Historia e dhimbshme e klerikut katolik qe u diplomua ne Austri dhe punoi per 20 vjet ne mbledhjen e folklorit ne Veriun e Shqiperise. Deshmia e nipit te tij, Luigj Palok Gjergji.
Vetem nje dite pasi at Bernardini ishte kthyer nga Tirana ku bashke me disa klerike te tjere katolike ishin thirrur ne nje takim nga Enver Hoxha, ate e arrestuan dhe e mbyllen ne nje nga dhomat e Kuvendit te Franceskaneve te cilin Sigurimi e kishte kthyer ne burg. Gjate asaj kohe qe ai mbahej i arrestuar aty, u torturua ne menyren me mizore dhe asnje nga familja jone nuk mundi qe ta takonte dot. Me daten 2 dhjetor te vitit 1946, ne na lajmeruan qe te shkonim tek Kuvendi per ta pare dhe aty vajtem: une me nenen, Lizen dhe gjyshen, Nushen. Ne nuk na lejuan qe te futeshim brenda oborrit te Kuvendit, por na hapen paksa porten e jashteme dhe nga aty pame trupin e Bernardinit te plandosur perdhe me veladonin gjithe gjak te ngjitur per trupit. Njerzit e Sigurimit na thane se ai kishte pasur vdekje natyrale dhe na dhane disa placka dhe sende te tija personale krejt te parendesishme. Ne kerkuam qe te merrnim me vete kufomen e tij per ta varrosur, por ata nuk na e dhane e pas disa minutash na perzune edhe ne nga ai vend”.
Njeriu qe flet dhe deshmon per here te pare per “Gazeten”, eshte 69-vjecari Luigj Palok Gjergji, i cili rrefen te gjithe historine tragjike te dajes se tij, at Bernardin Palajt, klerikut katolik i njohur si nje nga gjurmuesit e mbledhesit me te medhenj te Eposit te Kreshnikeve te Veriut te Shqiperise. Po kush ishte Bernardin Palaj, cila eshte origjina e familjes se tij dhe ku ishte shkolluar ai. Cila ishte veprimtaria studjuese e shkencore e At Bernardinit dhe sa kohe punoi ai ne mbledhjen e Eposit te Kreshnikeve te Veriut e folklorit te atyre trevave qe u njohen dhe u cilesuan si Visaret e Kombit? Perse e arrestuan At Bernardinin dhe cilat ishin rrethanat e vdekjes se tij tragjike ne qelite e Sigurimit te Shkodres?
Bernardini u lind me 22 tetor te vitit 1894 ne fshatin Shllak te Dukagjinit, prej nga eshte dhe origjina e hershme e familjes se tij. Babai i tij, Gjon Palaj, ishte nje rrobaqepes teper i njohur ne te gjithe ate zone dhe njihej si nje nga besimtaret me te devotshem te fese katolike. Ndersa e jema e tij, Maka, ishte nje grua shtepiake qe i ngryste ditet e saj duke u marre me punet e shtepise dhe endjen ne avelmend. Bernardini ishte i parei i femijeve dhe pas tij vinin dhe dy vellezer e nje moter. Lidhur me te kaluaren e tij dhe te familjes, i nipi i tij, 69-vjecari Luigj Gjergji, deshmon: “I vellai i madh i Bernardinit, rreth vitit 1925 iku nga Shqiperia dhe mergoi per ne SHBA, ku u martua me nje vajze me origjine australiane. Ai deri ne fund te jetes se tij banoi ne Bruklin, ku kishte ne pronesi nje hotel me emrin “Juvenilja” dhe nje faramci te madhe ku i punonte e shoqja. Ndersa i vellai i vogel i Bernardinit, Gjon Palaj, mori zanatin e te jatit te tij, duke u bere nje rrobaqepes i famshem. Pjesen me te madhe te jetes se tij e deri ne vitin 1948 kur u nda nga jeta, Gjoni e kaloi ne Tirane duke punuar si rrobaqepes tek i fameshmi, Gjon Laca, qe e kishte puntorine e tij ne shtepine e Kaceleve. Ndersa motra e Bernardinit, Nusha, ka jetuar vazhdimisht ne qytetin e Shkodres dhe eshte njohur si mjeke popullore. Nusha vdiq ne vitin 1953 dhe ajo la dy djem dhe tre vajza, njera nga te cilat, Liza Gjergji, eshte nena ime”, deshmon Luigj Gjergji mbi familjen e At Bernardin Palajt, te cilin e nena e tij, Liza Gjergji, e kishte daje.
Nga Austria ne Dukagjin
Mesmimet e para te fillores dhe te shkolles unike, Bernardini i mori prane Kolegjit te Franceskaneve ne qytetin e Shkodres, ku pasi doli me rezultate te shkelqyera, u dergua per te ndjekur me tej studimet prane Liceut Teologjik ne Salzburg te Austrise. Pasi e mbaroi ate Lice me rezultate shume te mira, ai ndoqi me tej studimet e larta prane Fakultetit Teologjik ne qytetin e Insbrukut. Lidhur me kete dhe karrieren e mevoneshme kishtare te Bernardinit, Luigj Gjergji, deshmon: ” Pas marrjes se diplomes, Bernardini u kthye ne Shqiperi dhe ne vitin 1911 ai u dorzua si frat prane Kuvendit te Franceskaneve ne qytetit e Shkodres. Pasi qendroi per disa vjet prane atij Kuvendi, ne vitin 1918, Bernardinit iu dha e drejta e meshtarit duke u dorzuar si prift dhe pas asaj kohe ai shkoi per te sherbyer ne disa nga famullite e fshatrave me te thella te Malesise se mbi-Shkodres. Aty nga viti 1920, Bernardini u caktua si profesor i gjuhes shqipe dhe latinishtes prane Gjimnazit “Iliricum” te qytetit te Shkodres dhe ne ate kolegj ai bashkepunoi ngushte me drejtorin e saj, Pader Gjergj Fishten, i cili e nxiti ate ne fushen e studimeve mbi doket zakonore dhe folklorin e Veriut te Shqiperise. Ate pune kerkimore dhe studjuese, At Bernardini e vazhdoi gjate gjithe atyre viteve qe sherbeu si profesor prane gjimnazit “Iliricum”, duke bashkepunuar ngushte dhe me mikun e tij, At Donat Kurtin, me te cilin ai here pas here ndermerte ekspedita kerkimore ne fshatrat me te thelle te trevave te Veriut. Ne ato zona te largeta ai bashkepunoi ngushte edhe me rreth 40 famullitare, te cileve iu linte detyra per mbledhjen e Eposit te Kreshnikeve te Veriut dhe dokeve e zakoneve te ndryshme te atyre fshatrave ku sherbenin ata. Po keshtu pervec asaj pune te vazhdueshme kerkimore ne terren qe i zgjati per afro 20 vjet me rradhe, At Bernardini u mor edhe me anen studimore te Eposit te Kreshnikeve dhe aty nga viti 1940 ai filloi botimin e tyre. Ne ate kohe ai se bashku me mikun dhe bashkepunetorin e tij me te ngushte, At Donat Kurtin, botuan ne kater vellime, librin “Kenge kreshinkesh dhe legjenda”, i cili pati nje jehone te madhe dhe u vleresua shume nga personalitetet e letrave te asaj kohe, si Xhuvani, cabej, Dosti, Pader Anton Harapi etj, te cilet e quajten ate vellim: “Iliada shqiptare”. Pas kesaj ne vitin 1942 At Bernardini filloi botimin e studimeve te tij ne revisten “Hylli i Drites” me studimin: “Doke e kanu ne Dukagjin”, e cila vijoi ne disa numra rradhazi, gje e cila u botua edhe ne Rome ne vitin 1944. Nje pjese e madhe e studimeve te At Bernardinit, u botuan ne vitin 1943 edhe ne tekste te ndryshme shkollore. “kujton Luigj Gjergji, lidhur me punen studimore te dajes se tij, At Bernardin Palajt.
Vdekja ne qelite e Sigurimit
Pas vitit 1944, At Bernardini jetoi sa ne Shkoder aq dhe ne Tirane, ku vinte shpesh per te botuar punimet e tija shkencore ne Institutin e Studimeve Shqiptare me te cilin kishte bashkepunuar qe nga koha e Luftes. Punimet shkencore te tij u vleresuan mjaft edhe pas mbarimit te Luftes, ku nje nga studjueset me te fameshme te Eposit shqiptar, rusja Denisckaja, ne nje studim te sajin shprehej me superlativa per te duke thene: “At Palaj eshte njohesi me i thelle i maleve tona”. Mirpo puna e gjate kerkimore e studimore qe At Bernardin Palaj kishte nisur qe ne fillimin e viteve 1920, nuk mundi te vazhdonte me tej, sepse ashtu si pjesa me e madhe e klerikeve katolike edhe ai u godit nga regjimi komunist i Enver Hoxhes. Lidhur me kete, nipi i tij, Luigj Gjergji, deshmon: “Aty nga data 22 tetor e vitit 1946, vetem nje dite pasi At Bernardini ishte kthyer nga Tirana ku bashke me disa klerike te tjere katolke ishin thirrur ne nje takim nga Enver Hoxha, ate e arrestuan dhe e mbyllen ne nje nga dhomat e Kuvendit te Franceskaneve te cilin Sigurimi e kishte kthyer ne burg. Gjate asaj kohe qe ai mbahej i arrestuar aty, u torturua ne menyren me mizore dhe asnje nga familja jone nuk mundi qe ta takonte dot. Me daten 2 dhjetor te vitit 1946, ne na lajmeruan qe te shkonim tek Kuvendi per ta pare dhe aty vajtem: une me nenen, Lizen dhe gjyshen, Nushen. Ne nuk na lejuan qe te futeshim brenda oborrit te Kuvendit, por na hapen paksa porten e jashteme dhe nga aty pame trupin e Bernardinit te plandosur perdhe me veladonin gjithe gjak te ngjitur per trupi. Njerzit e Sigurimit na thane se ai kishte pasur vdekje natyrale dhe na dhane disa placka e sende te tija personale krejt te te parendesishme. Por e verteta qendronte krejt ndryshe, sepse vdekja e tij kishte ardhur nga torturat dhe semundja e tetanozit qe i ishte shpifur atij ato dite nga teli me gjemba qe i kishin lidhur duart. Ne kerkuam qe te merrnim me vete kufomen e tij per ta varrosur, por ata nuk na e dhane e pas disa minutash na perzune nga aty. Qe nga ajo dite ne nuk mesuam dot asnje te dhene se ku e kishin varrosur trupin e tij, por pas pese vjetesh, u hap fjala se At Bernardinin se bashku me gjashte klerike te tjere qe i kishin mbytur ne tortura, i kishin varrosur ne gropen e gelqeres aty ne nje skaj te Kuvendit Franceskan. Po keshtu krahas ketij lajmi ne na thane se trupi i At Palajt ishte groposur ne nje vend me trupin e Dom Lazer Shantojes, brenda murit rrethues te Kuvendit. Por te gjithe keto ishin vetem fjale nga njerez dashamires, sepse faktikisht eshtrat e At Bernardinit familja jone nuk ka mundur t’i gjej dot edhe sot e kesaj dite”, e perfundon rrefimin e tij 69-vjecari Luigj Gjergji, lidhur me dajen e tij, At Bernardin Palaj, nje nga studjuesit me te medhenj te Eposit te Kreshnikeve te Veriut, qe vdiq ne torturat e Sigurimit ne dy dhjetorin e vitit 1946, kur qeveria komuniste e Enver Hoxhes propagandonte zgjedhjet e lira dhe demokratike.
Ernest Koliqi: “At Bernardini ishte “frati i kangvet”
Tri dite ndjeja ne Palc pa fratin, tue e pritun. Rrogtari e rrogtaresha me shikojshin syte per te hetue dhe shpejt per te plotsue ma te voglin deshir t’emin. Kurgja nuk me mungonte n’at qele te paqet. Megjithekete, kallzoj te drejten, ato tri dit pa mikun e dashun m’u duken te gjata. Jo se e urrej vetmin. Perkundrazi shpesh e due dhe e kerkoj si nji gja te lakmueshme. Per ma, qi ajo asht gjtihmone pjellore. Por vetmija e maleve kish fillue me me lodhun; vetmija e nji qytetari midis Malsorve, me te cilet kurr nuk mund te celim, nga shkaku i mendesis rranjesisht te ndryshem, nje marredhanje shfryese shpirtnore. Pritshem me padurim shokun e vjeter, ne vetmin e qeles se Palcit. Shume e rrebte vetmija e maleve. Vetem ata qi e provuen mund te flasin per te. Na qi kemi jetue perjashta, njoftim vetmin e qyteteve te medhaja. Je kret i vetem atje ne mes nji morije njerzish te huej. Ece brryl per bryl me ta, i panjoftun nder te panjoftun, por atje, nder udha te mbarmjes plot drita e levizje e zhurma e kumbime, zemren nuk t’a ndrydhe nji shtrengim i papritur shkretnimi si ne Malsi, ku pra flitet gjuha jote.
Edhe pse nuk flasin me ty, kalimtaret e udhavet te perjashteme te shoqnojne me fytyra te qeshuna, me sympathy gazmore te shikimeve. E ndien veten si nji bote te rregullueme, q’i gjeti mjetet ma te holla me luftue merzin, me zbute ndiejen e tmerreshme te vetmis njerezore, te vetmis tragjike, te shpirtit qi trupi dan, robnues. I verbet, nga njerezit tjere e nga te gjitha sendet: e lenhe, prandej, e shpesh e kandeshme vetmija nder qytete te hueja. Perkundrazi ajo e maleve e rande per ne qytetaret dhe nganjihere dermuese.
Tmeri, merzija e mortshme e vetmis me kapi keqas papritmas nji nate ne Shosh, mbas dy javesh qi kasha banue me qef aty pa kurrnji takim me njerz qyteti. U argtova si perhere n’at mbramje-deri sa ngjaten ngjyrat e prendimit dhe xhixhilloi hylli i pare ne kupe te qiellit, tue ndigjue si muzike te folunit e paster te Malsorve. Si u err, u ngjita n’oden t’ime maje kulles se Nik Gjergjit. E qe, aty, m’u duk shum e zbet, trishtuese, drita e vogel e kandilit me vojguri sjelle me tesha tjera prej Shkodre. Do burra te shtepis, shtrue kambe kryq rreth meje, bsiedojshin. At mbramje nuk me terhiqte biseda e tyne, si te flitshin nji gjuhe te huej qi un nuk kuptojshem. Sa u kujtuen se un dojshem te rrij vetem, ata me shume njerzi zbriten poshte. Niken, qi perpiqej i shkreti t’a largoje me shpoti e gaz merzin t’eme, e nisa jashte me fjale idhnake.
Vobsija e odes, te zit e trenave te tavanit, pabukurija e orendive, terri porsa i davaritun prej flakes dridhese te kandilit me hyne ne shpirt. Deshirova Shkodren, shtepin t’ime qytetare, nji shok qytetar cilindo, per te thye at vetmi kaperthyese. E mbasi keto ngushullime nuk i kishem, e ndjeva veten te mjere, tmeresisht te mjere. Por me kaloi. I lajmuem ndoshta prej Nikes per trishtimin t’im, u ngjit maje kulles plaku i shtepis, Prel Gjoni, me zamare te vet ne dore. Me pershendeti shkurtazi dhe, pa folun asnji fjale tjeter, porsa zu vend larg drites me nji skaj t’odes nisi me i ra zamares me gjashte bira. Mue me pelqej sigurija e tij se me ato tinguj te thjeshte mund te sheronte cdo merzi te shpirtit. Une isha mbeshtete ne psote me krye ne jestek. Mbylla syt e leshova n’at varg tingujsh qi here te holle e te nalte, here te trashe e t’ ulet, mirreshin mbrapa bukurisht tue u gershetue e tue u shkri njani ne tjetrin. Zamarija pertrinte zanet e pyllit, te krojeve te jehonave bjeshkore.
Kur cela syt, pash bri plakut, pro pak ma ne drite, ndjeje dhe ajo per toke, Currlinen, blegtoreshen e re. Heshte e me shikonte me vetulla cue perpjete. Te vona, tue u avite kadale e tue me verejte me nji tute disi qesharake, kethei edhe Nika. Nji nga nji u shtruen prap rrotull meje burrat e shtepis dhe pime duhan e raki se bashku si nder mbramje tjera. Ato casa te shkurte trishtimi midis malesh me bajne te mendoj vetmin e kishtarve, te mesuesve, te nepunsave t’ane qi jetojne nder vise ma te humbuna t’atdheut. Sidomos merzija e gjate dimnore, kur bora per gjashte muej pret cdo marredhanje me qytete, tham do te jete e tmerrshme. Por ndoshta e shumta mesohen. Ata qi nuk mund te mesohen ne shkreti, vuejne, por sigurisht ua lehteson vuejtjen vetedija e nalte e detyres, e misjonit qi n’ato vise vetmitare kryejne.
Une ia qajshem hallin fratit t’em. Famullija e tij asht nji nder ma te largtat e ma te vishtirat. Me kureshte te gjalle pritshem t’a shof aty midis asaj bote t’eger, midis njerzve mali, ate qi njofta dikur bisedat plot vlere e mendehapet ne mes rretheve ma t’arsimeume te qytetit. Edhe frati erdhi.,Buze mbramjeje, ia degjuem shirrjen qi leshoi nga kryet e livadheve. Plot m’a mbushi Me gezim zemren zhapllima e thundrave te kalit, qi zbrite shpejt e shpejt kah qela.
At Bernardin Palaj, famullitar i Mertunit me ndeje ne Palc. At mbramje qi erdhi u kenaqme tue bisedue mbi folkfloren t’one. E, te nesermen, frati me coi ne nji ode te vogel e aty, mbi lepizat e nji rafti te vjeter, me tregoi do turra letrash zverdhue nga moti e tefteresh te trashe. Kanget. Mija kange kreshnikesh e trimnish, mija valle darsmash, poezi shekullore e popullit shqiptar perhere e ngjome, kalue nga goja e breznive ne te sosun n’ ate te breznive ne te kendellun. I shfletuem bashke ato letra e ato teftere te pluhunuem prej kah dilte fryma e nji prendvere s’amshueme. Cikli heroik i Mujit dhe i Halilit i kendue nga rapsodet e Dukagjinit me gjuhe te kulluet e te thekeshme. Po ato kange, po nder varjante ma te ngjyreshme, ma te levizshme te Malsis se madhe, ku kangetaret kane fantazi ma te gjalle. Vallet e Kosoves dhe te Dibres plot njomsi dashunore. Ato te Shestanit e t’Ulqinit me fytyrime detare, te holla e te lemueta. Ato te Bizes, tu Kepi i Rodonit afer Durresit, deliakte plot analogji me trajtat toskenishte.
Nuk e dij se kush pat thane qi gjithkund ne bote poetet kendojne per popullin, vetem ne Balkan populli kendon per poetet. Deri tash per mue poeti ma i madh i Shqipnis asht populli i yne. Kjo e vertete, me shendriti para syve te mendes ne Palc, ne qelen e Fratit te Kangve. Ai, ne vetmin e gjate te malit, i ka vu veshin kanges se pashtershme qi buron shi nga zemra ma e thelle e kombit arbnuer edhe ia ka rrembye harreses. Mbi lepiza te pluhunuene te qeles se Palcit, flen fara e prendvernave te pertardhuna te poezise re shqiptare.
TRADITA-ZAKONORE
Grimca nga “Visaret e Kombit”, vepra madhore e At Palajt
Per here te pare “Gazeta” publikon disa pjese nga punimi i Ate Bernardin Palajt, klerikut te famshem shkodran qe per 20 vjet me rradhe mblodhi dhe botoi Eposin e Kreshnikeve.
Para pak kohesh, ne faqet speciale te rubrikes “Dossier”, zuri vend nje shkrim i gjate per At Bernardin Palajn, nje nga kleriket kateolike nga Malesia e Shkodres, i cili vdiq nen torturate e Sigurimit te Shtetit, ne 2 dhjetor te vitit 1946. At Bernardin Palaj kishte lindur ne vitin 1896 ne fshatin Shllak te Dukagjinit dhe pasi kishte marre mesimet e para ne Kolegjin Franceskan te qytetit te Shkodres, ishte diplomuar per Teologji ne Insbruk Te Austrise. Pas mbarimit te Studimeve ai u kthye ne vendlindjen e tij ku u caktua profesor i Historise ne Liceun “Illiricum” dhe krahas asaj pune, per afro 20 vjet me rradhe ai u mor me mbledhjen e Eposit te Kreshnikeve te Veriut te Shqiperise, si dhe me doket e zakonet e ateyre krahinave. Per ate pune voluminoze qe i zgjati per me shume se dy dekada, At Bernardini angazhoi edhe me shume se 40 famullitare qe sherbenin ne ateo vise te thella dhe bashke me At Donat Kurtin, i mblodhi dhe i sistemoi ato ne kater vellime te vecanta, te cilate njihen ndryshe si “Visaret e Kombit”. Ne shkrimin e meposhtem, ne po botojme vetem nje pjese te vogel nga ajo veper madhore, te titulluar “Malesia e Madhe dhe Bjeshket”, te cilen At Palaj e pate mbledhur e shkruar se bashku me At Kol Ashten. Ky material na u dorzua per botim ne dorshkrim, nga 69-vjecari, Luigj Palok Gjergji, qe eshte nipi i klerikut te famshem, Palaj.
Malesia e Madhe dhe Bjeshket
“Popullsia e ketyre trevave malore, natyrshem, ne rrjedhen e jetes ka ardhur gjithnje duke u shtuar, e si pasoje e ketij fenomeni edhe toka ka ardhur duke u copetuar gjithnje e me shpesh ne ngastra, e meqe kjo sillte qe as me blegtori nuk mund te perballohej ndikimi i shtimit te popullsise, banoret e ketyre trevave e pane te udhes te dyndeshin per t’i hapur rriskun vetes, familjeve te tyre, duke zbritur ne fillim ne Nen Shkoder, per te siguruar buken e dimrit, sic i thone malesoret e kesaj ane: Sa me kalue balten e dimnit, por me pas shume prej tyre u vendosen pergjithmone aty. U shperngulen pra prej trojeve te tyre, toka teper te varfera per t’u vendosur ne tokat plla te Bregut te Bunes, Trushit, Velipojes dhe bregut te Matit ku vune edhe pasuri. Megjithe kete burim fatlum pune e pasurimi, keta malesore qe ishin mesue me jetue me ajer te shendetshem, tani rane ne nje situate te veshtire persa i perket klimes se disfavorshme per ta, klime mocalishte, plot mushkonja e cila i detyroi qe gjate veres te ktheheshin ne vendlindje, ndersa vjeshten, dimrin e pranveren ta kalonin duke punuar ne viset e Nen Shkodres. Keshtu u krijua karvani ose sic i thone malesoret coja. Karvanet beheshin te organizuar duke i thirrur njeri-tjetrit, kur ishin gati me u cua: “O mik kur po coheni / Gati jemi kur te don”. Thirrje kjo karakteristike malesore qe per fat te keq disa, per te njollosur malesoret i quanin “fise te egra nomade” gje qe nuk eshte e vertete se malesori ka pasur shtepine e plangun e vet ne verri e te bamen ne bjeshke. coja ka patur bukuri poetike: Gjithsecili e ka patur me gezim ate dite. Banoret e Nen Shkodres pashmangesisht deshironin ta mesyjne bjeshken me ajer te paster e me bukuri natyrore. Karvani apo curja nuk eshte pune e lehte sepse donin shpenzime e pergatitje, megjithate behesh me ngazellim. Koha e karvanit caktohej me pare, me marreveshje duke mos i bere askujt padrejtesi ne shfrytezimin e kullotave. Se c’kerkohej per kete e kishte te qarte kushdo qe merrte pjese ne karvanin e cojes. Sigurimi i miellit per shtegtim, e per sa kohe qe do te qendronin ne bjeshke, sigurimi i bulmetit; eneve te gatimit saj vi, taleret (kopajat) per te mbushur caprat me maze, enet me gjalpe e mjeshkavine etj. Vec ketyre edhe rrobat e shtresat, gunat e fjetjes, ngarkoheshin ne mushka. Merreshin edhe qente e hekurave per te ruajtur mallin e vathen, si dhe pushka me fisheke kunder ujqerve dhe harushave. I pari karvanas ishte gjithmone i zoti i shtepise qe udhetonte ne kale i veshur me cakcire e xhamadan, ku ne jelek varej rrefana e argjende e sahatit “serk-isuf” e ne koke mbante qeleshen. Pas saj vinte cobani i berreve me pushke pas krahut duke u prire dhenve e duke u bertitur ogicave e pas cobanit vinte bagetia e trashe me kuaj, pra, te ngarkuara me ene shtepiake e ushqime, shtroje e rroba trupi. Femijet udhetonin ngarkuar mbi gomare me kosha. Grate u grahnin kuajve dhe tek-tuk mbanin ndonje foshnje te kerthinjte ne krah. Karvani udhetonte heret ne mengjes per te perballur vapen e dites dhe ndalesat per t’u ushqyer i benin ne vende ku i rrihte hieja dhe ku drekonin me buke qe e percillnin me qumeshtin e bagetive qe i milnin rruges per te mos u prishur gjiri i bagetise nga kullota e qumeshtit. Qumeshtin qe u mbetej nuk e shperdoronin por ua falnin shtepive para te cilave u binte rruga. Udhetimin sipas vapes here e benin naten dhe diten pushonin prane ndonje kroi apo hieje pemesh e lisash, nen mriza. Bjeshken e mesynon Malesia e Nen Shkodres dhe te Mbi Shkodres. Ajo e Nenshkodres karvanin e ka patur me te gjate se udhetonin 1 jave e bile edhe mbi 10 dite deri ne Bjeshke. Ketyre nenshkodrakeve te rene ketu nga Malesia e Madhe shpesh u kanosej malarja qe edhe u jepte vdekjen. Kunder malarjes perdornin “barin e etheve” bime me shkop te holle 30 cm me nje tufe lulesh te kuqe ne maje. Kete bime e thanin dhe e pinin si caj. Edhe kunder vrerit (te vjellurave) perdornin nje bime qe kishte nje kercell 50 cm, te gjate, rritej ne shkembenj e kishte lule te verdha ne maje. Kjo bime nxjerr nje leng te bardhe si qumeshti qe quhet rriedhce e cila perdoret vetem 3 pika ne nje mase te paket sheqeri qe duke e ngrene te pastron te vjellurit (vrerit). Karvanet qe niseshin nga zona e Nenshkodres kalonin neper ure te Bacallekut ku ne kohen e Turkut paguhej gjymryku per te hyre ne Shkoder e mandej rruga vazhdonte per ne Koplik, Bajze, Rrapsha e Hotit, Kelmend, Vermosh e ne Guci. Ata qe Bjeshken e kishin ne krah te Shales-permbi Rrogan, binin neper Koplik ku pershkonin fushen e Zhajes e pas kendej vijonin tek prroi i Thate, Shkrel, Ducaj-Zagore, neper Boge kah Shtegu i Dhenve, neper Theth, Rrogan e ne Valbone. Njeri prej konaqeve qe i ka ra kesaj rruge ka qene edhe shtepia me ze e Lum Mirae (Mirajve) nga Selcka. Kur Malesia binte ne Guci, tellalli leciste lajmin:”Prej dites se diele e deri te merkuren tjeter te javes qe vjen, mos me leshue kush gje te gjalle gjate rruges qe udhetojn malesoret, se del Malsija ne Bjeshke!” Ky lajm sherbente per te mos u perziere tufat e bagetive te vendalive me ato te malesoreve. Atekohe rruga e malesoreve ka ra neper krejt bregun e djathte te lumit Gercar-afer Vermoshit deri ne Guci. Kjo porosi e tellallit ka qene ne fuqi deri ne vitin 1919. Kur malesoret arrinin ne Guci secili ka kaluar ne bjeshken e vet.
Tokat e Malesise
Sot ka mjaft malesore qe dine per secilen bjeshke se e kujt ka qene. P.sh. Tom Pjetri prej Vukli, 80 vjecar, Zef Lulashi prej Kikci 85 vjecar e Zef Doda prej Nikcit 85 vjecar, qe jane marre tere jeten me blegtori, deshmojne: 1)Vizitori e Brazda e Vezirit kane qene te Dede Gjo Nike Sykut prej Selce. 2) Zeletina mbi Nakute e Bori i Kolines mbi Vuthaj te Ded Cokut prej Selce 3) Golezhi mbi Andrejevice, i Kacel Turkut, bajraktar i Nicit. 4) Zeletina (pjesa tjeter) Gjon Sokolit prej Nikcit. 5. Grebeni – Dush Ules prej Nikci. 6. Lipovica-Kol Precit nga Selca. 7. Bistracica, e Nikoll Mekut prej Vuklit. 8. Popadija, e Nik Tomes prej Vuklit. 9. Vollushnica e Zef Camit dhe e Pretash Zogut prej Vukli. 10. Gerbaja e Kel Vates prej Vuklit. 11. Dromodoli mbi Decan i Keqa Lukes prej Vuklit. 12. Loxhija mbi Peje, e Prel Kol Rrasit prej Nikcit. 13. Smilojonica, mbi Beran (Ivangrad) e Vate Petrashit me vllazni. 14. Potkobilla, mbi Plave, e Cak Dedes prej Vukli. 15. Liqeni i Shtrazes, mbi Shale i Prek Pellumbit prej Vuklit. 16. Pecokeqi mbi Shale i Kol Shytit prej Nikcit. Boga qe shkon ne Kelmend ka pasur bjeshken e vet ne te dy anet e bajrakut, ne lindje me majen e Dashit ne krye e ne veri me Bjeshket e namuna. Maja e Dashit per Bogen eshte naltue si te ishte “Ora e Bajrakut” me rreth 2000 m lartesi nga deti dhe eshte i teri shkemb gjigandesk. Aty kalohet vetem neper nje shteg te vetem. Vete Maja e Dashit eshte livadh alpin me bar deri ne gju. Bjeshkataret e Boges binin ketu kur bari vesitej me fort, shtrine e shterpnimin. Kjo behej se nga vesa e barit shtrrima e shterpnimi nuk kishin nevoje per uje. As egersirat nuk depertonin ketu se shtigjet mbylleshin aq lart sa egersira nuk mund t’i kapercente.
Bjeshket e Kelmendit
Kelmendi ka pasur bjeshket e veta ne Bjeshket e Namuna, rreth Plaves e Gucise mbi Decan, mbi Peje, mbi Andrijevice e mbi Beran (Ivangrad), Hoti, Gruda, Kastrati, Shkreli, Trijeshi e Koja, per cka dihet, nuk kane pasur hise por ne paste dale kush per hatrice. Kjo pjese tjeter e Malesise qe permenda me lart, ka pasur bjeshket e veta: Hoti ka dale ne Velecik, te ndare ne hise te ndryshme ngastra), sipas bajraqeve: Brushtulla, Kopita, Gropa e Ahit, Shtjerri, Bjezhgazhi, Lugu i Shakujve, Mala e Pshises etj. Gruda pa pasur Jeshnicen mbi Vermosh, por duke u vrare me fqinjet i eshte dashur te shesin Bjeshken per te paguar gjaqet, keshtu qe ka mbetur pa bjeshke. Ne kohen e sotme, pra, e vetmja njesi Bajraku, Gruda, nuk ka Bjeshke. Kastrati bjeshken e vet e ka patur ne Velecik, te ndare sipas bajraqeve: Drugomir, Fushe e Zeze, Krenashdol e Lqeth. Edhe Shkreli ka patun bjeshket e veta mbi Shkrel nga Lindja, nder te tjera, me ze Korrila e Shkrelit, si dhe kah Veleciku-Vrithin, Rranxat e Vrithit dhe Troshanet e Vrithit, por do pasur parasysh se qekur i ra Hoti permes kufirit, kesaj ane iu keput edhe Bjeshka ne Velecik, keshtu qe Traboini e Drumja kane per bjeshke cemerin, Bukuviqin kah Tebanat e Vuksanas. Per t’u furnizue me uje kane pasur Gezojt shpelle 20 m e thelle ku permes shkallesh te gurta i afroheshin ujit per t’u furnizuar. Edhe Korita dikur ka qene e Hotit, por ja hoqen dore. E Hotit ka qene edhe Smutigorja e vellezerve Gjelae (Gjelajve) permbi Vermosh, por mbeti pa te, sepse, edhe sot shihen vorret e Hotjaneve ne ato brigje: burra, gra, femije te mbytur, e pra qysh atehere Hoti nuk ka dale me ne ato bjeshke. Ne baze te kallezimeve te burrave te moshuar te Shkrelit, paraqitja e bjeshkeve te kesaj pjese te Malesise se Madhe, ka qene: 1. Zagora: Nje pjese te Fushe-Zezes dhe pjesen e Draganit. 2. Vrithi: Troshanin, nje pjese Fushe-Zeze ne Glecan Graban. 3. Dedajt: Brushkullin dhe nje pjese te Koriles. 4. Bzhezh cek Dedajt: Korile, Gryke Lugje, Negovan. 5. Xhajet: Draganine. 6. Ducajt: Kamshallin dhe Breg-Beqen e pak Gryke – Lugje. 7. Majat: Mshitel e pak Gryke-Lugje. Gruda deri diku e ka zevendesuar bjeshken, qe nuk e ka pasur, me freskine e njomesine e Lumit Cem qe e pershkon permes Gruden. Shume shtepi te Grudes jane ulur ne Lug te Cemit e kane kalur pjesen me te nxehte te veres.
Trimeria e Vuksan Gela
Ne Grude beheshin shume fiku e rrushi. Vendalite kesisoj nuk mund t’ia kthenin shpinen vendit te vet. Ka pasur edhe shume gje te gjalle e sidomos dhen. Po si shteruan keto dhen? Duke i dhene doberzana bjeshkatareve ne Pyll te Madh, afer Liqenit te Shkodres ku kishte kullote e uje boll, por meqe ketu nuk ishte vend i shendoshe bagetia jepej sic thame per 3 oke djathte per krye berriplle, ose sipas marreveshjeve nga me te ndryshmet. Dberzanat (te perzanat) jane edhe nga Dita e Shen Antonit deri per Shengjon. Ne Grude kemi nje rast tjeter; Veziri i Shkodres i nxori ne Bejleg nje rival te tij, por duke mos i besuar vetes, kerkon nje burre trim qe t’i dale ne dyluftim armikut te vezirit. I pari i Grudes i asaj kohe, Vuksan Gele Ivezaj, meqe ishte i plakur, vendosi shprehjen:”Eh, i shkreti une, me ka lane kemba e dora se i kisha dale ne bejleg hasmit te Vezirit”. Njeri nga djemte e Vuksanit e garanton te jatin qe te rrije pa merak se do ta kryente vete kete dyluftim, dhe, fitoi ndaj rivalit te Vezirit. Vuksani kerkoi Dimoshen ne fushe per verri dhe Vermoshin per Bjeshke, Dheun e Zi si dhe Pyllin e Madh deri tek liqeni i Shkodres!â? Thuhet se Vuksan Gela, para se te vdiste, porositi me goje djemte e vet duke u thene:”Keni me me varrosun ne Maje te Sukes se Grudes ku kemba e kalit te turkut nuk ka me mujte me ma shkelun vorrin!”. “Edhe sot ky varr eshte aty ku porositi Vuksan Gela e per cdo vit i kujtohet emri dhe i behen ritet fetare”.
