Lahuta e Malcis/ figurat stilistike brenda saj

Merita Bajtraktari Januzi

Lahuta e Malcis/ figurat stilistike brenda saj

          Meqë Lahuta e Malcis është vepër epike, kuptohet se në vete ngërthen elementin dramatik me veprimet e dukshme, përshkrimet, refleksionet e theksuara emocionale që paraqesin ndjesitë e folësit, vetë autorit, e cili bën lutje, lavdon, himnizon, uron, mallkon, shan, fyen, varësisht nga situatat që i paraqet, ndaj të cilave shpaloset bota e brendshme shpirtërore dhe emocionale e krijuesit me ideale të larta kombëtare. Menjëherë duke i analizuar vargjet do ta vëmë re edhe prezencën e figurave stilistike. Në vargjet vijuese, autori sajon thirrjen  (eksklamacionin) dhe më tej vazhdon me  figurën e  obsekracionit ( lutjes), të gërshetuar diku me anaforë dhe asonancë, ku   shprehen  lutjet dhe urimet e mëdha për njerëzit që u flijuan në luftë për çlirimin e trojeve shqiptare: 

O  ata t`lumt, qi dhanë jeten,

O ata t`lumt, qi shkrine veten

......

Letë u kjoftë mbi vorr lendina

Butë u kjoshin moti e stina

........

E der t`kndoje n`mal ndo i zanë

E der t`ket n`det ujë e ranë

Der sa t`shndrisin diell e hanë

Ata kurrë mos u harrofshin

.....

e njaj gjak, qi ka dikue

Ban, o Zot, qi t`jesë tue vlue

   Per m`ia xe zemrën Shqyptarit

       Per kah vendi e gjuha e t`Parit [1]

                                                                                    

                                                                                   (  Deka)

Dhe siç shihet na del koloriti i figurave stilistike: asonanca, anafora, obsekracioni, me shprehjet popullore dhe elemententin mitologjik. Ideja e admirimit ndaj njerëzve që u flijuan për atdhe përshkon veprat e tij në pjesët e caktuara varësisht nga episodi, ngjarja që  e trajton ai. Ngjashëm vjen në shprehje edhe ekskrekacioni apo nama, mallkimi drejtuar atyre që bijnë ndesh me vullnetin e popullit, me vullnetin e autorit që me mish e shpirt i këndon atdheut:

                                               Ah kadalë, Nikollë të vraftë Zoti

                                               Pse k`tu i thonë Oso baroti

                                               Se s`ke pa shqyptar me sy

                                               Se djegë veten edhe ty! [2]   

                                                            

                                                                   ( Deka)

E pastaj natyrshëm vjen ideja e flijimit që nuk ka si mos të duket kur bëhet fjalë për ngjarje të lavdishme apo heronj të lavdishëm. Këto vargje, si të tilla, përjetohen thellë nga lexuesi, te i cili autori gjithsesi e arrin qëllimin që: Mrendë dashtnin m`u a ndezë shqyptarve/ Per kah gjuha e vendi i t`parve [3] ( Vranina )

            Duke perceptuar idenë e veprës, duke e ndjerë zjarrin që i ka vluar në zemër autorit, lexuesi komunikon natyrshëm me autorin dhe veprën e kjo e ka rëndësinë e madhe për atë që ne e quajmë interkomunikim: autor-vepër-lexues.

           Idetë kombëtare, siç shihet nga lart, janë ato që u paraprijnë figurave të ndryshme në suazat e artikulimit artistik të temave dhe motiveve të ndryshme. Figuracioni poetik është pra elementi kryesor që harmonizon rrjedhën ritmike të shprehjes artistike me formën dhe përmbajtjen e veprës. Në këtë rrafsh vërejmë se hiperbola është më e shprehura në eposit fishtjan, e cila merr përmasat fantastike të të zmadhuerit, por herë edhe ruan tiparet realiste të paraqitjes së situatave konkrete.

                                             ” Oso Kuka, i burrë Shkodran,

                                               Shoq në Shkodër, thonë, s`ka lanë

                                               Për kah besa e kah trimnija,

                                               Qi zanat i ka Shqypnia

                                               Kaleshan e sy-përgjakun,

                                               Mje m`sylah e ka mustakun

                                               Ushton mali, thonë kur t`flase,

                                               Dridhet fusha kah t`vikase;

                                               E kah t`dredhë të rrebtë taga`n

                                               Thue se rrfeja shkrepë per anë:

                                               Kaq vringëllim aj shkon tuë i dhanë!” [4]   ( Vranina) 

                                                 

Krahasimi, metafora, personifikimi etj. dalin si figura mjaft të bukura, herë individuale, herë konvencionale, të ndërlidhura me shprehjet nga folklori. Edhe ashtu në veprën e tij zotëron tetërrokëshi popullor që bashkë me larushinë figurative shënon një muzikalitet të fortë aq sa këngët e Lahutës së Malcis vërtetë mund të këndohen dhe u kënduan me lahutë.

                                   

                                                Përse i huej, kushdo qi kjoftë   

                                                 Ai gjithmonë a augur i zi

                                                Për të mjeren moj Shqypni,

                                                 Si njaj korbi që ndiell zi.[5]

  

 Këtu edhe metafora augur i zi, po edhe krahasimi  Si njaj korbi që ndiell zi na dalin si figura konvencionale të ndërlidhura me oralitetin, si ndodh me shumicën e figurave te vargjet e Fishtës. Ndërkaq në vargjet:

                                               Pushka e babës, ltinë mizore

                                               Q`i der sot mue s`m`k`a koritun

                                               Pse edhe m`turk ajo asht vaditun...[6]

kemi figurën e personifikimit, të ndërlidhur me metaforën ltinë mizore. Këtu pushkës i jepen tiparet e njeriut  kur thuhet Q`i der sot mue s`m`k`a koritun, thuajse është pushka ajo që vepron vet dhe ka vepruar edhe më parë, pasi ajo si pushkë me emër dhe pushkë e babait nënkupton përpjekjet brez pas brezi për çlirimin nga pushtuesit e juaj. Kështu figura lidhet me idenë dhe mesazhin që e jep autori brenda veprës dhe kështu në komentimin e secilës figurë e shohim funksionin e saj brenda përmbajtjes së tekstit.

          Gjergj Fishta duke qenë prift françeskan, shihet se në stilin e tij, pothuaj se  në të gjitha veprat letrare,  vjen në shprehje ndërthurja e kodit fetar me kodet e tjera  si: kodin historik, kodin mitologjik, kodin ligjërimor përshkrues, etj., P.sh. Lahuta e Malcis nis me vargjet që mund  t`i rangojmë si obsekracion/lutje:

                                                Ndihmo, Zot  si m`ke ndihmue.

Për të vazhduar me kodin historik, ku shihet qartë enumeracioni pasi autori bën përshkrim të detajuar të rrjedhave historike :

                                               Pesqind vjet kishin kalue

                                               Se të bukuren ket Shqypni

                                               Turku e mbate në robni.

                                               Krejt tue e la t`mjeren në gjak

                                               Frymem tue i zanun njak,

                                               E as tue e lanë, jo, dritë  me pa:

                                               Kurr të keqen pa i a da:

                                               Rrihe, e mos e len me kja:[7]

            

                                                                   (Cubat)

Kështu ndërthurje kodesh kemi varg në këngët e kësaj vepre:

                                               Avdi Pashë tha , ma kadal!

                                              Mos e thuej dy herë atë fjalë

                                              Se për dinë e për Ima`n

                                              T`baj qi t`kjaj e zeza nanë

                                              T`baj qi t`kjaj pa exhel ty nana

                                             Pse n`Shqypni ka djem si zana

                                              Qi për mbret e troje t`veta

                                              nuk u dhimbet gja as jeta.[8]

                                                                     ( Oso Kuka)

 Dhe ja Zana del si krahasim me të cilin autori don ta nxjerri në pah trimërinë, guximin e djemve shqiptarë. Figurat mitologjike si: zanat, shtojzovallet, orët, dragonjtë, shtrigat etj, vijnë si fryt i fantazisë krijuese të autorit  për të ofruar te lexuesi idetë e tij, porositë e tij karshi përshkrimit të ngjarjeve historike dhe të figurave të heronjve të shquar të historisë e të kulturës sonë. Kështu vërehet fryma realiste-fantastike e  poemës me  personazhe historike nga njëra anë dhe personazhe fantastike apo mitologjike në anën tjetër. Dhe siç thashë më lart, figurat mitologjike Fishta i vë në shërbim të paraqitjes së ngjarjeve, rrethanave, duke u dhënë role e pozicione të ndryshme disave në radhët e heronjve tanë - pro Shqipërisë e disave në radhët e armikut- kundër Shqipërisë.  Në këtë ndërtim artistik personazhet e të dyja grupeve mishërohen krejt  natyrshëm  në mes veti. Ora e Shqipërisë e përkrah Ali Pashën e Gucisë kur është çasti që luhet me fatin e kombit. Zana e madhe është vetë muza e poetit, e cila i jep trimëri, i jep shpirt për të ndjekur zhvillimin e ngjarjeve dhe bashkë me autorin  uron, mallkon, lutet, gëzohet e hidhërohet. Po kështu, zana shqiptare shihet të jetë në konflikt me zanat që përkrahin armiqtë e Shqipërisë, p.sh. Zana e Vizitorit, zanë shqiptare, është në konflikt me Zanën e Durmitorit, zanën malazeze, e cila e nxitë Mark Milanin kundër shqiptarëve.

         

                                               Hider, bre! Ti me i ndihmue

                                               Mark Milanit t`birit t`shkines,

                                   Qi Shqypnin aj rreth m`e shtrue

                                              Per  nen kamë t`Knjazit t`Cetinës...

                                              Po a kujton, mori gabele,

                                              Se shqyptarët kan daun fare,

                                              Qi me ardhë Knjazi, me `i kal zhele.

                                              Per t`sunduem mbi tokë shqiptare?

  

 Fjalët hider dhe gabele janë në funksion të epiteteve fyrëse, nëpërmjet të cilave autori shprehet me nënçmim ndaj përkrahëses së armikut ( Zanës së durmitorit), ndërkaq edhe pyetja retorike  nxjerr në pah nënvlerësimin e fuqisë së Knjazit për t`i pushtuar trojet shqiptare.

              Si vepër epike, Lahuta e malcis e ka të shprehur shumë enumeracionin si figurë, ku autori bën përshkrime të gjata të situatave, ngjarjeve, dhe neve na duket sikur i kemi parasysh ato pamje, ato tablo. Si edhe shembullin më lartë, po i jap edhe këto vargje për të argumentuar mendimin e shfaqur:

                                                     Sa rrin Osja tue mendue

                                                     Bukë djelmnija kan marue

                                                     Çuene tryezat e i pështetën,

                                                     Rrokull odes mandej zateten,

                                                     Kush tue dhenë, kush tue kuvendë,

                                                     Kush  ue luejtë cic-mic e hane,

                                                     Kush tue lye ndoi çark breshane:

                                                     Nji taga`n m`unuer e mrefë,

                                                     Fushekët tjetri nvezme i njefë[9]  ( Deka)

                                              

Ose

                                                  Nja  mbas nja`i po i bien Pazarit,

                                                  Si ajo re qi prej Tivarit

                                                 Njitet zi terthoreve t`ona,

                                                 Per me shkrepë ndokahë t`e vona,

                                                 Edhe kapen m`at breg Buene,

                                                 Ku n`nji lunder u rreshtuene.

                                                                ...

                                          

                                                  Edhe nisë asht porsi re

                                                 Tuj ça valen për liqe:

                                                 Tuj ça valen kah Vranina,

                                                 Ku po bate nam Cetina.[10] ( Oso Kuka)

Përveç enumeracionit, kemi edhe krahasimet (Si ajo re qi prej Tivarit/ Njitet zi terthoreve t`ona, porsi re) dhe anaforat, ku shohin përsëritjen e fjalëve në fillim të disa vargjeve. Rimat e puthitura, gjegjësisht zanoret e njëjta ndërmjet bashkëtingëlloreve të ndryshme  e shtojnë rrjedhën ritmike dhe muzikalitetin e vargjeve. 

Është karakteristike se krahasimet e Fishtës në shumicën e rasteve janë krahasime të gjata, si shembulli që dhamë, apo edhe të tjerë si:  Burrë, si burrat që kjenë motit; E,  si kau nën thikë të kandarit;  Porsi njaj tallazi i detit; Porsi shuhet krypa n`ujë; Si ajo hana neper pyllë, etj. Kjo vjen si rezultat i  gjuhës dialektore, thjesht popullore  dhe ndikimeve të mëdha nga thesari i pasur i folklorit, prej nga shihen referencat e vazhdueshme.  Është e padiskutueshme që figurat poetike të Fishtes janë të ndërlidhura fort me frazeologjizma, urti e mençuri popullore dhe  me elementet mitologjike.

     Si edhe shumë autorë që marrin forma shprehjesh të gatshme nga strukturat frazeologjike të  gjuhës sonë, ashtu edhe Fishta i përdor ato në funksion të artikulimit artistik të ideve të tij. Vargjet: Shtatin div e syt` si zgjeta; E vraftë buka si a tue vra!; Porsi shuhet krypa n`ujë; Diç po vlon atje në Berlin; Per pa u ba gjaku der m`gju;  Pse asht der pushke gjet me gjet;  Me iu dhimtë gurit e drunit;  Me i pasë pre... gjak s`kishin ba; Kado shkojshin e kado vijshin/ dy gur njitë kund nuk i lishin; Si njaj kau i mbajtun n`grazh/ kur t`i mrrije thika n`asht; Nuk perdihet, jo, shqyptari/ me sa gaca ndezun zhari; Nuk e la me çue kurr krye/ se dritë me pa me sy;  e ndonjë njësi tjetër frazeologjike na dalin si shprehje figurative, qoftë si krahasim, personifikim,  metaforë, hiperbollë, kontrast, etj. që reflektojnë rrethanat e kohës, nuancat e jetës shpirtërore dhe kulturore të vendit tonë dhe lidhjen semantike në suazat e konteksit që i përdorë poeti.

              Edhe fjalët e urta janë të shpeshta  në eposin fishtjan dhe meqë vepra e tij bart idenë për ruajtjen e identitetit kombëtar e kulturor të shqiptarëve, pa dyshim se elementet e tilla janë pjesë e diskursit poetik të këtij autori. Në vazhdim po i japim tre-katër shembuj:

         I:                                      Por i urti kurr nuk ngutet

     Prej burrnis e jo prej tutet[11]

                                                                         ( Oso Kuka)

        II:                                       T`huj`n me fjalë mos ta poshtnoni

  Me i besue mos i besoni! [12]

        III:                                    Ujit turbullt mos me i ra

Mos me dalun n`va t`pa va

                                                 Me iu ruejtun rrases së lmueme

                                                 Me iu ruejtun shakës t`terbueme

                                                 Me iu ruejt, po, grues  së lëshueme. [13]

                                ( Marash Uci)

     IV:                                        Per dhe të vet kush dekë ka ra

                                                  Aj s`ka dekun, por ka le.[14]

                                                                           ( Pater Gjoni)

Te shembulli i parë e kemi  një lloj antiteze  Prej burrnis e jo prej tutet, te shembulli i dytë e kemi asonancën, ndërkaq te shembulli i tretë e kemi anaforën në tri vargjet e fundit dhe te e dyta e kemi edhe asonancën: n`va t`pa va, ndërkaq te shembulli i katërt e kemi aliteracionin në shkronjën k, të gërshetuar me një lloj antiteze: Aj s`ka dekun, por ka le, nëpërmjet të cilës urtia e rithekson faktin e pavdekësisë së dëshmorëve të rënë për lirinë e vendit të vet.

Gjergj Fishta përdor një gjuhë të pasur shqipe me një fjalor dialektor,  pjesa më e madhe e të cilit nuk është përdorur më parë në veprat letrare aq më pak në poezi. Fishta i përdor në masë të madhe përsëritjet në fillim, në mes ose në fund të vargut, refrenet, përsëritjet e teksteve të plota, dialogjet, sentencat filozofike, përbetimet, lutjet, urimet, mallkimet, sharjet e ashpra, pasthirrmat, pyetjet retorike, të cilat vijnë natyrshëm varësisht nga situatat që i paraqet ai.  Siç pamë nga shembujt e dhënë figuracioni poetik ka rol të fuqishëm në artikulimin e shprehjes ekspresive, shpalosjen e mendimeve dhe ndjenjave që barten aq lehtë dhe me efektshmëri edhe te lexuesi. Hiperbola është figura kryesore e eposit fishtjan, por një hiperbolë sa fantastike aq edhe realiste. Fantastike për përmasat zmadhuese të tiparit ose efektit të tiparit, realiste për konkretësinë e tyre. Siç e kemi më lart krahasimi është  i gjatë, shpesh i ndërlikuar me disa krahasime e të tjera dhe kjo ndosh po thuajse te të gjitha këngët e tij. Gjithashtu, metafora përdoret me origjinalitet me nëntekste të shumfishta të folklorit. Epiteti ka gjithnjë ngarkesa metaforike dhe kryesisht ndërlidhet me Krahasime ose me hiperbola. Figurat mitologjike lidhen me larushinë e figuracionin poetik, në funksion të ndërtimit të imazhit poetik, artikulimit ideor dhe artistik të veprës së këtij autori.

---

[1] Gjergj Fishta, Lahuta e Malcisë, Shtypshkronja Françeskane, Shkodër, 1997, f. 56.

[2] Po aty, f. 57.

[3]Po aty, f. 42.

[4] Gjergj Fishta, Lahuta e Malcisë, Shtypshkronja Françeskane, Shkodër, 1997, f. 34.

[5] Po aty, f.120.

[6] Gjergj Fishta, Lahuta e Malcis, Shtypshkronja Françeskane, Shkodër, 1997, f. 37.

[7] Gjergj Fishta, Lahuta e Malcisë, Shtypshkronja Françeskane, Shkodër, 1997, f. 3.

[8] Po aty, f. 17.

[9] Gjergj Fishta, Lahuta e Malcis, Shtypshkronja Françeskane, Shkodër, 1997, faqe 44.

[10]  Po aty, f. 21.

[11] Gjergj Fishta, Lahuta e Malcis, Shtypshkronja Françeskane, Shkodër, 1997, f.17.

[12] Po aty, f. 136.

[13] Po aty, f.136.

[14] Po aty, f. 246.

(Merita Bajraktari Januzi, e lindur në Vushtrri më 10.12.1972. Shkollimin fillor dhe të mesëm e kreu në Vushtrri, ndërkaq studimet universitare  në Fakultetin e Filologjisë të UP-së, në degën: Letërsi dhe gjuhë shqipe. U diplomua më 1997  dhe si absolvete mori çmimin Studente e dalluar. Pas një pauze për arsye familjare, iu rikthye studimeve dhe në maj të vitit 2012 mbrojti  me sukses temën e  diplomës së studimeve pasuniversitare ( Figuracioni poetik te autorë të njohur të letërsisë moderne shqipe). Tani vazhdon studimet doktorale në degën e letërsisë, në Universitetin e Prishtinës.

            Qysh prej fillimit të studimeve bazike është marrë me recensione, vështrime letrare dhe ka botuar punime në gazetat dhe revistat e kohës. Së fundi i ka botimet në gazetën Zëri  ( tema: Tradita dhe modernia me referenca të shumta historike) dhe në revistën Shkëndija ( Idetë letrare të Gjergj Fishtës). Merret edhe me poezi për çka edhe ka marrë çmime në Takimet  e poeteshave shqiptare.   Ka në dorëshkrim një numër të konsiderueshëm të poezive dhe studimeve letrare që mund t`i botojë ndërkohë.

            Jeton në Vushtrri me bashkëshortin dhe katër vajzat, ndërkaq punon në Prishtinë, në Ministri të Arsimit Shkencës dhe të Teknologjisë.)