë e asaj kohe. Gadishulli për herë të parë ndahej në ortodoksë dhe katolikë. Kjo ndërthurje dhe kjo bashkëjetesë do të pasqyrohej edhe në infrastrukturën e komunikacionit, të ndërtimit, të jetës qytetëse dhe asaj rurale në gadishullin tonë.

Perandoria Otomane e ruajti dhe e zhvilloi atë trashëgimi që gjeti nga Bizanti. Dëshmia më domethënëse është prania e qendrës botërore të Kishës Ortodokse në kryeqytetin e Perandorisë, njëkohësisht edhe sot metropolin më të madh të rajonit tonë, Stamboll.

Janë shënuar përshtatje të trashëgimisë romako-bizantine nga ana e Perandorisë Otomane por nuk janë shënuar rrënime të kësaj trashëgimie.

Pas shpërbërjes së Perandorisë Otomane, në shtetet që lindën e u konsoliduan në Ballkan, në emër të çrrënjosjes së trashëgimisë otomane u bë edhe një çrrënjosje e trashëgimisë romake dhe bizantine.

Kjo nuk ka ndodhur ndaj trashëgimisë romake dhe bizantine në asnjë rajon tjetër postromak apo postbizant.

Kjo e dëmtoi rëndë, pothuaj e kompometoi një ekzotikë kaq të rrallë në kulturën evropiane dhe botërore, siç është gadishulli ynë.

Në studimin e tij të gjatë monografik të vitit 2000, “Të shkruash dhe të rishkruash historinë në kontekstin e nacionalizmave ballkanas”, historiani grek Panayote Elias Dimitras, shkruan se ‘memoricidi’ është në bazën e të gjithë historisë moderne të gadishullit. Bashkë me pushtimet, me ndryshimet e hartave ka ardhur edhe zhdukja dhe manipulimi sa më ekstrem i çdo gjurme të mëparshme të pranisë së një popullsie, të një kulture. Dimitras shkruan se, punë e parë, Greqia u vuri me detyrim mbiemrave të sllavëve prapashtesën -pulos, Bullgaria u vuri me detyrim mbiemrave të turqve prapashtesat -ov, -ovski, -oviç. Të njëjtën praktikë ndoqën Mali i Zi, Serbia, më vonë Maqedonia ndaj shqiptarëve.



PESHA E BALLKANIT NË PERANDORINË ROMAKE, BIZANTINE DHE OTOMANE



Historiani Leonard Bushkoff bënte një konstatim tejet të saktë: “Sistemi karakteristik më mbizotërues i Ballkanit deri në shekullin e kaluar (XIX, shënimi im ) nuk ishte shteti kombëtar as principatat, por perandoria shumëkombëshe dhe shumë religjioze.”

Deri në Shekullin III para Krishtit gadishulli ynë ishte pjesë e perandorive të Filipit II dhe Aleksandrit të Madh, ku, natyrisht, kishte peshë të madhe, qendrore. Nga ky shekull ai bie nën Perandorinë e Romës. Mbivendosur ndaj antikitetit grek, kjo solli lindjen e antikitetit latin, kulturë dhe qytetërim që pastaj do të përhapej pothuaj në gjithë Evropën, Afrikën e Veriut, Lindjen e Mesme dhe Azinë e Vogël.

Në Shekullin IV pas Krishtit do të bëhej ndarja më dysh e perandorisë. Gadishulli ynë do të përfshihej në Perandorinë e Lindjes ose Perandorinë e Bizantit, përveç pjesës veriperëndimore, ku përfshihej edhe veriu i shqiptarëve, e cila do të mbetej nën Perandorinë e Perëndimit. Edhe në Bizant, i cili do të shtrihej edhe në Afrikën e Veriut, Lindjen e Mesme, Azinë e Vogël, gadishulli ynë do të kishte peshën kryesore.

Në Shekullin XIV në gadishull erdhën otomanët. Të parët do të binin nën perandorinë e re bullgarët, pastaj serbët dhe grekët. Në fund të Shekullit XV do të binin edhe shqiptarët e, më në fund, rumunët. Përkohësisht do të binin nën otomanët edhe pjesa më e madhe e hungarezëve.

Deri në shekujt V-VI gadishullin tonë e popullonin grekët e lashtë në jug, trakët dhe dakomyzët në lindje dhe ilirët, të cilët zinin gjithë pjesën qendrore dhe perëndimore të gadishullit, çka bëri që ky të quhet më së hershmi Gadishulli Ilirik.

Vendësit e deriatëhershëm të rajonit e mbrojtën me stoicizëm të pashoq veten dhe kontinentin nga supërfuqitë e kohërave, që nga persianët, arabët, deri edhe mongolët e tartarët, duke bërë kështu të mundur lindjen e Evropës dhe evropianitetit.

Sllavët u vendosën dhe u konsoliduan në gadishull diku nga Shekulli XI.Do të vinin si të ftuar nga perandorët e Bizantit, të cilët gjatë gjithë historisë gati njëmijëvjeçare do të ishin të zënë me zgjerime në Lindje dhe Perëndim, me konflikte të brendshme, me sfida të panumërta. Në këtë kontekst lindën dhe u kulmuan edhe ambicjet pushtuese sllave, më herët ato bullgare e më vonë ato serbe, sidomos në Stefan Dushanin. Këto ambicje do ta tronditnin me rrënjë Bizantin. Krahas vërshimeve të fiseve barbare gote, ostrogote e të tjera, krahas kryqëzatave ato do të përbënin goditjen vendimtare ndaj Perandorisë së Bizantit. Në një nga këto periudha, Bizanti filloi edhe aleancën me fiset osmane, të cilët do të ndihmonin në stabilizimin e brendshëm të Perandorisë. Gjatë këtyre aleancave, osmanët do të parapërgatitnin pushtimin e gadishullit duke synuar edhe pushtimin e Evropës.

Për këto dhe arsye të tjera, improvizimi më 1389 në Fushën e Kosovës ishte i destinuar të dështonte.

Perandoria Otomane do të ishte vazhdimësie mirëfilltë e natyrshme e Perandorisë Bizantine dhe do të përhapej pothuaj në të njëjtën hapësirë. Ajo do të shfrytëzonte traditat e perandorisë së mëparshme, njëkohësisht aftësitë dhe talentet e gadishullit tonë. Rëndom shqiptarët akuzohen dhe fajësohen kryesisht nga fqinjtë e tyre se ishin më të privilegjuarit e kësaj perandorie. Shqiptarët, në fakt kishin peshë të madhe në administratën, në ushtrinë dhe diplomacinë e perandorisë. Por nuk kishin peshë më të vogël në këtë perandori fqinjtë e shqiptarëve.

Grekët do të kishin dy shtylla të rëndësishme në këtë kontekst, Fanarin dhe Patriarkanën, të dy të qendërsuar në Stamboll, në kryeqytetin e Perandorisë. Fanari, lagjia aristokratike greke e Stambollit, do të nxirrte këshilltarët kryesorë të Portës së Lartë deri në vitin 1821, kur do të dilte në pah roli i tyre në nxitjen dhe përkrahjen ndaj kryengritjeve greke për pavarësi.

Siç shkruajnë vetë historianët grekë, më 1900 në Stamboll jetonin mbi 300 000 grekë.

Edhe serbët, malazezët, bullgarët, rumunët do të gjenin mënyrat e tyre për të ndikuar në Portën e Lartë. Tre armiqtë më të mëdhenj të Perandorisë Otomane, Venediku, Austro-Hungaria dhe Rusia, e shtrënguan vazhdimisht Portën e Lartë për të zhvilluar autonomi të shkallëve të caktuara, të shpallura dhe të pashpallura, brenda Perandorisë dhe për të pasur ndikimin e tyre në rrije në Portën e Lartë.

Karakteristike është se fqinjtë tanë ndikimin e tyre e përdorën jo vetëm në të mirën e tyre por edhe në dëmin e shqiptarëve. Në një kohë që bënin gjithçka për zgjimin e tyre kombëtar, Fanari dhe Patriarkana, për shembull, ishin kundërshtarët kryesorë të zgjimit tonë kombëtar, të përhapjes së librave shqip, të shkollës shqip dhe të kulturës shqiptare.

Përballë këtij realiteti, shqiptarët duket se u ndodhën të zënë ngushtë mes kundërthëniesh të panumërta. Kjo e vërtetë u pasqyrua në fatin e tyre të veçantë gjatë dhe pas shpërbërjes së Perandorisë Otomane.

Gadishulli ynë do të bëhej edhe djepi i përçarjes së parë të madhe religjioze çka do të mbante gjithnjë aktive vorbullën e konflikteve në rajon. Në Shekullin IV do të fillonte ndarja e kishës, në atë perëndimore dhe atë lindore. Kjo ndarje do të vazhdonte deri në Shekullin XII, kur do të bëhej përfundimtare. Kështu rajoni ynë do t’i përkiste kryesisht Kishës Ortodokse dhe do të bëhej qendër dhe përhapës i ortodoksisë në botë nëpërmjet kryeqendrës së saj, siç e thamë, në Stamboll, Patriarkanës.

Kisha Katolike do të kishte praninë e saj vetëm në veriperëndim të gadishullit. E theksoj përsëri ajo do të mbijetonte, në mënyrën më mbinjerëzore vetëm në Shqipëri.

Nga Kisha e Konstadinopojës (përkatësisht Stambollit) do të merrnin fenë ortodokse bullgarët dhe serbët, më vonë edhe rumunët, tashmë të latinizuar.



VULA E RUSISË DHE FUQIVE EVROPIANE NË ZHVILLIMET E RAJONIT



Historia moderne e rajonit tonë, përkatësisht e më së dy shekujve të fundit, mban vulën e faktorëve të jashtëm, kryesisht të Rusisë dhe të fuqive evropiane.

Kryengritjet e para greke në fund të Shekullit XVIII kishin nxitjen dhe përkrahjen e Rusisë, e cila themeloi edhe lëvizjen indipedentiste Eteria. Më 1821 Aleksandër Ypsilanti, anëtar i saj dhe këshilltar i carit Aleksandër I të Rusisë, u përpoq të nxiste kryengritjen edhe në Rumani dhe prej andej në gjithë gadishullin. Atë e la në baltë Rusia, e cila kishte premtuar se këtë kryengritje do ta shoqëronte me ndërhyrjen e saj, çka nuk ndodhi. Kjo e detyroi Ypsilantin të hiqte dorë nga projekti. Në vitet e mëvonshme përkrahja britanike frymëzoi shpalljen e pavarësisë (1822) dhe njohjen e saj me protokollin e Londrës (1830). Më 1832 Greqia do të kishte monarkun e parë evropian të saj. Otto I i Bajernit (gjerman) do të pasohej më 1862 nga Gjergji I danez. Më 1920 Greqia do të sulmonte ushtarakisht Turqinë për të pushtuar rajonet që ajo kërkonte të aneksonte. Turqia realizoi kundërmësymje të fuqishme dhe Greqia pësoi një humbje shkatërrimtare. Vetëm ndërhyrja diplomatike e fuqive evropiane të kohës, nëpërmjet Traktatit të Lozanës, e shpëtoi Greqinë. Në Luftën e Dytë Botërore Greqia hynte me një regjim fashist (Metaxàs, 1936-1941). Vetëm roli vendimtar i Britanisë do të përcaktonte që Greqia të mos përfshihej në kampin sovjetik. Megjithatë, edhe sot e kësaj dite, ajo mbetet e përfshirë nga përplasjet ideologjike monarkiste, filofashiste, komuniste, proruse e nacionaliste ekstreme, nga njëra anë, dhe atyre republikane, liberale demokratike, proevropiane e properëndimore, nga ana tjetër, çka e bën edhe në ditët tona vendimtar rolin e faktorëve të jashtëm.

Bullgaria e fillon historinë e saj moderne më 1878 si protektorat rus. Në Luftën e Dytë Botërore është aleate e Gjermanisë. Më 1945 përfshihet në kampin sovjetik deri në mbarimin e Luftës së Ftohtë.

Për shekuj të tërë, gjatë periudhës otomane, serbët patën përkrahjen e gjithanshme të Perandorisë së Austrohungarisë për ruajtjen e identitetit kulturor, gjuhësor dhe religjioz. Mbështetja e saj ndaj Karagjorgjeviçëve dhe Obrenoviçëve (deri në shfarosjen e plotë të këtyre të fundit më 1903) ishte shumë e kushtueshme për të, pasi rivaliteti midis dy familjeve vazhdoi edhe pasi Kongresi i Berlinit ia njohu autonominë Serbisë. E nxitur nga Rusia, Serbia më 1876 do të hynte në luftë kundër otomanëve. Ajo do të pësonte disfatë të rëndë, çka e detyroi Rusinë të përfshihej vetë në luftimet që çuan në disfatën otomane, Traktatin e Shën Stefanit dhe pastaj në Kongresin e Berlinit, Më 1914 ishte Serbia që, e shtyrë nga Rusia, nëpërmjet atentatit ndaj trashëgimtarit të kurorës, Princit Ferdinand, e detyroi Austrohungarinë t’i shpallte luftë Serbisë, çka solli ndërhyrjen e premtuar të Rusisë dhe shpërthimin e Luftës së Parë Botërore. Për të kënaqur ambicjet territoriale të Serbisë, fuqitë evropiane, me mbarimin e luftës krijuan Mbretërinë Serbo-Kroato-Sllovene (1921), më vonë Jugosllavi (1929) nën Karagjorgjeviçët, Republika Federale Socialiste Jugosllave (1845), Serbi-Mal i Zi (2003).

Jugosllavia u shndërrua në laboratorin më të sofistikuar të urrejtjeve ndërnacionale, ndërfetare, ndërnjerëzore. Rajoni ynë trashëgoi ndoshta një hipokrizi të paparë nga e kaluara bizantike dhe otomane, por hipokrizia e shoqërisë jugosllave mbetet më e pashembullta, më e paskrupullta në gjithë historinë e shoqërisë njerëzore. Socializmi jugosllav, i hapur ndaj botës, i sponsorizuar sa nga Perëndimi, sa nga Lindja do të jepte frytet më të përbindshme dhe më të papërfytyrueshme. Zhvillimet e atjeshme janë simbol i pafuqisë së bashkësisë ndërkombëtare në rajonin tonë pikërisht për shkak të traditës së gjatë të përfshirjes së Rusisë dhe fuqive evropiane në rajon.

Kroatët, me një histori të veçantë të sundimeve të huaja, përfshirë atë otoman (1527-1603), pas vitit 1830, e frymëzuar nga nacionalizmi i quajtur ilirizëm, filloi lëvizjen për pavarësi. Më 1868 Austrohungaria ia lejoi njëfarë autonomie. Më 1918 hyri në Mbretërinë Serbo-Kroato-Sllovene. Më 1991 shpalli pavarësinë nga Jugosllavia.



‘BALLKANI’ – NËNKONTINENTI I EVROPËS



‘Ballkani’ është sa një e dhjeta e kontinentit të Evropës. Pozita gjeografike është më strategjikja, trashëgimitë historike më të veçantat, me pasuri të jashtëzakonshme natyrore, me dalje në shumë dete, me një vijë bregdetare mijëra e mijëra kilometra tejet të larmishme nga çdo pikëpamje, me disa nga liqenet më të mëdha të kontinentit, me një rrjet lumor që e përshkon rajonin gjithandej, me vargmalet që janë vazhdim i Alpeve Evropiane, si Dinariket, Alpet Shqiptare, deri Malet e Greqisë, me ishujt e shumtë të deteve, sidomos Adriatik, Jon dhe Egje e tjerë, e tjerë, me klimat e larmishme nga ato subtropikale deri tek ato kontinentale, me fushat pjellore, me konfiguracionet e pafundme. Të gjitha këto e plot veçori të tjera të panumërta i japin rajonit tonë mundësi të pakufizuara për zhvillim dhe përparim.

Në mbarim të Luftës së Ftohtë dhe të konflikteve që pasuan ky rajon trashëgoi një infrastrukturë që nuk e lejon zhvillimin, që i pengon investimet e mëdha. Si rajon, ai do të përmbushte çdo etje të çdo investitori të madh për të realizuar projekte gjigante. Si vende më vete, asnjëri prej tyre nuk e kënaq asnjë investitor. Si klimë politike askush nuk guxon të fantazojë për mrekullira.

Jugosllavia, vendi ku u derdhën miliarda të pafundme gjatë Luftës së Ftohtë, nuk pati infrastukturë me asnjërin prej vendeve fqinje, përveç Greqisë. Ajo derdhi pa kursim për autostradën Beograd-Athinë, për hekurudhën Beograd-Tivar, për makinerinë ushtarake, nga më të kushtueshmet e kohës e tjerë, por gjithçka u kufizua brenda saj. Luftërat që e shoqëruan shpërbërjen e federatës shkatërruan shumëçka edhe nga ajo që u trashëgua.

Pranvera e vitit 1999, kur kulmohej Lufta e Kosovës dhe NATO kërkonte të shfrytëzonte infrastrukturën e rajonit për të përzënë makinerinë millosheviçiane të luftës e nxorën në pah mungesën e plotë të kësaj infrastrukture. E vetmja pikë nga mund të depërtohej në pjesët e brendshme të gadishullit ishte porti grek i Selanikut dhe autostrada për në Beograd, e vetmja, siç e përmenda, që mund të lidhë natyrshëm dy vende të rajonit. Në rrethana normale, për shembull, porti më i afërt duhej të ishte Durrësi. Ishte kërkesë e NATO-s edhe ndërtimi i Rrugës së Kombit që do të lidhte Shqipërinë me Kosovën.

E kësaj kohe është një lidhje me video e presidentit italian Carlo Azeglio Ciampi me ushtarakët italianë të pranishëm në Shqipëri për të ndihmuar vendin që të dalë nga kriza e vitit 1997. Ai kishte qenë ushtar, më vonë partizan, në Shqipëri dhe i pyeste italianët nëse kishte ndryshime të infrastrukturës rrugore në këtë vend në krahasim me Luftën e Dytë Botërore. Oficerët iu përgjigjën: Jo, zotëri President, Shqipëria ka mbetur me ato rrugë kombëtare që ia ka ndërtuar Italia para dhe gjatë Luftës së Dytë Botërore.

Në këtë periudhë u shpallën një mori koridoresh dhe projektesh që do ta lidhnin rajonin me Evropën dhe me hapësirat rrotull tij, por kapaciteti infrastrukturor i rajonit mbetet pothuaj i njëjtë, mbeten pothuaj të njëjta kapacitetet rrugore, hekurudhore, portuale, aeroportuale. Pra, rajonit i mungon infrastruktura fizike, e cila është alfa e çdo zhvillimi. Infrastrukturat e tjera, të gjitha, pa përjashtim, mbështeten në infrastukturën fizike dhe pa të nuk mund të kuptohen. Pa këto nuk mund të ketë infrastrukturë energjitike të integruar, të përparuar e moderne. Pa infrastrukturë energjitike nuk mund të ketë infrastrukturë ekonomike. Mbi të gjitha, nuk mund të ketë infrastrukturë të sigurisë. E kështu me radhë.

Këtë zbrazëtirë e plotësojnë dukuritë joformale, për të cilat infrastrukturë e infrastukturave është pikërisht mungesa e infrastukturave. Kjo sjell zhvillimin ishullor, në formë oazesh të rrethuara nga shkretëtirat zhvillimore, karatkeristike për vendet me mafie të zhvilluara.



SHKODRA – E FLIJUARA E BALLKANIZIMIT TË INFRASTRUKTURËS



Shembulli më tipik, më domethënës, më flagrant i trashëgimisë së derisotme të ballkanizimit të juglindjes së Evropës është Shkodra. Ky qytet i përjetshëm kishte infrastrukturë shumë më të favorshme derisa fuqitë e mëdha, më 1881, ia dorëzonin Malit të Zi Ulqinin dhe Tivarin. Qendër vilajeti, Shkodra e rrezatonte veten në gjithë hapësirën që sot është Mal i Zi, në gjithë veriun e asaj që sot është Republikë e Shqipërisë, deri në Rrafshin e Dukagjinit, në Republikën e sotme të Kosovës.

Shkodrën e favorizonte pozicioni natyror, në rrëzë të maleve të larta, ajo kishte pranë lumenj si Drini, Kiri dhe Buna. Kjo e fundit ishte e lundrueshme, çka bënte që nëpërmjet lumit, anije të tonazheve të vogla dhe të mesme të ankoroheshin në breg të këtij qyteti. Ballkanizimi i juglindjes së Evropës, nëpërmjet sajimit të Malit të Zi, bëri që lumi Buna të ndahej mes Shqipërisë dhe Malit të Zi. Kështu, përfundimisht, prej gati 150 vjetësh lumi Buna do të ishte vetëm teorikisht i lundrueshëm, praktikisht ai nuk ishte i tillë për arsye politike. Me kalimin e kohës, për arsye të mosmirëmbajtjes Buna mirëfilli do të humbiste lundrueshmërinë e saj, do të pushonte së shërbyeri si infrastrukturë tejet e rëndësishme për zhvillimin e Shkodrës dhe të asaj hapësire ku ajo kishte rrezatuar.

Liqeni i Shkodrës, më i madhi i Evropës Juglindore, një ndër më të mëdhenjtë e kontinentit, dikur një liqen nga më mahnitësit dhe më të gjallët, sot është një kënetë e vdekur, ku vazhdojnë të hidhen skorjet e një fabrike primitive të Prodgoricës, ku nuk ka më bimësi as faunë. I katandisur kështu, Liqeni i Shkodrës, dikur bashkë me Bunën, Drinin, Kirin dashuritë natyrore më të mëdha e bekimet më të mëdha të Shkodrës, tashmë janë përfundimisht armiqtë e saj më të mëdhenj natyrorë, duke e kërcënuar me përmbytje sistematikisht.

Evropianizimi i kësaj hapësire do të mundësonte që Liqeni i Shkodrës, i pastruar nga mbetjet industriale, i pastruar nga kënetëzimi, të bëhej përsëri një mrekulli infrasrukturore turizmi, komunikacioni, klime për Qarkun e Shkodrës, për pjesën qendrore të Malit të Zi, me ndikim edhe më të gjerë. Clirimi i lumit Buna nga kushtëzimet politike ndërshtetërore do të mundësonte që Bunës t’i rikthehej lundrueshmëria e dikurshme dhe po ashtu Liqenit të Shkodrës, çka do ta bënte Shkodrën një qytet port liqenor dhe njëherësh detar, një metropol të fuqishëm të turizmit. Kjo do të rikthente fuqishëm edhe industrinë e peshkimit në qytetin e Shkodrës dhe në të gjitha qytetet e qendrat e banimit që i lag ky liqen.

E kam trajtuar edhe tjetër herë me sa dhimbje klithëse e ndjente flijimin e Shkodrës dikur Gjergj Fishta. Ende pa u bërë temë qendrore e kohës se kush do të ishte kryeqyteti i vendit të pavarur, për t’ia kthyer Shkodrën përsëri plotësisht Shqipërisë dhe gjithë asaj hapësire që kishte filluar t’i mungonte ky qytet, Fishta këmbëngulte që Shkodra, kryeqyteti i famshëm dhe lavdiplotë ilir dhe arbër, të bëhej kryeqyteti i Shqipërisë. Kjo, theksonte Fishta, atëherë do të bënte që Shkodra të mos e humbiste rolin e saj, përkundrazi ta forconte dhe të ishte edhe më tej bastioni i fuqishëm antisllav në aspektin e rrezatimit të zhvillimit, përparimit, qytetërimit.



RIZBULIMI I ‘BALLKANIT’



Kriza greke e viteve të fundit e shpalosi të vërtetën se nënkontinenti në juglindje të Evropës është një gropë e madhe e pafundme që mezi pret investime ekonomike nga më të jashtëzakonshmet.
Politikat e veçanta evropiane ndaj vendeve të ‘Ballkanit’ nuk kanë dhënë deri sot rezultate. I vetmi vend i rajonit që nuk u përfshi në kampin sovjetik, Greqia, nuk ka shërbyer dot si vitrinë e Evropës në rajon. Proceset e pas Luftës së Ftohtë sollën anëtarësimin edhe të Bullgarisë e Rumanisë, si dhe Kroacisë e Sllovenisë në Bashkimin Evropian dhe NATO, pastaj anëtarësimin e Shqipërisë në NATO. Të fundit në këto procese kanë mbetur Serbia, Bosnja, Kosova, Maqedonia dhe Shqipëria, të ashtuquajturat vende të Ballkanit Perëndimor.

Bashkimi Evropian dhe Perëndimi në tërësi, krahas politikave të veçanta për secilin vend, duket se po përpiqen të kenë një politikë tërësore për këtë pjesë dhe për rajonin në tërësi. Megjithatë, më duket se ende nuk mund të flitet për një vizion. Ndoshta më shumë mund të flitet për një reagim ndaj rritjes së rolit të Rusisë, Turqisë, mbase edhe të Kinës në rajon. Secili nga këto tri fuqi e mbështetin praninë e tyre të shtuar tek infrastukturat e trashëguara nga e shkuara më e largët apo më e afërt. Kryesorja është se ato duket të ndihen më të motivuara, më të shpenguara dhe më të ambjentuara se Evropa, se Perëndimi në shtimin e pranisë dhe të rolit në ‘Ballkan’.

Projekti i parë me synim gjithpërfshirës pas mbarimit të Luftës së Ftohtë ishte Pakti i Detit të Zi. Pas mbarimit të Luftës së Kosovës, i fundit në Ish Jugosllavi, u krijua Pakti i Stabilitetit të Evropës Juglindore. Fillon kështu të përdoret një term që e afron rajonin me kontinentin e vet. Më vonë u krijua iniciativa për vendet e Evropës Juglindore dhe Qendrore (CEFTA). Kohët e fundit flitet për interesimin e veçantë të Gjermanisë dhe të vetë kancelares Angela Merkel për vendet e Ballkanit Perëndimor (Bosnja, Mali i Zi, Kosova, Maqedonia, Shqipëria dhe Serbia).

Kohët e fundit lihet përshtypja se qendrat evropiane e kanë gjetur çelësin magjik të qetësimit të rajonit nëpërmjet fqinjësisë së mirë mes shqiptarëve dhe serbëve, sipas formulës evropiane të miqësisë së mirë mes gjermanëve dhe francezëve. Kjo e fundit, dihet, pas Luftës së Dytë Botërore, u bë promotor i integrimeve të suksesshme evropiane.

Dimitrije Tucoviç thoshte në kohën e tij: “Armiqësia e pakufishme e shqiptarëve kundër Serbisë është kryesisht rezultat real i politikave të qeverisë së Serbisë ndaj shqiptarëve.” Socialdemokrati serb, i cituar shpesh në kontekstin e marrëdhënieve serbo-shqiptare dhe të rajonit, kërkonte vendosjen e nje bashkëpunimi dhe reciprociteti mes fqinjve, duke e gjetur kështu zgjidhjen në një harmoni të simetrive. Përndryshe, sipas tij, kjo armiqësi do të bëhej bazë për faktorët e jashtëm të fuqishëm, me interesat më të mëdha në Ballkan. Natyrisht, harmoni të simetrive midis këtyre fqinjve mund të ketë vetëm me imponimin sistematik nga ana e faktorëve evropianë dhe perëndimorë me interesa transparente konstruktive në rajon.



LIDERIZMI ‘BALLKANAS’



Flitet këto kohë për nevojën e rajonit për të pasur politikanë të kalibrit gjithërajonal, pra për të qenë liderë të ‘Ballkanit’. Historia moderne e rajonit, në fakt, ka shembuj të ambicjeve të liderëve të ndryshëm për të përsëritur figurat e mëdha, të lashtësisë apo të mesjetës së rajonit, sundimtarë të mbarë rajonit apo edhe më gjerë. Të tilla ambicje ka pasur në fillimet e tij Aleksandër Ypsilanti, të tilla ka pasur Josip Broz Tito, i cili synonte një federatë ballkanike, një Bashkim Sovjetik të Ballkanit. Për këtë ai i tejkaloi autorizimet e fuqishme të dhëna nga Curçilli në rajon, i përbuzi edhe urdhërat e Stalinit. Por dështoi ngaqë nuk e përfshiu dot atje Greqinë. Nëse e arrinte bashkimin e Greqisë me federatën e tij, atëherë, pa asnjë vështirësi mund t’i përfshinte Shqipërinë dhe Bullgarinë, sepse Enver Hoxha dhe Gjergj Dimitrovi ishin pajtuar me Titon dhe duket mezi prisnin realizimin e projektit të tij. Një ambicje të tillë, në thelb e ka pasur edhe Sllobodan Millosheviçi.

Mallkimi i të gjithë liderëve ballkanikë është se ata kanë vuajtur nga ambicjet për protagonizëm, ndërkohë që nuk iu ndahet kurrë mallkimi për të mbetur gjithmonë figura episodike. Kanë vuajtur nga ambicjet për të bërë epokë, por kanë mbetur figura kalimtare. Kanë bërë gjithçka për ta zgjatur sundimin e tyre, por kjo vetëm sa i ka bërë më komikë, përveçse më të urryer.

Historia tregoi, për shembull, se as Shqipëria e Enver Hoxhës nuk u bë fanar i Evropës dhe i Botës me vetizolimin që eksperimentoi, as Jugosllavia e Titos nuk u bë dot udhëheqëse e proceseve botërore, por u bë shëmtia e botës. Edhe krahasimet e sotme me Evropën apo Botën nga liderët në Tiranë, Beograd apo gjetkë në rajonin tonë janë vetëm kllounada.

Fryrjet, kacagjelimet, siç do të thoshte Fishta, në krye të politikave të vendeve të ndryshme të ‘Ballkanit’ vetëm sa iu kanë sjellë telashe, vuajtje dhe tragjedi vendeve të tyre dhe pasoja të mëdha rajonit. Liderët ballkanas me ambicje rajonale apo përtejrajonale janë të dënuar për të mbetur episodikë. Vetëdijësimi për këtë do t’iu sillte vetëm të mira atyre, vendeve të tyre, rajonit. Aq më tepër në epokën e integrimeve rajonale, evropiane dhe perëndimore, në epokën e globalizmit. Më shumë se kujtdo në Evropë dhe në Botë, rajonit tonë i duhen politika dhe politikanë të përulur ndaj popujve e vendeve të tyre, të përkushtuar ndaj vuajtjeve të tyre dhe të vendosur për të çuar përpara shtetin ligjor, sigurinë, lirinë, mirëqenien në vendet dhe shoqëritë e tyre e në rajon. Vetëm kështu do t’iu shërbejnë jo vetëm kauzave të vendeve të tyre, por edhe kauzave evropiane e atyre perëndimore, për çka do t’iu ishte vërtet mirënjohëse edhe historia, edhe brezat pasardhës.



‘BALLKANIZMI’ ËSHTË ENDE AKTUAL DHE AGRESIV



Cështja e detit është më e fundit në çështjet që ekzistojnë mes Greqisë dhe Shqipërisë. Mes dy vendeve ekziston edhe Cështja 70 vjeçare çame, ekziston edhe Cështja e Ligjit të Luftës, i vitit 1940. Qarqet më të fuqishme greke trumbetojnë papushim çështjen e Vorio Epirit, pra pretendimet e Greqisë për territoret e Shqipërisë në jug të Lumit Shkumbin.

Bashkimi Evropian dhe NATO në veçanti kërkojnë që vendet anëtare të mos kenë probleme me fqinjët, të mos kenë pretendime territoriale, të mos kenë çështje të pazgjidhura ndërkufitare, të mos kenë qëllime aneksuese ndaj tyre. Greqia, me pozitën ndërkombëtare më të fortë në rajon, mjerisht, nuk ka dhënë shembull pozitiv as pas mbarimit të Luftës së Ftohtë dhe nuk i ka ndihmuar proceset integruese të rajonit. Përveç problemeve që ka me Shqipërinë, ajo e ka penguar konsolidimin e Maqedonisë dhe nuk e ka njohur ende Republikën e Kosovës.

Ndërkohë, përveç Kosovës dhe Shqipërisë, të tri vendet e tjera fqinje të saj kanë pretendime territoriale dhe aneksuese ndaj Maqedonisë.

Serbia është vendi i dytë me më shumë probleme ndërfqinjësore. Ajo nuk iu ka kërkuar ende falje viktimave të saj, Kroacisë, Bosnjës, Kosovës. Ajo nuk e ka njohur Republikën e Kosovës dhe e ka penguar me të gjitha mundësitë e saj konsolidimin e brendshëm e të jashtëm të Kosovës. Serbia ende e ka në kushtetutë Kosovën si pjesë të saj, çka është manifestim i hapur i pretendimeve të saj aneksuese ndaj Kosovës. Nëpërmjet Republikës Serbe, ajo nuk lejon që Bosnja të njohë Kosovën, duke krijuar vështirësi të mëdha në marrëdhëniet e vendeve të rajonit. Serbia e shfrytëzon praninë e Rusisë në Këshillin e Sigurimit për të mos lejuar që Kosova të jetë anëtare e Kombeve të Bashkuara dhe e marrëdhënieve ndërkombëtare.

Mosnjohja e Kosovës nga anëtaret e Bashkimit Evropian – Greqia, Qiproja, Rumania, Sllovakia dhe Spanja ka krijuar dhe thelluar një hendek të madh mes rajonit dhe Bashkimit Evropian. (Tri të parat e tyre janë njëkohësisht shtete rajonale.) Praktikisht, ky hendek e ka bërë shumë të konkurueshëm, shumë të sfidueshëm në rajon Bashkimin Evropian.



EVROPIANIZIMI DHE OKSIDENTALIZIMI I ‘BALLKANIT’



Leonard Bushkoff, pas një konstatimi të saktë, bënte edhe një konkluzion pothuaj profetik për rajonin juglindor të Evropës: “Pavarësia ua mundësoi ballkanasve për të hyrë në rrjedhën e jetës evropiane. Kjo kërkonte modernizimin e qyteteve; krijimin e sistemeve të arsimit, transportit, financave, shëndetësisë publike, administratës dhe ushtrisë; krijimin e qëllimeve dhe vlerave të përbashkëta; dhe, mbi të gjitha, rritjen e pasurisë kombëtare nëpërmjet industrializimit. Asnjë nga vendet e Ballkanit nuk e kishte unitetin politik, burimet natyrore, financat, fuqinë punëtore për t’i përmbushur këto synime. Për më tepër, ëndrrat për zgjerim frymëzuan nacionalizmin dhe i orientuan energjitë e pasuritë drejt objektivave politike dhe ushtarake. Një bum i popullsisë, rezultat i përmirësimit të masave të shëndetësisë publike dhe i uljes së vdekshmërisë foshnjore, i rriti vështirësitë, ndonëse emigracioni në Shtetet e Bashkuara krijoi një zgjedhje të pjesëshme.”
Kjo thënie e Bushkoffit i përket periudhës para mbarimit të Luftës së Ftohtë. Pas mbarimit të kësaj periudhe, të gjitha ato që shënohen më lart vetëm sa u thelluan, duke u shoqëruar me një emigracion masiv për në vendet e Evropës Perëndimore, SHBA, Kanada, Australi e tjerë. Remitancat e emigracionit në rritje shërbyen pjesërisht për bukën e gojës të pjesës më të madhe të popullsisë dhe kryesisht për të majmur korrupsionin e oligarkive sunduese, pasardhëse të kastave komuniste dhe të shërbimeve sekrete komuniste.

Siç e përmendte më herët Bushkoffi, ‘ballkanasit’ rreth tri mijë vjet, pa ndërprerë, jetuan nën perandori të mëdha. Në njëfarë mënyrë, pra, ata janë të prerë për të qenë qytetarë të perandorive. Me një ndërprerje të vogël pas Luftës së Parë Botërore, përgjithësisht ata prapë e panë veten në perandorinë komuniste. Me mbarimin e Luftës së Ftohtë tashmë nuk mësohen që fatin e tyre kanë në dorë kryeqytetet e vendeve të tyre dhe të mos i ketë më Moska, Pekini apo Stambolli.

‘Ballkani’, me shtrirje në Evropë, në afërsi me Azinë dhe Afrikën, faktikisht nuk është Evropë, nuk është Azi, nuk është Afrikë. Duket se fusha magnetike e këtij rajoni përthith me lehtësi anët negative të këtyre tri kontinenteve dhe zbraps ato më pozitivet.

Edhe kështu e ka treguar fizionominë e tij si nënkontinent i Evropës, me veçori që nuk i ka asnjë nga gadishujt e tjerë të kontinentit tonë, i cili, edhe vetë shpesh cilësohet si nënkontinent i Eurazisë apo Afroeuroazisë.

Në periudhën pas Luftës së Ftohtë, nuk ka pasur e nuk ka instancë të lartë perëndimore e ndërkombëtare ku të mos jetë përmendur thënia e Cërçillit se i rajoni prodhon më shumë politikë se mund të konsumojë ose shprehja e buruar prej saj, se i vetmi eksport i Ballkanit në botë është historia. Nëse vazhdon politika e këtyre dy shekujve të shkuar, atëherë rajoni do të vazhdojë të eksportojë në botë vetëm histori tragjike.

Politikat e Rusisë dhe fuqive evropiane, të bazuara në paragjykime pozitivisht të padrejta fetare dhe kombëtare ndaj disave dhe në paragjykime negativisht fetare të padrejta ndaj disa të tjerëve kanë dhënë rezultat një realitet të përçudnuar në rajonin e ashtuquajtur ‘Ballkan’. Disa janë trajtuar e trajtohen si të nënës, disa si të njerkës, disa janë diskriminuar e diskriminohen pozitivisht, disa negativisht, disa janë tuteluar e tutelohen pozitivisht, disa negativisht.

Një optikë krejt e re evropianizuese dhe oksidentalizuese, e cila të rishikojë nga themelet padrejtësitë e këtyre dy shekujve të fundit, do të jepte një rajon i cili të ishte vitrinë e Evropës pranë Azisë dhe përballë Afrikës. Kjo do të bëhet realitet vetëm nëse të gjithëve në rajon do t’iu krijohen shanse të barabarta pavarësisht përkatësive të tyre kombëtare apo fetare.

Kjo do të kërkonte, para së gjithash një vizion evropian dhe perëndimor të emancipuar ndaj rajonit, pra, të çliruar nga të gjitha paragjykimet dhe të bazuar vetëm mbi realitetin e kulluar.



INFRASTRUKTURA E PAQES



“Kufijtë e mirë bëjnë fqinj të mirë,” thotë një fjalë e urtë, të cilën, besoj, e kanë të gjithë popujt ballkanas. Nuk ka shtet të rajonit tonë që të mos ketë probleme të pazgjidhura ndërkufitare me fqinjtë. Nuk ka rajon me çështje të hapura kufijsh sa në rajonin tonë. Kufijtë shtetërorë janë fryti më i hidhur i padrejtësive flagrante të përsëritura sa herë që janë ndryshuar hartat politike të rajonit.

Në punimin e cituar më lart, historiani grek Dimitras ka përfshirë edhe një mori pasqyrash të sondazheve për ndjenjat që ushqejnë ‘ballkanasit’ ndaj popujve të tjerë të rajonit. Mes simpatisë, indiferencës dhe urrjejtes, pothuaj absolutisht bullgarët, grekët, rumunët, serbët, malazezët, kroatët, sllovenët, boshnjakët, romët, hebrejtë, shqiptarët e të tjerët kanë zgjedhur me shumicë të fundit. Të pyetur se nga kush e presin ata rrezikun, pa përjashtim janë përgjigjur se e presin nga fqinjët e drejtpërdrejtë. Ndryshimet e shpeshta dhe flagrante të hartave, kufijtë e caktuar në mënyrë arbitrare, zhvendosjet e mëdha të popullsive, spastrimet etnike kanë bërë që të gjithë të ndihen në troje të diskutueshme, pra banorë të përkohshëm, qytetarë koniunkturorë të krijesave artificiale, të dhunshme.

Pas Marrëveshjes së Dejtonit, të korrikut 1995, pareshtur ballkanasve iu është premtuar paqja me drejtësi. Realiteti ka dëshmuar se pa vendosjen e paqes me drejtësi lufta mbetet gjithmonë temë e ditës. Pra, paqe të vërtetë nuk ka pasur dhe nuk ka për të pasur pa paqen me drejtësi. Në rreth 200 vitet e fundit rajoni ka përjetuar vetëm gjendje lufte të shpallura dhe të pashpallura, të fiksuara në kushtetutat ose thjesht në konstitucionet.

Edhe në 20 vitet pas Dejtonit drejtësia është bërë në emër të më të fortëve kundër më të dobtëve. Diagnozat nga drejtësia ndërkombëtare për krimet në rajon janë përcaktuar me drojë të madhe, me pavendosmëri të theksuar, me hilera të pafundme. Asnjë i pashëndoshë nuk do të ketë terapi të suksesshme nëse nuk ka diagnostifikim të suksesshëm.

Ndihmës sekretarja amerikane e shtetit, Victoria Nuland, në Dubrovnik, si pjesëmarrje në ditët e para të korrikut në “Forumin Kroacia 2015”, që përkonte me 20 vjetorin e gjenocidit të Srebrenicës, thoshte: “Ne do të nderojmë viktimat dhe do të kujtojmë çmimin e tmerrshëm të një Evrope të ndarë. Por ne duhet të bëjmë më shumë se kaq. Përkujtimi nuk mjafton. Ne ua kemi borxh atyre që humbën jetën në luftërat në Ballkan që të sigurohemi se historia nuk do të përsëritet – se do të varrosim njëherë e përgjithmonë, urrejtjen, kriminalitetin, lakminë dhe despotizmin që kishte lulëzuar këtu dhe ta ndërtojmë një Ballkan të lirë, të begatë e në paqe.”

Zonja Nuland, duke shpalosur vizionin amerikan për rajonin tonë, vijonte: “Prandaj, sot dua të ftoj udhëheqësit dhe qytetarët e këtij rajoni që ta përmbyllin këtë punë dhe të përballen me forcat që synojnë prapakthimin e përparimit që keni arritur. Kjo do të kërkojë që udhëheqësit e Ballkanit të bëjnë tri gjëra: e para, të përmbyllin hartën demokratike të këtij rajoni duke mbyllur përfundimisht faqen e urrejtjeve të vjetra dhe rivaliteteve të reja; e dyta, fillimin e përparimit dhe zhvillimit duke lidhur vendet e rajonit me rrugë të reja, hekurudha, porte dhe infrastrukturë energjetike: dhe e treta, të bashkojnë forcat për ta bërë Ballkanin një zonë të ndaluar për kërcënimet e sotme më të dëmshme për shtetësinë dhe liritë individuale: ekstremizmin e dhunshëm, korrupsionin dhe kriminalitetin, dhe autokratët e oligarkët e ligë që vijnë me dhurata për të promovuar interesat e tyre dhe jo tuajat. Dhe derisa ju u përvisheni këtyre çështjeve së bashku, Shtetet e Bashkuara dhe pjesa tjetër e komunitetit Trans-Atlantik do të qëndrojnë përkrah jush”.

Vetëm mbi këtë realitet të ri mund të vendoset infrastruktura e paqes. Pa infrastukturën e paqes, të gjitha infrastrukturat e zhvillimit, përparimit, mirëqenies do të jenë të pamundura dhe Ballkani do të mbetet një utopi e pashpallur. Kështu nënkontinenti, Ballkani, në vend që të jetë një shtyllë qendrore e zhvillimeve dhe progresit të kontinentit, Evropës, do të vazhdonte të ishte kundërpeshë e tyre.

Storalbanien

Storalbanien (på albanska Shqipëria e Madhe) är en albansk nationalistisk dröm att införliva de albanskbebodda områdena i Montenegro, Serbien, Makedonien och Grekland med staten Albanien.

Albanien har varit en del av det Osmanska riket från 1479 till 1912 då albanerna gjorde uppror och utropade sin självständighet. Albanien blev dock territoriellt beskuret av samtliga grannstater under Balkankriget och bland annat fick Serbien Kosovoprovinsen.

Under andra världskriget förenades alla områden med albansk befolkning på Balkan under en kort period till ett "Storalbanien" då Albanien ockuperades av Italien 1939 och sedan av Tyskland 1943. Albanien befriades av albanska partisaner 1944 och en republik bildades inom nuvarande gränser. Därefter har de albanska separatistgrupperna försökt återerövra förlorade territorier med drömmen om ett nytt Storalbanien.

Rritja demografike e popullatës në Shqipëri gjatë viteve 70 e bëntë atë një rast përjashtimisht interesant në bllokun lindor.

Kaleidoskopi i zhvillimeve demografike në Evropën Lindore ndiqej me interes edhe nga agjencitë e specializuara në Amerikë të ndërlidhura me CIA-n, shkruan Konica.al.

Në një raport të titulluar ‘Projeksionet e popullatës në vendet komuniste të Evropën Lindore’ vlerësohej se në vitin 1975 tetë vendet komuniste të Evropës Lindore kishin një popullatë prej 129,479,000 banorë.

“Mes tetë vendeve ka një dallim të ndjeshëm sa i përket shkallëve të ndryshimit: rritja vjetore mesatare e Shqipërisë është 2.8 për qind që është sa dyfishi i shkallës mesatare në Poloni (1.3 për qind), Rumani (1.1), Jugosllavi (1.1), katër herë më e lartë se në Bullgari (0.7) dhe Çekosllovaki (0.7), dhe më shumë se pesë herë më e lartë sesa në Hungari (0.5)”, thuhet në raport.



Shkalla e ultë e rritjes kishte karakterizuar Evropën Lindore gjatë viteve ’60 për shkak të rënies së shkalles së lindjeve. Por, nga kjo rënie bënin përjashtim vetëm Shqipëria dhe Gjermania Lindore.

Liberalizimi i ligjeve të abortit nga ana e Gjermanisë Lindore në vitin 1972 kishte pasur një impakt katastrofik në rënien e lindshmërisë.



Fertiliteti në vitin 1974 ishte më i ulti në Gjermaninë Lindore dhe më i larti në Shqipëri. Në këtë të fundit pjelloria ishte tri herë mbi nivelin e Gjermanisë Lindore dhe dy herë mbi vendet e tjera komuniste.

Shkallja e rritjes për vitin 1974 në 1 mijë banorë ishte më e larta në Shqipëri nga të gjitha vendet komuniste.