Fatmira Nikolli
Oborrtarët janë për ballot, shkrimtarët për letërsinë". Kjo është përgjigja më e shkurtër që Bardhyl Londo i jep ndarjes që Gëzim Hajdari iu ka bërë shkrimtarëve të kohës së diktaturës në dy llojesh. Teksa Hajdari i ndante në 'oborrtarë' të regjimit dhe në të dënuar të tij, Londo kundërshton dhe madje këtë e bën duke dhënë argumente e krahasime me poetë rusë a më gjerë, që nga njëra anë kanë shkruar për Stalinin, e nga ana tjetër kanë pasur vlera të mëdha si autorë. Duke theksuar idenë se vlerat e një shkrimtari qëndrojnë tek vepra, e jo tek jeta e tij, Londo shprehet se "është koha që të mos merremi më me këto diskutime pa bukë, por të gjykojmë direkt veprën e shkrimtarit". Gazeta Shqiptare, pas intervistës me Hajdarin, autor i librit "Gjëmë. Genocidi i poezisë shqipe", ka botuar disa intervista mbi letërsinë në përgjithësi dhe atë të dënuar para viteve 1990, ku deri tani kanë folur Visar Zhiti e Natasha Lako. Në këtë intervistë, Bardhyl Londo kundërshton Gëzim Hajdarin sa i takon Ismail Kadaresë, Lidhjes së Shkrimtarëve, të dënuarve e "kolaboracionistëve" dhe mënyrës së gjykimit a njollosjes së një poeti a prozatori...
A mendoni se mund të ndahen autorët e letërsisë të para viteve '90, në autorë 'oborrtarë' dhe në autorë të dënuar?
Ky është një problem që është shtruar prej kohësh dhe që për çudi del herë pas here në faqet e shtypit dhe përfundimi është po i njëjti: secili ruan mendimin e tij dhe askush nuk mund të të thotë një konkluzion të saktë. Dhe kjo është e natyrshme, sepse për letërsinë nuk mund të flitet me ligje dhe kritere që janë jashtë natyrës së saj. Vetë shtrimi i kësaj pyetjeje nuk është një pyetje që i takon letërsisë dhe nuk e ndihmon studimin e letërsisë. Me këtë mund të merren shkenca apo fusha të tjera, por asnjëherë shkenca letrare.
Ta gjykosh letërsinë nisur nga kriteri i mësipërm, do të thotë të biesh përsëri në atë lloj gracke ku mendon se kanë rënë dikur të ashtuquajturit shkrimtarë 'oborrtarë'. Është tjetër gjë jeta e shkrimtarit dhe tjetër gjë vepra. Unë mendoj se ka ardhur koha të mos merremi më me këto diskutime pa bukë, por të gjykojmë direkt veprën e shkrimtarit, vlerat e tij artistike dhe jo çfarë ka bërë ai në jetë. Dikur, probleme të tilla me të ashtuquajturit 'shkrimtarë kolaboracionistë', kanë qenë të theksuara edhe në vende të tjera. Ezra Paundi u fol e përfol për jetën gjatë Luftës së Dytë Botërore, por ja ku është sot një nga poetët më sharmantë të poezisë botërore. Cilido është i lirë ta gjykojë si të dojë jetën e tij, por mendoj se shumicës, për të mos thënë të gjithëve, u intereson vetëm poezia e tij e papërsëritshme. Knut Hamsunit të famshëm ia dogjën librat por sot ai padyshim është nga autorët më të njohur botërorë. Madje menjëherë pas viteve 90 u botua edhe në shqip. Askush nuk u mor në Shqipëri me jetën e Hamsunit, askush nuk pyeti apo u shqetësua ka qenë apo nuk ka qenë "oborrtar i fashizmit apo nazizmit". Atëherë pyetja që shtrohet është: Duhet të aplikojmë dy standarde, një për shkrimtarët tanë dhe një tjetër për të huajt?
Për vite e vite me radhë u gjykua dhe u dënua me harresë Fishta apo Koliqi si "oborrtar", "kolaboracionist" dhe çfarë fituam prej këtij gjykimi: e rrudhëm letërsinë tonë, e tkurrëm, e varfëruam atë, e copëtuam hartën tonë të letërsisë duke lënë pjesë të tëra nga më të çmuarat jashtë hartës së letërsisë tonë.
A thua do të vazhdojmë ta varfërojmë atë edhe më, do të vazhdojmë ta gjykojmë letërsinë si ideologji?
Autorët e dënuar tashmë dihen, madje janë nga autorët tanë më të njohur ose mund të ishin edhe shumë më të njohur po të mos ishin pushkatuar. Kujtdo mund t'i ngjethet mishi edhe sot kur kujton emrin e dhe fatin e Trifon Xhagjikës, Vilson Blloshmit apo Genc Lekës. Kushdo duhet të mendohet dhe të përkulet me nderim e respekt ndaj jetës së njërit prej poetëve më interesantë të letërsisë shqipe siç është Visar Zhiti. Megjithatë, asnjë prej këtyre autorëve nuk hyri në letërsinë shqipe vetëm se ishte i dënuar, por hynë për vlerat e tyre letrare. 'Oborrtarët' janë për ballot, për letërsinë janë shkrimtarët.
Gjithsesi, meqë jemi tek ky problem, është folur për disidencën në letrat shqipe. Edhe këtu mendimet janë të ndara. Ka pasur apo jo disidencë në letërsinë shqipe sipas jush?
Fakti që ka shkrimtarë dhe poetë që janë dënuar apo edhe pushkatuar vetëm për atë që kanë shkruar, flet në favor të dukurisë së disidencës. Një poezi si "Sahara" e Vilson Blloshmit është një vepër e qartë disidence. E shkruar në mesin e viteve '70 apo nga fundi i tyre, ajo ishte një klithmë ndaj vetmisë shterpe të Shqipërisë komuniste, kur propaganda këtë vetmi e servirte si kulmin e "lirisë", "pavarësisë" etj, etj. Një vepër e rrallë si "Nëpunësi i pallatit të ëndrrave" i Ismail Kadaresë, është padyshim një nga veprat më të fuqishme disidente në krejt ish-Lindjen komuniste.
Megjithatë, në Shqipëri nuk mund të bëhet fjalë për disidencë 'alla Sollzhenjicin', sepse Sollzhenjicini jetonte në Rusi dhe dënimi më i madh që mund të merrte ishte dëbimi nga Rusia, kurse Vilson Blloshmin e priti plumbi në skërkat e Librazhdit.
Të mohosh disidencën letrare apo politike është njëlloj sikur të pranosh vdekjen dhe pafuqinë e një populli. Nuk më duket se populli shqiptar ka qenë i tillë.
A mendoni ju se Lidhja e Shkrimtarëve ka qenë promotori i Realizmit Socialist?
Është naive dhe qesharake të mendosh kështu. Ai që instaloi realizmin socialist është regjimi komunist, ideologjia komuniste. Edhe po të mos ekzistonte Lidhja e Shkrimtarëve, politika do të krijonte një mekanizëm tjetër që të kryente një funksion të tillë. Nuk ka qenë politika dhe ideologjia komuniste në funksion të Lidhjes së Shkrimtarëve, por ka qenë kjo e fundit derivate e politikës dhe ideologjisë komuniste.
Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve hynte ndër ato që quheshin organizata masash, siç ishin bashkimet profesionale, organizatat e rinisë, të pionierit, të sportit etj. Ajo ishte thjesht një mekanizëm, apo "burmë" siç e quajti famëkeqi Lenin kur formuloi pseudoteorinë e realizmit socialist. Pra, ishte një mekanizëm që ndihmonte një makineri të rëndë e të stërmadhe siç ishte makineria e propagandës së çmendur komuniste. Kam vënë re se organizatat e tjera të dikurshme nuk akuzohen kaq rëndë sa Lidhja e Shkrimtarëve kur në fakt roli i tyre ka qenë i njëjtë: mekanizma të propagandës komuniste.
Por duhet të pranojmë edhe diçka tjetër: nuk mund të vëmë shenjën e barazimit midis Lidhjes dhe letërsisë. Letërsia bënte jetën e vet dhe nuk mund ta njësosh patjetër me Lidhjen. Lidhja ekzistonte dhe ndoshta ishte në kulmin e vet, por ja që u shkrua një vepër e tillë si "Nëpunësi i pallatit të ëndrrave" apo siç u shkruan poema, vjersha dhe libra të tërë me shpirt të gjallë kontestues dhe mosaprovues. Madje, ka edhe prej atyre shkrimtarëve që dikush mund t'i quajë "oborrtarë', të cilëve mund t'ju jetë ndaluar përkohësisht e drejta e botimit, apo mund t'iu jenë ndaluar e hequr nga qarkullimi edhe librat.
Në fund të fundit nuk është Lidhja që polli diktaturën komuniste, por është kjo e fundit që instaloi Lidhjen. Lidhja mban përgjegjësitë e saj që nuk janë të vogla, por nuk mund t'i kërkojmë asaj përgjegjësi që nuk vareshin prej saj. Kushdo që përpiqet të kërkojë problem atje ku nuk është burimi i tyre, ndoshta pa dashje dhe pa ndërgjegje "zbukuron" diktaturën.
Një poezi për sistemin e kohës, a e njollos një poet? A mund të jetonte ndryshe?
Natyrisht që nuk është nder qoftë dhe një poezi disavargjeshe për sistemin e kohës. Por pesha e fajësisë apo pafajësisë nuk mund të gjykohet nga pozitat dhe kushtet e sotme. Do të sjell një shembull të vogël nga ish-Bashkimi Sovjetik, kështjella e dikurshme e komunizmit. Ata që kanë lexuar apo kanë dëgjuar për poetë të tillë si Boris Pasternak, Ana Ahmatova, Osip Mendelshtam etj, janë të bindur për vlerat e tyre artistike dhe, pse jo, edhe disidente apo kontestuese, qoftë hapur, qoftë me anë të refuzimit artistik, ku sidomos Pasternaku është një shembulli i përkryer. Por ja që edhe atyre mund t'u gjesh vjersha komprometuese, madje ndonjërit edhe ndonjë vjershë për Stalinin. Por askush nuk i gjykon ata nga ky, le ta quajmë, aksident, askush nuk e njollos apo tenton ta njollosë krijimtarinë e tyre nga një vjershë të cilën nuk dihet në çfarë rrethanash e ka shkruar dhe në çfarë diktati e ka shkruar. Në fund të fundit do ishte më mirë të kishim një Ana Ahmatov në burg, apo një Ana Ahmatov që mund të ketë shkruar aksidentalisht një vjershë që mund të ketë qenë rrjedhim i rrethanave të caktuara çnjerëzore me të cilat ishte mbushur plot sistemi komunist?
Shkrimtari nuk gjykohet nga një vjershë, por nga gjithë krijimtaria ose, më saktë, nga krijimtaria e tij më e mirë dhe jo nga dështimet apo skarcitetet, të cilave nuk iu shmangen dot as gjenitë.
Gëzim Hajdari tha në intervistën për "GSH", se nuk pret çmime nga qeveria e Tiranës. Si funksionojnë promovimet dhe ceremonitë në Ministrinë e Kulturës?
Unë mendoj se duhet respektuar mendimi i secilit. Personalisht, nuk shoh asnjë arsye për të mos pranuar një çmim, në rast se ky do të ekzistonte nga qeveria e Tiranës, sepse ajo nuk është një qeveri diktatoriale, por një qeveri e zgjedhur nga populli dhe ndërrohet sa herë që ndërron edhe verdikti i popullit. Puna është se nuk ka fare ndonjë çmim të tillë nga qeveria që të mund ta pranosh apo ta refuzosh. Çmimet vjetore të Ministrisë së Kulturës nuk i jep vetë Ministria por një juri profesionale jashtë Ministrisë dhe e pavarur nga ministria. Sa për promovimet apo ceremonitë, Ministria organizon kryesisht jubile të shënuara, apo botime që i bën vetë. Promovimet apo ceremonitë e tjera, vërtet mund të organizohen në sallën e Ministrisë, por nuk i organizon ajo. Salla iu jepet falas të gjithë krijuesve që dëshirojnë këtë, natyrisht duke bashkërenduar ditët dhe oraret dhe duke pasur parasysh vetëm vlerat artistike të autorit.
Që të promovosh një libër në media e më gjerë sot, çfarë duhet bërë? A ka lidhje me këtë botuesi?
Politikën e mediave e caktojnë vet mediat dhe e gjykon vetëm lexuesi duke i lexuar apo abandonuar ato. Çdo përpjekje tjetër nuk do të na çonte tjetër veçse në krijimin e drejtorisë famëkeqe të dikurshme të shtypit, që në fakt duhet ta kishte emrin 'drejtoria e censurës'. Natyrisht që pjesën promovuese dhe publicitare e ka vetë botuesi. Për fat të mirë tek ne është krijuar ky lloj botuesi, siç është fjala vjen, Instituti i Botimeve Toena, ashtu siç ka ende shtëpi botuese që kanë mbetur thjesht shtypshkronja, d.m.th., vetëm e shtypin librin dhe me këtë e quajnë të mbyllur detyrën e tyre duke mos u marrë as me shpërndarjen, as me marketingun, me publicitetin e me gjëra të tjera që i kërkon rruga e gjatë e librit nga botimi deri tek lexuesi.
