Ullmar Qvick/ Përkthyesi suedez tregon udhëtimin e tij të parë në Shqipërinë e vitit 1970. Si përndiqeshin nga Sigurimi i Shtetit të huajt dhe kontaktet me letërsinë shqipe…
Alda Bardhyli
Ullmar Qvick do ta gjente Shqipërinë kur ishte ende adoleshent përmes valëve të radios. I pasionuar pas saj, të riut suedez do t’i bënte përshtypje muzika që dilte lehtë prej radios për t’u shpërndarë kudo në shtëpinë e tij… Tërheqja ndaj gjuhës, do ta çonte atë drejt kërkimeve për të mësuar më shumë për këtë vend që ndodhej i izoluar diku në cep të Ballkanit. Tashmë Shqipëria për të, është më shumë se një pasion. Njohës i mirë i shqipes, ai do të bëhej zëri shqiptar në Suedi, si dhe përkthyesi i një sërë autorësh nga letërsia shqipe. Më poshtë, në një intervistë për “Shqip” Qvick tregon udhëtimin e tij në Shqipërinë e vitit 1970, dhe si e sheh atë çfarë ndodh sot me letrat shqipe…
Si e kujtoni udhëtimin tuaj të parë drejt Shqipërisë, atëherë një vend komunist? Cilat ishin impresionet dhe ndodhitë që shoqëruan këtë udhëtim?
Vizita ime e parë në Shqipëri ishte në vitin 1970. Kishin filluar udhëtimet nga vendet nordike në vitin 1969, dhe në atë vit fillova përgatitjet, duke studiuar përditë gjuhën shqipe dhe me ndihmën e Radio Tiranës mora kontakt me disa institucione kulturore në Shqipëri. Udhëtimin e bëra me ndihmën e agjencisë turistike daneze “Spies”. Nuk më befasoi shumë pamja e vendit, kisha lexuar artikuj në shtyp dhe materiale të tjera, kisha marrë një përshtypje të përgjithshme. Kisha vendosur të jem shumë i urtë për të dhënë një përshtypje pozitive, pa kundërshtime me sistemin dhe regjimin. Isha në gjendje të bisedoja me njerëz të të gjitha moshave. Vura re një ndrojtje në disa raste, kuptova se bisedat me të huajt mund të diktoheshin nga Sigurimi me pasoja për individin në fjalë. Kuptova se bile pastrueset e hotelit mund të përgjonin bisedat e turistëve. Më kujtohet një rast komik: Isha duke pritur në lobi të hotelit “Adriatik” për një bisedë me gazetarin dhe fotografin e njohur, Pirro Naçe. Përballë meje rrinte një grua me burim nga Shqipëria, e martuar me një burrë italian, e cila bëri vizitë në vendlindje. Filluam një bisedë dhe vura re se si një pastruese filloi me fshesën në dorë një valle “seksi”, siç kuptova për të tërhequr vëmendjen time. Arsyeja e “valles” u vu në dukje pas pak, kur vura re se në shkallët prapa meje, shumë afër, ishte përkulur me leckë në dorë edhe një vajzë, gjoja për të pastruar shkallët… Sa keq për “artin erotik” të vajzës së parë se nuk u përqendrova në të tërë kohën… Me gjithë urtësinë time bëra një shkelje të rregullave. Kishim viza kolektive si turistë të rëndomtë, dhe pa vizë nuk do të ishim në gjendje të bëjmë udhëtime individuale. Mirëpo, përgatita një plan dinak: Do të bëra vizitë në Kavajë, gjoja për të vizituar shtëpinë-muze të Aleksandër Moisiut. Futa në çantë disa kopje të gazetave shqiptare, të cilat kishin botuar letrat e mia drejtuar Radio-Tiranës. Mora autobusin nga Plazhi për në Durrës, gjeta stacionin e trenit, bleva pa problem një biletë dhe u futa në tren. Në kupe bisedova me katër veta nga Shkodra, një prej tyre drejtori i Radio-Shkodrës, i cili u tha të tjerëve se ky i paska dërguar Radio-Shkodrës shumë letra duke treguar se si dëgjohet ky radiostacion i vogël në Suedi. Drejtori i mëparshëm më kishte dhënë përgjigje në fund të viteve 1940, ky jo. Më vonë mora kontakt me drejtorin e ri, Alush Çeno, rreth vitit 1961, dhe me të do të takohesha në Shkodër në vitin 1979. Ky mik, Alushi pra, më kushtoi një vëmendje të posaçme. – Erdha në Kavajë, qytet i vogël, disi i përgjumur. Kërkova ndihmën e njerëzve për të gjetur atë shtëpi muze. Disa më shoqëruan vetëm disa hapa, pastaj më lënë në duart e të tjerëve… më në fund dy djem simpatikë më përcillnin te muzeu, të cilin e gjetëm të mbyllur. Vazhduam rrugën duke biseduar, vizituam një shitore dhe fillova të shënoja çmimet e mallrave. Shitësja u nervozua së tepërmi, dhe me ton të egër më pyeti: Pse po bëni shënime? I thashë shumë qetë: “Në botën kapitaliste qarkullojnë të dhëna gënjeshtare për gjendjen në Shqipëri. Dua të përgënjeshtroj shpifjet me fakte”. Ajo nuk u qetësua, më vështroi me armiqësi. Në dyqan hynë dy oficerë. Me shumë arrogancë filluan të bërtisnin, duke sulmuar me fjalë të dy djemtë, të cilët kishin shëtitur me një vizitor të huaj. Një prej oficerëve m’u afrua dhe më pëshpëriti: “Ju besojmë, por ata nuk duhet të sillen në këtë mënyrë me të huajt…” Djemtë nuk u dorëzuan: “Ne kemi të drejtat tona”, thanë, “do të shkojmë me këtë shok për në Komitetin Ekzekutiv.” Dhe kështu bënë. Gjetëm dy burra të parruar, dhe me mirësjellje u tregova kush jam, se kisha ardhur për të parë muzeun e Aleksandër Moisiut, por kot, dhe do të kisha dëshirë të bëj vizitë në ndonjë fabrikë. Më dëgjuan, një prej tyre mori telefonin dhe bisedoi me një drejtor në një fabrikë. Fatkeqësisht nuk ishin në gjendje të më pranonin. I thashë se edhe në Suedi të rregullojmë një punë të tillë me afat të shkurtër shpesh është e pamundur. Ndërkohë, nga një dhomë fqinje hyri një sekretare, e cila më shikoi me qëndrim përbuzës. Veshja e saj nuk ishte krejt në rregull, kështu që një dyshim djallëzor u lind në trurin tim: A mos kishte pasur ajo një “natë dashurie” me të dy zyrtarët? Leximi i letërsisë shqipe pas viteve ’90 më ka forcuar këtë dyshim, duke kuptuar gjendjen delikate të një sekretareje në Shqipërinë socialiste. – U largova nga Komiteti, në një restorant mora drekën: mish viçi me qepë – pak mish, shumë qepë. Vizitova pazarin, ku kishin disa sende bakri me interes, por të shtrenjta për mua. Pastaj më mbeti vetëm të kthehesha, sepse kisha parë gati tërë Kavajën. Më vonë ngjarjet në fillim të viteve ’90 më kanë dhënë një respekt dhe admirim të veçantë për banorët e këtij qyteti të vogël, të cilët përballuan mirë sulmet e këlyshëve të sigurimit…. Kur u ktheva te stacioni i trenit bisedova me mjaft njerëz në sallën e pritjes. Si temë për bisedën zgjodha shkollimin dhe të dhënat për arsimin në Shqipëri. Njerëzit përreth më treguan shumë gjëra me interes për mua. Pastaj erdhi një polic. “Oh Zot”, mendova, “tani do të provoj se si janë burgjet në Shqipëri!” Mirëpo, mbajta gjakftohtësinë. Njerëzit afër meje u larguan shpejt. Polici me sjellje normale më pyeti për vizën. Nxora pasaportën dhe i dhashë. Ai nuk u kënaq, kërkonte vizën. “Vizën e kam në hotel, në Durrës”, thashë, “vizë kolektive”. Polici më tha të rri atje, ai do të kthehej. Disa nga bashkëbiseduesit u kthyen, një gjimnazist më tha se edhe ai kishte mundësi ligjore të kërkonte vizën e një personi të panjohur në rast nevoje. – Pastaj u kthye në polici bashkë me një shok tjetër. “Fatkeqësisht duhet të shkojmë për në stacionin e policisë”, më thanë. Morën biletën time, m’u kthyen paratë dhe u nisëm. Rrugës na doli përpara një polic civil, me biçikletë. Ai kishte qëndrim autoritar, por shumë korrekt. I tregova kush isha, nxora një kopje të gazetës “Zëri i Popullit” dhe ai lexoi çfarë u shkrua për mua. Kjo më duket i bëri përshtypje. Ai më tha se kisha bërë një gabim duke udhëtuar pa vizë për në Kavajë, mirëpo nuk donin të më pengonin më. Një nga policët më përcolli për në stacionin e trenit, pagova përsëri dhe mora biletën. Kur erdhi treni, polici duke shtrembëruar fytyrën i tha gruas me shërbim në tren: “Ai do të zbresë në Durrës Plazh!” Shtrembërimi i fytyrës ishte shenjë: “Kini kujdes!” Polici më përshëndeti me dorë nga platforma dhe treni u nis. Kur erdha në Durrës të gjithë shqiptarët qeshnin sikur do t’u kisha treguar një barsoletë të mirë kur u thashë se kisha qenë në Kavajë dhe se më kishte kapur policia! Ditën e nesërme disa turistë tentuan të shkonin me tren për në Tiranë, por u ndalën nga personeli i tërbuar në stacionin e Durrësit. Sigurimi pa tjetër kishte bërë vërejtje: Vigjilencë! Mos lejoni turistët të qarkullojnë lirisht me tren!
Kam edhe ngjarje të tjera për të treguar, më duket se mjafton me të dy, të cilat po rrëfej për herë të parë për lexuesit shqiptarë.
A patët kontakte me autorë, apo shkrimtarë shqiptarë në atë kohë, duke pasur parasysh prirjen tuaj drejt letërsisë?
Gjatë vizitës së parë në vitin 1970 pata vetëm kontakte me disa nëpunës të Komitetit Shqiptar për Marrëdhënie Kulturore dhe Miqësore me botën e jashtme, të cilët më ndihmuan mjaft, megjithëse kishim pasur vetëm pak korrespondencë para vizitës sime dhe erdha si “turist i rëndomtë”. Në vitet 1978-79 mora më shumë kontakt me shkrimtarët shqiptarë. Në vitin 1978, kur isha bërë disi i dyshimtë për regjimin, pas kontakteve me mërgimtarët antikomunistë jashtë Shqipërisë, pata një takim me disa nga anëtarët e Lidhjes së Shkrimtarëve, për të diskutuar për antologjinë e ardhshme që kisha në përgatitje. Më pritën mjaft ftohtë, vetëm Elena Kadare u interesua për bisedë individuale. Në fund të takimit m’u afrua Hasan Petrela, i cili më tha: “Do të ishte shumë mirë nëse nuk do të përfshihet në antologjinë tuaj Frederik Rreshpja”. Në pyetjen time pse, më tha: “Ai është person imoral.” – I thashë se e pranoj kërkesën tuaj, nuk dua të prish miqësinë… Mirëpo, në vitet pas përmbysjes së regjimit komunist kam punuar mjaft me poezinë e Frederik Rreshpjes, të përfshirë në dy antologji të botuar në Suedi. Në vitin 1979 pata mundësi të takohem me poetin më të dashur për mua, Fatos Arapin. Pas kësaj vazhdoi në vitet 1980 një letërshkëmbim të rregullt me të.
Çfarë ka ndryshuar në letërsinë shqipe para dhe pas viteve ‘90?
Gjatë regjimit komunist në Shqipëri sundoi, siç dihet, dogma e artit të realizmit socialist, e cila u bë këmishë frenuese për shkrimtarin shqiptar. Disidencë e hapur u tregua vetëm nga disa, si Faslli Haliti me poemën e tij të mrekullueshme “Dielli dhe rrëkerat”, të botuar në “Zëri i Rinisë” në fund të vitit 1972. Kadareja zgjodhi rrugë tjetër, alegorinë, me romanin “Nëpunësi në Pallatin e Ëndrrave” si kryevepër. Shumica e krijimeve letrare u dëmtuan nga “partishmëria” e imponuar, dhe me vlerë të përhershme është mbetur vetëm një përqindje të vogël të veprave, gjë mjaft tragjike. Pas rrëzimit të regjimit komunist letërsia shqipe fitoi lirinë e shprehjes, nga ana tjetër nuk mori mbështetje nga shteti demokratik dhe lufton me probleme të rënda ekonomike. Ndërsa në kohën moniste letërsia kishte njerkën e ashpër, Partinë e Punës, sot lufton me forcat e veta për të mbijetuar… Në letërsinë pas viteve ’90 dallohen pak vepra për një trajtim global të fenomeneve shoqërore dhe politike. Fatos Kongoli me mjeshtëri ka shkruar për ankthin dhe pasigurinë njerëzore në vitet e diktaturës, edhe Lindita Arapi ka trajtuar me aftësi problemet e “të deklasuarve”. Prapëseprapë romane me mprehtësi gjykimi dhe forcë emocionuese për problemet e ditëve tona mungojnë në letërsinë shqipe sot. Pak si ngushëllim mund të thuhet se në vendet e tjera të botës perëndimore mungesa e një letërsie të tillë me përmasa shoqërore ndihet shumë. Më duket se “vdekja e ideologjive” ka shkaktuar edhe “vdekjen” e letërsisë shoqërore kontemporane. Shpresoj se ky do të jetë fenomen i rastit.
Për vite me radhë ju keni qenë zëri shqiptar në Radio, por dhe në tregun e librit suedez duke sjellë në gjuhën tuaj shumë autorë shqiptarë. Si ka qenë pritja që lexuesi i vendit tuaj i ka bërë autorëve shqiptarë?
Antologjia ime e parë me poezi shqipe në vitin 1979 u prit mirë nga gazetat, u botuan rreth 15 recensione, me dy përjashtime mjaft pozitive. Tri prej poezive të Dritëro Agollit bile u prezantuan nga televizioni shtetëror suedez. Antologjitë e tjera të poezisë, të krijuara në bashkëpunim me krijues shqiptarë në Suedi, nuk kanë pasur shumë jehonë, megjithëse janë përhapur edhe në bibliotekat e vendit. Disa nga përkthimet e mia nuk janë vërejtur nga kritika dhe kjo ndodh shpesh, kur autori/përkthyesi nuk është i lidhur me një shtëpi të njohur botuese. Romanet e Ismail Kadaresë janë të përthyer gati të gjithë, por në këtë punë nuk kam pasur gisht, përkthimet u kryen nga frëngjishtja dhe u botuan nga shtëpia prestigjioze “Bonniers”. Kadareja është i njohur dhe i respektuar nga ata lexues suedezë që gjetën librat e tij.
Çfarë ka qenë për ju komunizmi në Shqipëri dhe si e shihni atë çfarë ka ndodhur me vendin pas këtyre viteve?
Pyetje shumë me vend. Komunizmi nuk ishte fare i panjohur për mua. Jam rritur me babin komunist, ai mori mjaft botime nga Bashkimi Sovjetik, kështu që herët jam njohur me ideologjinë, propagandën dhe mentalitetin komunist. Vetëm në fillim të viteve ‘50 për dy vjet kam qenë anëtar i organizatës kriptokomuniste “Demokratisk ungdom” (Rinia demokratike) e cila nuk doli haptas si komuniste, por në të vërtetë ishte Rinia komuniste nën maskë! U largova nga ajo organizatë, ku kisha qenë anëtar i thjeshtë, mirëpo Sigurimi i Suedisë ishte në dijeni, kështu që gjatë shërbimit ushtarak, megjithëse isha i aftë nuk më lejuan të kryej shërbimet në stacionin telegrafik të njësisë ushtarake… (Radioja ishte pasioni im i hershëm dhe e zotërova mirë trafikun telegrafik). Pas kësaj nuk kam qenë i angazhuar në asnjë parti ose organizatë me karakter politik. Shoqata e miqësisë Suedi-Shqipëri, ku jam një nga themeluesit, nuk kishte karakter të hapur politik, mirëpo veprimtaria nuk u lejua të binte në kundërshtim me pozitat e PPSH. Unë kam qenë pothuajse i vetmi anëtar pa bindje komuniste…Dhe tani pas kësaj prelude të gjatë, pyetja juaj. Kuptova shpejt se diktatura në Shqipëri ishte e egër. Mirëpo, arsyetimi im ishte: Trupi i sakatuar i Shqipërisë ka nevojë për një fasho gjithëpërfshirëse gjipsi për t’u shëruar. Kjo kërkon kohë, por Partia do të kujdeset për ndërgjegjen shoqërore të popullit, dhe pastaj populli do të marrë fatin e tij në duart e veta. Kjo nuk ndodhi, përkundrazi, edhe në vitet ‘80 ishte parulla: “Të gjithë e bëjmë nën udhëheqjen e Partisë”! Nënshtrimi, përulja vazhdoi… Dhe kisha kuptuar mekanizmat diabolike vetëmbrojtëse të partisë leniniste! Ah, Shqipëria e vogël ishte vreshta private e Enverit, kopshtar i pamëshirshëm sipas motos “Frika e ruan vreshtin”. Me rrëzimin e regjimit komunist, shqiptarët mbeteshin nën mëshirën e fatit. Të hutuar, të demoralizuar kishin iluzione se si do të merrnin ndihma nga bota perëndimore. Receta ishte: “Capitalist shock therapy” – sikur një mjek brutal i jep udhëzim pacientit ditën e nesërme pas operacionit të apendiksit: “Vrapim 10 xhiro rreth godinës së spitalit”. Gjipsi gjithëpërfshirës i shqiptarit u largua pa mëshirë! Mirëpo, Shqipëria e përvuajtur ka përballuar në mënyrën e vet krizat, shoqëria shqiptare përmban shumë trajta kontradiktore dhe më duket se nuk jam i aftë të shkruaj më shumë në atë drejtim…
Në letërsinë që përzgjidhni për ta përkthyer, çfarë do të veçonit?
Nuk më lejon koha të punoj vazhdimisht me përkthime letrare, kam shumë punë me porosi nga firmat e përkthimit (dëftesa, diploma, ankesa etj.), të nevojshme për ekonominë tonë familjare, mirëpo më pëlqejnë më shumë përkthimet poetike, si dhe romane me përmbajtje që pasqyrojnë realitetin shqiptar.
Çfarë po punoni tani?
Jam duke punuar me përkthimin e romanit të autorit kosovar, Agim Gjakova, me titull: A ka kund zot. Ky roman bën fjalë për situatën në një katund kosovar, ku një njësi ndëshkuese serbe bën kërdinë. Përmbajtje e llahtarshme, por me një mesazh disi optimist. Pastaj do të dëshiroja të punoj me romanin “Kufoma” të Fatos Kongolit, i cili ende nuk u përkthye suedisht. Kadareja është shkrimtar i madh, por ai nuk duhet të jetë me “monopol letrar” në Suedi… duhet të dëgjojmë edhe zëra të tjerë… Në këtë rast ende nuk jam marrë vesh as me autorin, as me shtëpinë botuese.
