Në intervistën me Izabela Trojanin poeti Skënder Rusi pohon: “Simbolika fetare është një botë më vete së cilës unë i jam referuar disa herë.” Duke lexuar vëllimet e tij poetikë, lehtësisht mund të shquajmë përqafimin e filizofisë danteske dhe veçimin e dy poleve të Komedisë Hyjnore – Ferrit dhe Parajsës, me një përndritje të qëllimshme të kësaj të fundit. Ferri dhe Parajsa zbresin e treten në vargjet e Rusit si antiteza të fuqishme që ai zbulon brenda vetes dhe në shoqërinë njerëzore.
U desh kaq kohë, gjersa unë të bindem/ Që jam i puthur dhe i tradhëtuar. (Ridimension). Brenda ditës sime lëviz nata juaj. (Dita ime dhe nata juaj). Më jepni një urrejje dhe do ta vdes në çast,/ Me dashuri, jo me urdhër! (Jo pak). Jam miku i vogël i trishtimit të madh/… i dhimbjes së madhe/… i vdekjes së madhe…Duhet të festojmë humbjen, jo fitoren! (Miku i vogël i trishtimit të madh). Më vjen mirë që i kam ngjarë Marsit/ gjysmi dëborë, gjysmi diell… Gjithë jetën kam kërkuar të pamundurën/ në këtë botë me fitues dhe humbës. (Polumbari i dashurisë). Po jetoj një fund e jo një fillim. (Trendi). … ke ngritur një emër që s’ia ka më frikën/ As borës që nxin, as ferrit që zbardh. (Dritërimi yt). Viti i Ri do të thotë, lindje./ Do të thotë vdekje më tepër. (1974, 31 dhjetor) Puthja – gjysma e botës,/ Urrejtja – gjysma tjetër… Dita – gjysma e jetës,/ Nata – gjysma tjetër. (Zero fatale). Të vdekurit ikin e prapë vijnë na shohin,/ S’rrinë dot pa ne që jemi ende gjallë! (Të vdekurit e gjallë).
I prirur drejt dashurisë poeti vështron më tepër nga qielli. Por sa më shumë që mëton të fluturojë drejt tij, aq më pak mund t’u shpëtojë mëkatarëve të kësaj bote që kapen pas tij. Ferri ekziston si një realitet i trishtueshëm. Të flasësh për të do të thotë të flasësh për përgjegjësinë e tmerrshme të njeriut i cili, duke e përdorur lirinë e vet për të keq, i kundërshton Zotit, e mohon atë. Ata që shkojnë në Ferr janë të vetëdijshëm se e kanë merituar. Në Komedinë Hyjnore Dante Aligieri pohon se Ferri është gjendje e humnerës dhe palumturisë më të madhe. Ai është pasoja e pakapërcyeshme e mohimit të dashurisë së Zotit, e cila e merr njeriun me seriozitet dhe e do me seriozitet, deri në flijimin e Birit të vet në kryq. Njeriu si krijesë e lirë mund t’i thotë Zotit “Jo!” Njeriu që e ka mohuar Zotin dhe e ka dëbuar dashurinë e tij mbetet i ngurtësuar në këtë dëbim. Ky është Ferri: vuajtja e njohurisë se lirisht është dëbuar dashuria e Zotit, nga burimi i lumturisë.
Cili është Ferri i Skënder Rusit? Sigurisht që ai largohet nga rrathët dhe klasifikimi i Dantes.
Bashkëshortët që tradhtojnë dhe familja që goditet që në embrion: Ti shkele rëndë përmbi të,/ Që ishe pastër si kristal./ Për sytë-dete të një tjetre,/ Ti bëre faj! Ti bëre faj! (Ti bëre faj). … them se është e shëmtuar të kërkosh falje,/ Kur e di që prapë do shkosh të puthesh… (Gruaja mëkatare). Rrugët kanë të drejtë të të thonë: tradhtar!/ Dantja ka të drejtë të të futë në ndonjë rreth. (Jo nga dashuria). Unë sytë i dua më tepër se gjithçka/ Por jo të tillë sy që mëkatojnë. (Këta sy burrash). Bluza e saj, pak e shkopsitur,/ I bëri djemtë të mëkatojnë./ Sa shumë sy hynë atje,/ Sa shumë duar, prej andej dolën. (Në atë mbrëmje studentësh). E veshur me natë, plot mister/ Kjo nëna jote mëkatare (Në shtëpinë e fëmijës).
Ziliqarët e pashërueshëm: Kam vënë re ditë për ditë,/ Në këtë qytet po shtohen qentë./ Një “ham” këtej,? Një “ham”andej,/ Dhe sidomos ku ka poetë. (Qentë). Unë e di që do të ketë prapë miushë,/ Do të ketë Jago,/ Do të ketë Salierë,/ Po ashtu dhe shumë Sozi të Mefistofelit. (Unë e di). Kam marrë vesh se jeni bërë dimra kundër meje,/ Miqtë e mi, që ju kam dashur më tepër. (Okej).
Njerëzimi në degradim: Kjo botë po vdes. Më lini të klith!/ Mos biem në humnerën e tmerrshme. (Apokalips). Ç’trishtim, në këtë qytet që më deh,/ Me erën e qelbur të vodkës! (Trishtim). Këtu të gjithë dinë të urrejnë,/ Të puthin nuk dinë! (Ditë pinguine). O njerëz karnavalë midis nesh,/ Që kërkoni të fshiheni pas një maske. (Ditë karnavalesh). Kurrë s’u lodh nga thirrjet në emër,/ Nga lavdia e pamerituar. (Bashkëfajtorë).
Kundërshtarët e poetit: Sa janë munduar të më kafshojnë!/ Sa me dredhi,/ Sa me pusi! (Ta hajë dreqi). Më hodhët dhe sa mundët,/ Më ngjeshët,/ Më vutë një mal përsipër. (Kur vdiqa unë). Të dehur që nëpër gotat me vodkë/ Më hidhni për të më mbytur pa ju dhimbsur fare… (Përgjigje miushëve). Më mirë le të jem me sy të mbyllur,/ Të mos i shoh si “qajnë’ Tartufët e gëzuar! (Do të gjendet një dorë).
Miti i Sizifit: Kush të ka dënuar të ishe Sizif?/ Me ç’perëndi ke rënë në mëkat? (Poeti Sizif). Të vdekurit ende flenë, ndërsa të gjallët,/ Nuk e di pse më kujtojnë Sizifin! …Dita lind me një gur mbi shpinë… (Mëngjes në Korçë). Të vdekurit ende flenë, ndërsa të gjallët,/ Sepse më kujtojnë Sizifin. (Tik-take mëngjezi). E kam një shkëmb, që në majë të malit duhet shpënë… I kam ca njerëz që shpesh më zënë rrugën… do më pëlqente,/ Që edhe armiqtë, t’i vrisja me dashuri. (I kam ca gjëra). E ç’kish më shumë një Sizif,/ Se këta shqiptarë me çanta mbi shpinë?/ Që kudo që shkojnë e mbartin me vete/ Si të plagosur Shqipërinë! (Shqiptarët). Si një gur Sizifi na rëndon,/ Fati, që të dy na ka bashkuar! (Ndoshta kot). Poezia “Mos folë me vete” ka në thelbin e vet artistik motivin e Sizifit.
Është kjo pjesë e lirikës rusiane që ia largon atë shijën e limonadës dhe e bën të prekë disa nga problematikat e mprehta të jetës. Është pa dyshim kjo pjesë e krijimtarëisë që e bën Skënder Rusin të marrë vlerësime edhe nga figura të shquara . Dritëro Agolli nënvizon se poeti “dhimbjen e kupton si një domosdoshmëri për njeriun.” Visar Zhiti e quan “sfidues i pandjeshmërisë së frikshme,” Zyhdi Morava “këngëtar i brengës dhe vetmisë, ekzitencialist dhe simbolist që të prek e të bën të përjetosh fate e fatalitete njerëzore.” Kurse vetë poeti deklaron: “Poezinë time e shoh si një depërtim të brendshëm të njeriut që sheh shpirtin e tij ndërsa bredh iu vetmuar në botën bashkëkohore…”
Pjesën zotëruese të lirikës rusiane e zë vështrimi nga qielli që herë takohet me parajsën e Dantes dhe herë krijon një stacion të vetin në qiell, nganjëherë në Olimp dhe përgjithësisht në Jupiter. Ai që tani deklaron se ka prenotuar një copëz qiell parajse. Në më kërkofsh, s’ke për t’më gjetur,/ Se varri im s’do jetë askund!…S’do jetë askund, këtu mbi dhe,/ Po lart në qiell, përmbi re… (Konstatim). Nëse doni, vij dhe unë me juve,/ Atje lart, te Jupiteri im. (Një xhin në Jupiter). Me ta (alienët – K.N.) jam njohur në Jupiter. (Alienët). Për të ardhur tek ti braktisa Jupiterin. (Puthja e gabuar). Jam bir i yjeve, ju them!/ Në tokë kam zbritur përkohësisht. (Jam dhe s’jam). E kam zgjedhur që tani një shteg,/… Ai shteg te Kasht’ e Kumtrit nxjerr,/ Përmbi yj, e dashur, përmbi yj’. (Shtegu sekret). Miushë të dehur që nëpër gotat me vodkë/… Unë jam Olimp dhe ju s’veni dot atje. (Përgjigje miushëve). Më në fund mora shtëpi të re,/ atje, përmbi ylberë, lart!/ Që andej botën e tërë sheh/ Sesi lind dhe vdes pak nga pak! (Përmbi ylberë). Tani më lini të largohem,/ Se kam takim me Perënditë! (60-vjetori im). Ato (Perënditë – K.N.) më shohin edhe mua me inat,/ Që jetoj edhe në qiell, edhe në tokë! (Zonja dëborë). Kam bredhur nëpër qiell, …, ku e kam një perëndi/ që më pret. (E kam edhe unë një perëndi).
Poeti Rusi e ka rezervuar Parajsën jo vetëm për veten, por edhe për poetët e tjerë. Patjetër që është në qiell, Largoji pak retë që ta shoh. (poetin Milianov Kallupi – K.N.) (Si ike kështu, pa na pyetur?!). Veç ai shëtiste me veten e tij,/ (Ilir Belliu –K.N.) Kush të pëshpëriti, atë shteg të marrësh,/ …Unë e di që do ikësh prej Parajsës,/ Drejt një qielli të grisur ku pushojnë poetët. (Nuk qenka lojë). Harroje hënën që e linim roje,/ Te dera e qiellit, në Parajsë. Unë do ik larg, gjer përtej qiejve,/ Në ndonjë botë më pak të hidhur. (Një gruaje që më tradhtoi).
Parajsa është edhe selia e njerëzve që në tokë kanë gjeneruar dashuri, prindërit, fëmija, e dashura: Mos ke ndërmend që të largohesh?/ Ma bëj një shenjë e ngjitem vetë,/ Qiellit t’i them që do vonohesh. (Mbi kokë rri edhe më ndrit). … erdhi vjeshta, ah, erdhi vjeshta,? E çoi nënën në qiell, atje lart! (Nëna dhe luleshtrydhet e saj). Atje lart në qiell, me kë ke lënë takim. Çdonjërin nga ne qielli lart e pret. (Tim eti, dy fjalë). Në ç’qiell atje lart je ngjitur,/ Me ç’perëndi je bërë një? (Unë, ti dhe numri yt i telefonit). E kam parë (dashurinë – K.N.) në qiell – më tha (fëmja – K.N.)/ Atje ku rrinë dashuritë e vërteta! (Dashuria). Ti më tregove ç’thuhet përtej qiellit,/ Më mësove ç’bëhet në parajsë. (E shtuna). Ndoshta mbi re ajo rri e fshehur/ Lëviz nëpër qiell si në një park. (Veç ajo). Do të vij të të gjej kudo që të jesh fshehur,/ Në qiell atje lart, ku rrinë dashuritë. (Sa të paskam dashur). Ajo ishte një yll nga qielli larguar,/ E zbritur në tokë rastësisht. Ajo iku në qiell, prej nga ish larguar,/ Të vuante zhgënjimin e vet. (Pa dashje).
Kjo ngarkesë filozofike e lirikave të Skënder Rusit është një nga vlerat e spikatura që e vendosin atë në rreshtin e parë të plejadës së poetëve të sotëm të letërsisë shqiptare.
Citimet janë bërë nga vëllimet poetike:
“Dhe vjen një moshë” (1997),
“Gruaja mëkatare” (2005),
“Duhet të duhemi” (2007),
“Digjen meteorë” (2008),
“Korçës një fjalë dashurie” (2009),
“Ndodh ndonjëherë” (2010),
“Unë s’të kam dashur ndonjëherë” (2014),
“Dhe prapë për ty më ndërrohet mendja” (2014).
Bilisht, 9 maj 2014 — me Skender Rusእ
Kosta Nake
