Termin “Geier”, përkthyesi e jep “huta”, që është i pasaktë. E s’bëhet fjalë për një “shkarje” që mund të falet a “gafë” që kalohet me një shqyerje buzësh. Përkundrazi, fjala është për një pasaktësi që neutralizon elementët thelbësorë të tregimit, duke bllokuar edhe vetë të kuptuarit e tij.
Prej ditësh, lexuesi shqipfolës ka në dorë Franz Kafka – vepra e plotë në prozë të shkurtër. Duke e pasë lexuar më se një herë, jo vetëm në gjermanisht, prozën e Kafka-s, botimin shqip e nisa nga teksti shoqërues i përkthyesit, me idenë se do të gjeja (siç ndodh me botimin e Kafka-s në gjuhë të tjera), një paraqitje të kritereve dhe metodës përkthimore, dhe vështirësitë e sipërmarrjes. Por në botimin shqip s’gjeta asgjë të tillë; përkundrazi, hasa një eufori të thekshme, që kulmon në pohimin se “Kafka s’është i vështirë”, pasi “fraza” e tij është “e përpiktë”, “struktura e fjalisë e kthjellët”, “metalike” “leksiku pa ekuivokë”, “as dialektor, as zhargonal, as arkaik”, “stili” i tij “i ftohtë”, “klinik” dhe se “saktësia përkthehet vetëm me saktësi” përbën “parimin” që lipset ndjekur në rastin e prozës së tij; sipas përkthyesit, i vetmi problem që has ky “parim”, është mungesa e një shqipeje administrative të konsoliduar...
Ky kuadër më trazoi atë pjesë të qenies ku struken përvojat që kam pasur në labirintet kafkiane. E jo vetëm kaq; kur u hodha te proza kafkiane, përkthimi më la një shije dëshpërimisht të hidhur, e kundërt me çka premtonte vetë përkthyesi, dhe kjo për një varg arsyesh që do të shtroj në vijim.
1. Demagogjia e përkthyesit
Le ta vështrojmë një çast si të mirëqenë kuadrin e ofruar nga përkthyesi dhe idenë se “saktësia përkthehet vetëm me saktësi” përbën vërtet “parimin” që lipset ndjekur në përkthimin e prozës së Kafka-s. Lexuar sipas kësaj perspektive, përkthimi shfaqet egërsisht zhgënjyes. Këtë “parim” përkthyesi thjesht sa e pohon, s’e zbaton; përkthimi i tij qëndron larg “saktësisë”, që do të thotë se gjendemi përpara një demagogjie.
Le të marrim, p.sh., “Der Geier” – një tregim i shkurtër, ku spikat një pjesë e mirë e tipareve të rrëfimtarisë kafkiane.
Termin “Geier”, përkthyesi e jep “huta”, që është i pasaktë. E s’bëhet fjalë për një “shkarje” që mund të falet a “gafë” që kalohet me një shqyerje buzësh. Përkundrazi, fjala është për një pasaktësi që neutralizon elementët thelbësorë të tregimit, duke bllokuar edhe vetë të kuptuarit e tij.
Tregimi ndjek një shtrirje dialektike; ndonëse fare i shkurtër, ai jepet i strukturuar në tri pjesë: pjesa e parë shtrihet nga fillimi, deri tek pyetja e parë që i panjohuri i drejton rrëfimtarit; pjesa e dytë është dialogu mes tyre, dhe pjesa e tretë gjithë sa mbetet. Jemi para një tipari të rrëfimtarisë kafkiane: “trefishësisë”. Përpos organizimit strukturor, Kafka aktivizon një “retorikë” të trefishtë: “retorikën imazhive”, atë “poetike”, dhe “retorikën e makthit”. Përmendja e “lloji” të shpendit i përgjigjet përpikmërisht kësaj “trefishësie”.
1. Pasaktësia në përkthimin e termit “Geier” tjetërson “retorikën imazhive”, që Kafka na e jep në pjesën e parë dhe të fundit përmes disa penelatave të shpejta të sjelljes së shpendit. Arsyeja është e thjeshtë: “huta” e mësyn “prenë” me “kthetra”, si “hutini” dhe “sqepin” nuk e përdor kurrë në fluturim, por vetëm kur ulet në tokë, ndërsa në tregim shpendi e mësyn rrëfimtarin me “sqep” e “në fluturim”; më pas, ndryshe nga imazhi që “huta” ka në kulturën shqiptare (mjaft të kujtojmë se “huta” qëndron në rrënjë të foljes “hutohem” a epitetit “hutaq”), në tregim shpendi s’na jepet hutaq, por hetues, jo i trashë, por i mprehtë, sa është në gjendje të kuptojë edhe gjuhën e njerëzve, jo i ngathët, por i shpejtë dhe i saktë. Madje, Kafka e jep “vërsuljen” e shpendit me një penelatë emblematike: “und stieß dann wie ein Speerwerfer den Schnabel durch meinen Mund tief in mich” – penelatë që jepet “e pastaj u lëshua si një ushtë e vërtitur me sqepin përpara nëpër gojën time thellë në brendësi”. Kjo frazë s’është thjesht e pasaktë, por paradoksale, dhe krijon hendek jo të vogël sa i përket të kuptuarit; është paradoksale sepse, siç vura në dukje më lart, “huta” s’e mësyn “prenë” me “sqep”, por me “kthetra”, arsye për të cilën s’mund t’i mbajë krahët mbyllur, s’mund të marrë trajtën e “ushtës”; krijon hendek në të kuptuar pasi lë shteg për mistifikime, sa lexuesi pyet veten: “kush e vërtiti ushtën?” – Teksa i lë shteg mistifikimit, pasaktësia jo vetëm i lë vend keqinterpretimit, por neutralizon edhe dy “retorikat” e tjera. Thashë “pasaktësia”, pasi Kafka është i saktë, thotë se “Speerwerfer”-i, “hedhësi i shtizës”, “shtizari”, është shpendi, dhe shtiza është “sqepi” i tij i mprehtë: “und stieß dann wie ein Speerwerfer den Schnabel durch meinen Mund tief in mich” – “dhe më pas si një shtizar e nguli sqepin mespërmes gojës thellë brenda meje”.
2. Kjo pasaktësi neutralizon “retorikën poetike”. Tregimi është parabolë e legjendës prometeike; klima e legjendares ndihet qysh në fjalinë hapëse, tek aktivizimi i pavetorit “es” me të cilin nis rrëfimi, që këtu s’është pavetor gramatikor, si tek “es regnet” (bie shi), por sintaksor, funksionon si paraqitje formale, duke i paraprirë subjektit të njëmendtë, çka në shqip i përgjigjet formës “na ish”. Nëse do niste me subjektin e njëmendtë, “Ein Geier hackte in meine Füße” – “Një shkabë çukiste te këmbët e mia” – tregimi do zhvishej nga klima e legjendës. Sakaq, në tregim rrëfimtari simbolizon Prometeun, i panjohuri Herkulin, dhe “Geier” shpendin torturues. E këtu çdokush e ka të qartë se “shpendi” i legjendës së njohur s’është “huta”, por “shkaba”; madje, për arsyet që përmendëm më lart, në kulturën shqiptare “huta” s’është as shpend “epik”, siç shfaqet, p. sh., “sokoli” a “fajkoi” – siç e jep Agron Tufa, i cili i mëshon më tepër agresivitetit të “shpendit”, duke qenë kësisoj shumë herë më i saktë sesa përkthyesi në fjalë – dhe jo më “mitik”, si “shkaba”, “zhgabonja” a “shqiponja”, çka do të thotë se jemi përpara një pasaktësie trashanike. Por “retorika poetike” s’mbaron me kaq; në këtë tregim, paradigma prometeike kalon nëpër të njëjtin “filtër” emblematik që Goethe aktivizon te Fausti, ku “shkaba” s’është “ndëshkim hyjnor”, por pjesë e ekzistencës njerëzore (“Hör’auf, mit deinem Gram zu spielen,/Der, wie ein Geier, dir am Leben frißt” – “Jepu fund lojërave me tënden brengë/Që bash si shkabë jetesën të zhagmit”). Për këtë arsye, në tregim vëmendja përqendrohet jo tek heroi, por tek shkaba, çka jepet qysh në fjalinë hapëse, përmes të cilës Kafka na jep gjithnjë personazhin kryesor. Sakaq, duke kaluar nëpër të njëjtin “filtër”, paradigma prometeike zhvendoset në një topos të ri, në trevat shkëmbore të ekzistencës së njeriut, në Kaukazin e psikës njerëzore.
3. Pasaktësia në fjalë neutralizon “retorikën e makthit”; ndonëse të mëvetësishme në një vështrim të përciptë, të tre “retorikat” shfaqen organikisht të ndërlidhura në planin e rrëfimit si një i tërë. Që do të thotë se cenimi i njërës “retorikë” ndikon drejtpërsëdrejti tek “retorikat” e tjera. Kështu, neutralizimi i dy “retorikave” të mësipërme lë shteg për ta vështruar rrëfimin si një parodizim të paradigmës prometeike, ku në vend të “shkabës” kemi “hutën”, që s’i zhagmit heroit “mëlçinë”, “filtrin e jetës”, por “këmbët”, “pjesën më të ulët të trupit”, e në vend të shpëtimit, kemi fundin tragjik të heroit, pasi Herkuli, ndryshe nga sa vërejmë te paradigma prometeike, s’ishte nisur për të çliruar Prometeun, gjendet rastësisht aty, për këtë arsye s’e kishte marrë “dyfekun” me vete... Ky vështrim, krejt i gabuar, tregon qartë simbiologjinë e tri “retorikave” dhe se cenimi i njërës prej tyre ndikon drejtpërsëdrejti jo vetëm tek të tjerat, por edhe tek të kuptuarit e tregimit. Në tregim, elementët që prekëm s’janë parodizues, por pjesë të “retorikës së makthit”. Njëlloj si tek Strofulla, edhe në këtë tregim “makthi” e zhagmit rrëfimtarin përmes vërsuljesh “nga sipër” e “nga poshtë”. Ky makth shtrihet sipas dialektikës së tregimit: nis me zhagmitjen e “çizmeve” dhe “çorapeve”; më pas të “këmbëve”, çka shënjon “natyrshmërinë” e frikshme të përshkallëzimit të “makthit”, që shtrihet nga përjashtësia, tek përmasa biologjike e njeriut, për të depërtuar në fund thellë shtresave të tij (“tief in mich” – “thellë brenda meje”); që do të thotë se, përpos “përmasës biologjike”, “këmbët” shënjojnë edhe “përmasën ekzistenciale” të njeriut, janë pikë-takim i tij me sipërfaqen e tokës (Fußboden), me konkretësinë e botës (“qëndroj me këmbë në tokë”), janë pikëmbështetja dhe pikësiguria e tij mbi tokë, gjymtyrët që e sigurojnë duke i siguruar “lëvizjen”, endjen në kërkim të “sigurisë”, dhe “shpëtimin”, ikjen sa më larg pasigurisë, rrezikut, vdekjes, çka rrëfimtari na e jep qartas kur i thotë të panjohurit se është krejt i pafuqishëm për të mbrojtur veten (“Ich bin ja wehrlos”), për aq sa është i “paralizuar”, i privuar nga “lëvizja”, sepse “shkaba” i ka zhagmitur “këmbët” (“Nun sind sie [die Füße] schon fast zerrissen”), imazh që rreh të përftojë “mbërthimin” e Prometeut pas shkëmbit (krh. “lajmi i preu këmbët”, “e paralizoi”, “e bllokoi”, “e ngriu në vend”).
Fundi i tregimit shfaqet emblematikisht alla Kafka, ku tri “retorikat” shkrihen në një “fijëzim” (textus) të vetëm, duke na shpalosur qartas teknikën e njohur rrëfimtare të Kafka-s: siç ndodh në një pjesë të mirë të rrëfimtarisë së tij, edhe në këtë tregim Kafka shkruan nga brenda mendjes së personazhit, ndërkohë që syri retrospektiv dhe zëri introspektiv, pikërisht ai sy që sheh “gjithçka” dhe ai zë që na rrëfen “gjithçka”, është vetë autori. Krahas zhvendosjes së dramës në një topos të ri, kalimi i paradigmës prometeike në “filtrin” e lartpërmendur sjell edhe një ndryshim thelbësor sa i përket fatit të heroit. Si tek paradigma prometeike, edhe në këtë tregim, heroi në fund “çlirohet” (“fühlte ich befreit” – “ndjeva i çliruar” – që në përkthimin shqip jepet “ndjeva i lehtësuar”, çka neutralizon dhe bllokon paq të kuptuarit e skenës në veçanti, dhe të tregimit në përgjithësi); porse, fjala është për një “çlirim” që ndryshon thelbësisht nga “çlirimi” herkulian. Duke mos qenë pjesë e jashtme, një “ndëshkim hyjnor”, por e brendshme, pjesë e ekzistencës njerëzore, e vetmja rrugë “çlirimi” është vdekja, ku skena mbyllëse na shfaqet sa emblematike, po aq edhe simptomatike: duke brejtur ekzistencën e njeriut, “makthi” bren edhe ekzistencën e vet, pasi jo vetëm organikisht, por edhe ontologjikisht, ekzistenca e tij qëndron e lidhur me ekzistencën e njeriut, prej nga skena mbyllëse është lehtësisht e kapshme: duke vrarë njeriun, “makthi” vret edhe veten; fundi i njeriut jo vetëm e zhvesh “makthin” nga “arsyeja për të ekzistuar”, por edhe nga një “themel ontologjik”, çka shënon sa natyrshëm, aq edhe pashmangshëm (“unrettbar”, thotë rrëfimtari, “pa asnjë rrugë shpëtimi”) edhe fundin e tij.
Sidoqoftë, ndonëse ofron një ide të qartë rreth kuptimësisë që ka humbur dhe pakuptimësisë që ka fituar ky tregim i Kafka-s në përkthimin shqip, tabloja e mësipërme mbetet e paplotë, pasi s’hedh dritë rreth prozës kafkiane, as rreth faktit nëse sipërmarrja për ta sjellë në një gjuhë tjetër është apo jo një të vështirë; në këtë pikë, kjo tablo s’ofron asgjë: pasaktësitë e vërejtura janë thjesht trashanike, jo rrjedhojë e natyrës komplekse të gjuhës, arsye për të cilën, shumë-shumë, mund të vënë në dyshim njohuritë në gjermanisht të përkthyesit. Më pas, përjashto fjalinë e parafundit, ky tregim i përgjigjet kuadrit të ofruar nga përkthyesi, çka nga njëra anë e bën demagogjinë e tij trazuese, ndërsa nga ana tjetër – ndonëse s’ka rëndësinë e prozave të shtrira, dhe gjuha e tij ndryshon rrënjësisht nga e këtyre të fundit – lë të hapur gjasën se ndoshta ky kuadër i përgjigjet tërë prozës së Kafka-s. Këndejmi lind nevoja e anashkalimit të demagogjisë së përkthyesit dhe vështrimit të kuadrit të tij jo “si” të mirëqenë, por siç është, për ta vendosur prozën e Kafka-s përballë përkthimtarisë.
