TRIPTIK PËR NJË DISIDENTE

Nga: Ndue  DEDAJ

E kam kundruar disa herë atë fotografi tejet të veçantë. Një fytyrë e pastër femre, serioze, aspak e frikësuar, që ka para një mikrofon. Foto e “nusërimit” të saj të pashembullt. Do të bëhej dhe ajo nuse, do të kishte një familje si të tjerat, do të mbulohej nga zërat e fëmijëve të saj. Por jo. Gjithçka do të merrte fund aty. Tek ajo fotografi e rrallë, nga më të trishtat e njëherësh nga më të fismet e rruzullit. Nuk dihet saktësisht se çfarë ajo është duke thënë a mos thënë në atë sallë hijerëndë, para atij mikrofoni shurdhmemec, që kërkon prej saj fjalë fajësie, që ajo nuk i shqipton dot. Është një fotografi unike pafajësie e profilit disident të një intelektualeje në botën komuniste të Lindjes, që meriton një çmim special dhe si e tillë. Ajo nuk është aty për të pozuar para atyre njerëzve për ndonjë kurorë lavdie a për t’u shpallur mis. Përkundrazi, ajo nuk ka dashur kurrsesi të gjendet në atë vend, në atë sallë, në atë fotografi! Është sidoqoftë në gjyqin e saj.

Është viti 1946 kur shkrimtarja e re Musine Kokalari do të dënohej si disidente e regjimit komunist, e para grua disidente. Kishte guxuar të krijonte Partinë Social-Demokrate në vitin 1943, për t’i dhënë një tjetër fytyrë politikës së kohës, që ajo e shihte jo pa dyshim, ndaj nuk mund të ishte më e lirë pas triumfit të pushtetit popullor. Dhe do të mbyllej për 15 vite në burg politik deri në 1961, kur do të lirohej, për të vazhduar të ishte sërish e izoluar, kësaj here në internim, për njëzet e dy vjet të tjera deri në vitin 1983, kur do të ndërronte jetë në qytetin e Rrëshenit, ku kishte banuar në një shtëpi përdhese mes baltës dhe ferrave.Ishte ajo fotografia e saj, që i kishte sjellë atë fat të mbrapsht. Ai gjyq. Por për çudi ajo foto është e hijshme. Shprehëse. Domethënëse. Asnjë lloj rebelimi në sytë e saj. Ajo e dinte tashmë udhën e ferr-fatit të vet. Fatet në këtë botë ndaheshin, ani se ajo ishte nga qyteti i Udhëheqësit të vendit, nga e njëjta lagje. Kishin qenë njohur sigurisht, madje ishte thënë se ai e kishte adhuruar vajzën e Kokalarëve… por ajo nuk kishte qenë dakord. Dy gjirokastritët kishin qenë me studime jashtë vendit, ajo në Itali, ai në Francë: ajo ishte kthyer pasi kishte doktoruar për letërsi me një studim për Naim Frashërin, ai i kishte ndërprerë studimet për jurisprudencë. Tani ja se ku ishin, ai në krye të shtetit të vet të majtë, ajo në fundin e fundit të atij regjimi, dhe pse aspirata e saj politike kishte qenë po ashtu e majtë, por socialdemokracia dhe jo komunizmi. Tash që ajo kishte rënë nga “vakti”, nuk mund të gjendeshin për të një palë çizme të reja, që këmbët e saj të brishta të mos griheshin nga lluca, balta dhe gëlqerja, teksa ajo përziente gjithë ditën llaç në ndërtimin e godinës së re të spitalit. “Pse këmbët e asaj kulakes të dhimbsën ty!” – i ishte hakërryer teknikut të punimeve njëri nga shefat e ndërmarrjes…Shfletoj veprën e Musinesë në dy vëllime. Sillem nëpër jetëshkrimin e saj dhe sërish ndaloj tek ajo foto gjyqi në faqen e parë. Fotoja e fundit publike e saj. Nuk kam parë një të dytë si ajo, ndaj dua ta kem gjithnjë në studion time kur shkruaj… Në atë vështrim ka diçka të pathënë deri në fund. Të pakryer. Siç ngjet mbase me të gjitha ikonat e kësaj bote, me shëmbëlltyrat femërore – hyjnore që nga Dea…

Biblioteka e qytetit të vogël

Kur nuk mund t’i kishte më njerëzit pranë, kishte librat, të vetmit shpirtra me të cilët mund të fliste në vetminë e saj që s’dinte të sosej me disa dhjetëvjeçarë. Edhe vetmia i përgjohej nga sy të fshehtë të regjimit politik, të cilit ajo i kishte kundër që në rininë e saj. Asgjë s’e lidhte me pejzat e asaj kohe dhe as që mund t’i përjetonte bubullimat propagandistike të regjimit. Madje ajo tashmë nuk i ndiente ato, ishin të huaja për gruan si një copë mermer i bardhë, që koha e shkrinte pa mëshirë. Banesa e saj ishte një kthinë e vogël në të vetmin moçal të qytetit ku rronte dhe ndonjë familje tjetër me damkën “e deklasuar”. Musineja në atë dhomë kishte vetëm shtratin prej druri, librat e shumtë, ditarin e saj dhe kujtesën e një kohe të kaluar. Kujtesën e bardhë të kohës së studimeve në Romë dhe atë të errët të pas Luftës së Dytë, kur ajo do të persekutohej si e gjithë elita intelektuale e vendit. Tani ajo duhej të paraqitej mëngjes e mbrëmje në sportelin e Degës së Brendshme për të thënë se ishte aty, se nuk kishte marrë arratinë, se nuk ia kishte me të pabesë regjimit!…Ajo kishte vetëm një tempull ku falej, në njëzet e dy vjet, librin, bibliotekën e qytetit në katin e dytë të pallatit të kulturës, e vetmja “shtëpi” që ajo nuk e kishte të ndaluar. E njihnin për lexuese të zellshme, po askush nuk e dinte se ajo kishte qenë shkrimtare në rininë e saj, se kishte botuar 4 libra, se kishte studiuar për letërsi, se kishte pasur korrespondencë me ajkën e dijetarëve e shkrimtarëve të kohës: Angelo Leotti, Sotir Kolea, Lasgush Poradeci, Aleksandër Xhuvani, Ernest Koliqi, Lumo Skëndo, Bilal Xhaferi etj. Për çudi, adresa e saj jo gjithkund ishte shuar, vazhdonin t’i vinin ende revista të huaja nga Italia, Anglia, Kanadaja, teksa në zyrat qeveritare hynin vetëm revistat kineze.Biblioteka e vogël e Rrëshenit, si e re që ishte, librat e saj nuk i kishte as në fondin e rezervuar. Në atë fond ishin vetëm nja dyqind libra, kryesisht revistat “Hylli i Dritës”, “Kumbona e së Diellës”, apo botime si “Visaret e Kombit”, “Shkrimtarë shqiptarë” dhe pak libra italisht që i kishte sjellë nga Shkodra mësuesi i historisë, Kin Baqli. Musineja shkonte në bibliotekë katër-pesë ditë në javë, qëndronte dy-tre orë duke lexuar libra artistikë, politikë, albanologjikë etj. Shfrytëzonte fondin, gërmonte pareshtur në skedar. Nuk ka dyshim se kartela e saj ishte e pakrahasueshme me të asnjë lexuesi tjetër në qytet. Aty ajo ishte në hullinë e saj të pandërruar si krijuese dhe studiuese. Kujton një ish-punonjës i bibliotekës i viteve ‘70: “Njëherë, kur ajo ishte në sallën e leximit, me një turrë librash përpara, bie telefoni. Ishte sekretari i Komitetit të Partisë. Më kishte thirrur posaçërisht për Musinenë, si ta kishte parë nga dritarja se ishte aty. Në fillim më pyeti se çfarë librash lexonte ‘ajo plaka e deklasuar’, pastaj më kërkoi që të bëja gjithçka që ta përzija nga biblioteka, të mos i jepja libra me vete, sidomos jo më shumë se një libër, e të tjera forma presioni, që asaj t’i bëhej e mërzitshme dhe të ikte. Por unë nuk kisha të drejtë të veproja ashtu. Rregullorja nuk e pengonte lexuesin të merrte libra në shtëpi…”.Zonja e lartë kishte vendosur një marrëveshje të heshtur me njerëzit e qytetit verior, të cilët e admironin për pamjen, veshjen gjithë sqimë, urtësinë e saj proverbiale, dhe ajo “marrëveshje” e pazakontë e saj me qytetin ishte buzëqeshja. Vetëm kaq mund t’i dhuronin dhe t’u dhuronte njerëzve. Një lëvizje të lehtë koke. Një buzëqeshje dashamirëse. Ndonjëherë dhe fliste pak fjalë me gratë, i këshillonte për fëmijët, gatimin a diçka tjetër këso lloji dhe kjo nuk i merrej për të keq. Por jo më shumë. Ajo duhej të ishte thjesht një hije për qytetin. Një hije që shkonte e vinte përmes vetmisë së saj. Festat, tubimet, ceremonitë, koncertet, diskutimet letrare ishin të palejueshme për të. Ajo ishte një e izoluar nga jeta publike. Ajo nuk mund të udhëtonte për në Tiranë. Nuk duhej të shihej atje dhe askund tjetër. Për në kryeqytet mundi të udhëtonte vetëm njëherë, në vdekjen e nënës së saj!…Frekuentonte rregullisht dhe kinemanë e qytetit, që ishte si të thuash ndalesa e dytë, pas bibliotekës publike. Zakonisht i ngjiste dorën ndonjë fëmije që gjente aty te porta, duke u lutur që ta fusnin pa biletë dhe me të përdore hynte brenda. Fëmijët ishin një pasion i saj, por ajo shihej mes tyre vetëm sa ata ishin të vegjël. Nuk qëllonte që ajo të afrohej ndonjëherë te dyert e gjimnazit, pasi fill do t’i kërkohej të largohej, se po na “prish” rininë!… Flitej se ajo ishte Emira Velo e “Para Agimit” të Shevqet Musarajt, që asokohe ishte një roman jo pak i bujshëm që në shkollë bëhej referat. Si duket, edhe kur e la vetë letërsinë, nuk e la letërsia atë, Musineja ishte sërish në letërsi, po kësaj here jo si autore, po si personazh. Edhe pse nuk mund të bënin asgjë për këtë intelektuale tipike të viteve ‘30, që koha e turbullt e luftës dhe e pasluftës e përlau si ortek me vëllezërit dhe njerëzit e tjerë të familjes, qëllonte që ndonjë i njohur i saj i viteve të shkuara, intelektual i dëgjuar, të mos e kthente kokën anash kur haste në të. Në vitin 1974, Aleks Buda, kryetar i Akademisë së Shkencave, gjatë një vizite në Rrëshen, me të dëgjuar se Musineja ishte aty, kërkoi ta takonte, pa e dëgjuar fort ndonjë shoqërues lokal që po “kujdesej” pak si tepër që profesori të mos gabonte duke u takuar me armiken…Jetëshkrimi i saj i vërtetë tashmë ishte harruar. Askujt nuk i interesonte se kush kishte qenë ajo grua. Biografia e armiqve fshihej, mbetej vetëm ajo pjesa “armiqësore” e saj, që trumbetohej orë e çast. Ajo fotografia e gjyqit që ripublikohej sa herë duhej denoncuar klasa borgjeze. Por Musine Kokalari kishte se çfarë t’i rrëfente një qytetërimi tjetër nga ai ku e kishte hedhur fati, çka do të ngjiste vetëm pas vitit 1990… Pas mësimeve të para në Gjirokastër, do të mbaronte shkollën e mesme “Nëna Mbretëreshë” në Tiranë më 1937 dhe do të nisej për studime në Universitetin e Romës. Boton librin e saj të parë, “Seç më thotë nëna plakë” më 1939. Në vitin 1944 boton librin e dytë, “Rreth vatrës” dhe në 1945 librin e tretë, “Sa u tund jeta”. Më 1946 dënohet me 20 vjet heqje lirie… Jeta e saj tashmë do të ishte e ndaluar, e veçuar, e përndjekur, e përgjuar nga dhjetëra sy vigjilues, se mos ajo hidhte në erë socializmin dhe diktaturën e proletariatit.Edhe Sollzhenicini, Pastërnaku e disidentët e tjerë rusë, ashtu si ajo, ishin rreptësisht të ndaluar në vendin e tyre. Musineja ishte shkrimtarja e parë shqiptare. Ndoshta asnjë letërsie në Lindje nuk i kishte qëlluar fati apo fatkeqësia që të parën shkrimtare të vetën ta kishte disidente, ndër shkrimtarë të tillë si Lame Kodra, Arshi Pipa, Martin Camaj, Kasem Trebeshina, Petro Marko, Mehmet Myftiu, Kin Dushi, Bilal Xhaferi, Pjetër Arbnori, Trifon Xhaxhika, Zef Pllumi, të refuzuar estetikisht e të përjashtuar politikisht, për shkak të ideve e qëndrimeve të tyre liberale, demokratike.

Shëtitja “aristokratike” e një zonje të ndaluar

Për hir të së vërtetës duhet thënë se asokohe ajo ishte e vetmja zonjë e atij qyteti. Dhe ajo, e vetmja e atillë, ishte e internuar. Ky ishte konteksti politik i asaj kohe. Musineja punonte në ndërtim, gjithë ditën me kovat e llaçit në duar. Ngjit e zbrit skelat. Ngrinte pallatet e reja, por pa mundur të kishte një strehë për veten dhe për librat e saj. “Kishte rreth 3-4 mijë libra, kujton një elektricist që shkonte në banesën e saj njëdhomëshe për t’i rregulluar dritat. Librat ishin vënë mbi disa dërrasa të pazdrukura ngjitur në mur…”. Njëherë, duke parë interesimin e tij, ajo zgjat dorën drejt atij rafti të sajuar librash, lëviz një karton të vjetër dhe nxjerr nga poshtë “Rubairat” e Omer Khajamit, përkthyer prej Fan Nolit, ia jep atij për t’i lexuar, e ai duke qenë njeri i artit, i mëson përmendësh (i reciton dhe sot e kësaj dite), por shqetësohet kur sheh se librin e rrallë ia kishin marrë, duke humbur kështu besimin e Musinesë për të marrë prapë libra të ndaluar tek ajo.Nuk ishte faji i atyre grave të thjeshta të kooperativave që partia ua kishte bërë kuçedër atë të “deklasuarën” e ndërtimit, ndërkohë që ato i ngjiste në tribunat e kongreseve të Tiranës, të mbanin fjalime të tharta kundër borgjezisë dhe shushunjave të saj. Ato besonin se ajo ishte udha e drejtë, se ajo gruaja “aristokrate” kishte bërë mëkat që nuk kishte dëgjuar “shokun Enver”, se kush ishte ajo që mund ta bënte atë sakrilegj!… Kështu, teksa ato, shoqet brigadiere, kryetare, deputete, ngjisnin shkallët e kuqe të kohës, ajo bënte shëtitjen e saj të vetmuar, gjithnjë së njëjtës rrugë, pasditeve, nga dalja e qytetit deri tek Ura e Fanit, apo Kroi i Shna Premtes. Përherë e vetme, asnjëherë vet i dytë. Atë shëtitje e bënte zakonisht dhe një tjetër i internuar, Panua, një burrë trup mesatar me flokë të thinjur, që nuk dihej pse ishte aty, po që thoshin se kishte qenë spiun grek. Ndonjëherë shëtitjen andej e frekuentonte dhe një avokat shkodran, që më pas u bë përmbarues, Sabri Quku, një burrë me kulturë, që fliste me një theks të veçantë. Ky nuk ishte i internuar, por i lënë mënjanë. Pak kush e dinte se ky intelektual kishte kryer studimet në Itali, në Torino, dhe se diku në sirtarët e harruar flinte një punim i tij kushtuar Kanunit të Lekë Dukagjinit, që pas 1990-s do të botohej në trajtën e monografisë. Po ashtu gjithnjë do të kërkohej një pretekst për ta goditur mjekun e njohur Ylli Xhaxhika, me studimet e kryera në Bashkimin Sovjetik, kandidat i shkencave, që pasi punoi punëtor në gjeologji, u la më së shumti mjek në periferi. A nuk ishin pak si “tepër” për një qytet të vogël: një shkrimtare, një jurist, një mjek… që të tre me studimet kryer jashtë shtetit?Mund të duket e habitshme, por thellë-thellë Musineja ishte si një “pajtore” e qytetit. Të gjithë sikur i faleshin shenjtërisë së saj. Nga mirësia që rrezatonte, askush nuk e urrente, ani se nuk i qaseshin, veçse fshehtazi. Ishte si një kod i pashkruar ta “përçmoje” në sy të të tjerëve armiken e pushtetit, por sa për sy e faqe, të thonë sot në Mirditë. Ishin fare të paktë ata që e nuk e çmonin me të vërtetë, kryesisht veprimtarë të organizatave e forumeve politike. Syve të vëmendshëm qytetarë nuk u kalonte pa vënë re që Musineja çdo 28 nëntor vishej me kostumin e saj “zyrtar”, pallton e zezë gub me jakë gëzofi, shallin e lidhur me hijeshi, varësen e shndritshme dhe kapelën aristokratike mbi flokë, që duhej ta kishte kujtim qysh nga koha kur studionte në Romë. Sharmi i saj ishte si prej sallonesh mondane, aq i huaj për dukjen revolucionare të njeriut të ri. Ajo e kuptonte fare mirë këtë “anomali”, por pikërisht për këtë vepronte ashtu, si për t’u thënë njerëzve se nuk ishte ajo e huaja, por e huajtur prej së largu ishte ideologjia që komunistët i faleshin nga mëngjesi në mbrëmje. Përderisa ajo ishte e ndaluar në fjalën e saj si shkrimtare, fundja le të fliste me gjestet dhe veshjen e saj fisnike…Kanë kaluar 27 vjet që Musinenë nuk e kemi më mes nesh. Por, megjithatë, e “shohim” sërish tek ecën asaj rrugës së saj, që ende nuk ka një emër. Na mungon fotografia e Musinesë, ashtu në lëvizje, me atë pallton e saj të errët dhe me atë breroren prej zonjash në kokë. Na mungon ajo fotografi e papërsëritshme dhe e patjetërsueshme e historisë sonë. Fundja dhe nëse ajo foto nuk gjendet, kemi në dorë të bëjmë bustin e saj dhe ta vëmë në një nga anët e rrugës nga shëtiste ajo. Ne e kemi ende kujtesën të gjallë, ta bëjmë sot atë bust! Dhe ta pagëzojmë atë rrugë mirditore me emrin: Musine Kokalari. Është rruga që del në autostradën e re Durrës-Prishtinë. A nuk ishte ideali i saj, një udhë e madhe, e bukur, e lirë?… E ndoshta më shumë se gjithçka tjetër, atij busti do t’i shkonte përshtat poezia…