VISAR ZHITI: POETËT E DËNUAR? UNË DI MË SHUMË SE GËZIM HAJDARI

Nga FATMIRA NIKOLLI

Një debat i ri ka lindur për marrëdhëniet e poetëve e shkrimtarëve me regjimin. Një pjesë qenë kundër dhe e vuajtën e të tjerë qenë 'aleatë' e 'përfituan'. Këtë ide që Gëzim Hajdari e shpalosi në librin e tij "Gjëmë" dhe në një intervistë për Gazetën, ku ndër të tjera flet edhe për "Panteonin e nëndheshëm ose letërsinë e dënuar" e Visar Zhitit, nuk gjen mbështetje tek ky i fundit. Në intervistën me Gëzim Hajdarin, që Gazeta botoi dje, poeti madje shprehej se Zhiti i kishte marrë idenë për këtë studim. Sot Zhiti thotë të kundërtën, e për këtë madje jep edhe argumente. Ai nuk pranon të komentojë ndarjen në dy kategori të shkrimtarëve, e ndërkaq shprehet se nuk është dakord me përkufizimin 'viktima të atyre që u dënuan'.
Gëzim Hajdari ka botuar librin "Gjëmë. Genocidi i Poezisë shqipe". A shihni ngjashmëri mes tij dhe librit tuaj "Panteoni i nëndheshëm ose Letërsia e dënuar"?
Po. Janë dy libra që jo vetëm kanë dalë në të njëjtin vit, por kanë dhe të njëjtën temë, po atë materie jetësore e letrare. Që të dyja janë studime, sprova për letërsinë shqipe që vjen nga dënimet e burgjet, për letërsinë e munguar, do të thosha, që sot ka sjellë, po e përsëris, të vërtetën dhe moralin. Shumë nga emrat dhe veprat e cituara në të dy librat janë të njëjtë, s'kish si të ishte ndryshe, nuk po krijonim. Në librin tim ka më shumë informacion, nga që i kam pasur mundësitë të di më shumë për këtë temë ende të pa eksploruar, ka polemika dhe përfundime, madje hedh idenë, duke e argumentuar, sipas meje, se në letërsinë shqipe, krahas metodës së Realizmit Socialist, është ushtruar, në fillim në fshehtësi, metoda e "Realizmit të dënuar", me kuptimin ekzistencial, të një realiteti të dënuar, që tani, në letërsinë shqipe kjo metodë, gjithmonë sipas meje, është bërë sunduese.
Gjithsesi unë jam marrë gjatë me këtë lloj letërsie, me autorët e burgosur dhe jam gëzuar që edhe Gëzim Hajdari shkroi një libër të tillë, e kam përshëndetur botimin e tij dhe autorin në fjalë. E kam kujtuar herë pas here në median tonë, ndoshta jam i vetmi që kam folur për atë libër, sinqerisht, sepse ka kaluar pothuajse në heshtje. Unë them se duhej parë. Edhe pse libri ka ekzaltime, mllefe, mungesa e pasaktësi. Përshëndes shqetësimin e tij deri në atë mase, kur libri jep gjykime për letërsinë me parametrat letrarë, ndërsa kur ai e gjykon letërsinë me optikën politike, nuk jam dakord. Letërsia nuk është politikë, edhe pse ndihmohet apo dëmtohet nga politika. Besoj se kjo e dyta, kur ndërhyn, e vret letërsinë.
Gjatë intervistës së dhënë për "Gazetën Shqiptare", Hajdari thotë se libri juaj ka "marrë një shtysë" prej librit të tij?
Nuk e besoj ta ketë thënë këtë. Nuk është aq naiv. Gëzim Hajdari ka marrë shtysë për të shkruar atë libër nga shkrimtarët e persekutuar, të vrarë, të burgosur, të internuar, ku bëj pjesë dhe unë. Ai ka shkruar në studimin e tij për librat e ndaluar, të rroposur, të harruar qëllimisht, pra, ku bën pjesë edhe krijimtaria ime. Unë jam dënuar për poezi dhe kam vazhduar të shkruaj fshehurazi dhe në burg. Pas rënies së diktaturës, kam botuar letërsi të nxjerrë nga burgjet, timen dhe të shokëve të mi. Pra ishim ne të atij fati, fatkobi më saktë, pa iu dha mundësia të tjerëve të shkruajnë për ne dhe së fundi, edhe Gëzim Hajdarit. Së pari, kishim shkruar ne për veten tonë. Unë jam i përfshirë në studimin e Gëzimit si autor, ndërkohë ai citon emra dhe vepra që i kam botuar unë për herë të parë, p.sh. Kudret Kokoshi, pajisur me parathënien time, vëllezërit Çoku, pajisur me parathënien time, at e bir, Lazër e Jozef Radi, pajisur me parathënien time e deri te miqtë e mi Merlikajt, Kolgjinët etj. Poeti i pushkatuar, Trifon Xhagjika u botua së pari nga ne, në shtëpinë botuese "Naim Frashëri" në fillim të viteve '90, ku unë punoja si drejtues i saj, etj. E më pas arritëm te themeltarët e rrëfimit modern shqip, Ernest Koliqi e Mitrush Kuteli, e te të ndaluarit e mëdhenj, Gjergj Fishta e Faik Konica, e lutjet e Nënë Terezës. Mbas 20 vjetësh Gëzim Hajdari do të merrte këtë informacion për librin e tij të tanishëm. Në vitin 2001, unë botova burgologjinë voluminoze "Rrugët e ferrit", po me këtë temë, që përveçse është një homazh për autorët e burgosur dhe të vrarë dhe për veprat e tyre të ndaluara, jep informacionin e përdorur, duke u certifikuar më pas nga të tjerë. Dhe vërtet jam i kënaqur që kam shërbyer. Në vitin 2006 m'u botua në Shkup libri "Në emër të A(r)tit", ese e studime ku vendin kryesor e zë letërsia e dënuar, madje kapitulli i parë i atij libri mban titullin "Panteoni i nëndheshëm", që do të bëhej titulli librit të sivjetshëm, pra unë këtë libër e kam nxjerrë nga vetja, pa pasur gëzim tjetër, përveç atë të vuajtjes sime, të fatit tim.
A është e vërtetë se nisma për librin tuaj "Panteoni" lindi pas një bisede me Hajdarin?
S'do të kishte asgjë të keqe, besoj, dhe do t'i isha mirënjohës, por, nuk është ashtu. Siç ju thashë, unë kam lindur i dënuar, madje këtë lloj vështrimi, këtë lloj krijimtarie unë e kam pasur që pa lindur, se edhe im atë ka qenë i dënuar, madje torturuar nëpër qelitë diktaturës për poemat me anë e të cilave kërkonte të ndërpritej lufta civile gjatë pushtimit nazifashist të vendit. Im atë, Hekuran Zhiti ka shkruar drama, të cilat janë botuar vetëm pas rënies së diktaturës. Si i tillë unë nuk prisja të bisedoja me Gëzim Hajdarin pa të shkruaja për krijimtarinë e tim eti e të gjithë të ndaluarve të tjerë. Madje, redaktori i librit të Gëzim Hajdarit, miku ynë J. R. poet dhe studiues, më tha një ditë se Gëzimi do që të shkruajë një libër për poezinë e ndaluar, nëse ke ndonjë material, ma jep që t'ia jap që t'i përdorë. Natyrisht, i thashë, kam plot të botuara. Mund t'i përdorë. Ndërkohë dhe unë po i zgjeroj për një botim tjetër më vete, i thashë. Dhe vërtet u gëzova që Gëzimi po hidhej nga ne me një vepër tjetër. E kam çmuar si poet i fatit të emigrantit të ri shqiptar, një zë që ka bërë zë. Megjithëse unë çmoj shumë ata që kanë ndenjur në atdhe për ta rindërtuar atë, për t'i dhënë frymë e për t'i rikthyer shpirtin. Luftojnë këtu me varfërinë, me nëpërkëmbjet, marrin shpresë e japin shpresë, duan të sjellin Europën në Shqipëri, harrohen këtej, grabiten madje nga autorët që zgjodhën të jetojnë jashtë Shqipërisë, e drejta e tyre, nuk i gjykoj, që botojnë në Itali e Francë e Gjermani e Amerikë pa u shkuar nëpër mend që të marrin lavdi duke sharë vendin e tyre, letërsinë që krijohet me aq mund, shokët, liderët. Por të huajve kështu mund t'u pëlqejnë vetëm ditën e parë, më pas u kthejnë krahët. Nuk mund të jesh i vlefshëm për asnjë vend, kur braktis vendin tënd, se kam fjalën si truall, por si shpirt e vizion...
Nëse bëjmë krahasime, ku puqen e ku ndahen "Panteoni" dhe "Gjëma"?
Është punë e lexuesit apo e studiuesit, nëse kanë kohë. Në qoftë se kërkoni mendimin tim, asgjëkund nuk puqen, përveçse në një sasi emrash dhe faktesh. Dukurinë secili nga librat e sheh ndryshe. Dhimbja ime në atë libër është si e atij që e ka këtë plagë madhore, kurse të tjerët pa atë fat, e kanë si dhimbje të tjetrit. E shohin si një infermier trageti. Me sa më kujtohet, ajo që të lëndon, për të mos thënë të fyen, në studimin "Gjëma" është kushtimi që në hyrje, autori pak a shumë thotë se ua kushton "poetëve, viktima të pafajshme të terrorit komunist." E mbaj mend se më shqetësoi një këndvështrim ashtu. Nuk janë viktima, jo, janë edhe opozitarë, edhe kundërshtarë, në mjaft raste të hapur, janë dhe martirë. Viktimat janë ata që vriten nga një bombë në metro për shembull, por jo poetët që iu kundërvunë dhunës dhe aspiruan lirinë. Nuk janë as të pafajshëm. Përkundrazi, shumë të fajshëm. Shih sa qartë shpjegon këtë gjë Umberto Eco në parathënien e një libri me shkrimtarë të burgosur nga bota, botua në së fundmi në Itali, ku jeton dhe Gëzim Hajdari. Ja ç'shkruan: "Çfarë i bën kaq solidarë qelinë dhe të shkruarit? Ajo që u gabua... duke thënë se... janë burgosur padrejtësisht?... Përse "padrejtësisht"? Drejtësisht, do të thosha, të paktën nga këndvështrimi i regjimeve që i kanë arrestuar e dënuar me heqje të lirisë. Për të përligjur kërkesën e dënimit me burg nuk është e nevojshme që një shkrimtar të lëvizë dhe ose fuqishëm si subjekt politik e si Zenoni të komplotojë aktivisht kundër tiranit" (Parole di liberta). Po ua jap edhe një herë emrat e të pushkatuarve në 'Panteonin e kulturës sonë', që kam arritur të gjej unë. Ju lutem botojini, që të nderohemi ne, se ata të nderuar janë me veprën e tyre, me jetën dhe vdekjen.
Ai përmend në studimin e vet emra poetësh, të cilët i ndan në "oborrtarë" të regjimit dhe në të dënuar prej tij. Ju, a jeni dakord me përcaktimet dhe ndarjet që Hajdari bën?
Duhet të pyesni të tjerët, a janë dakord me çka ndodhur mbi ne e, a janë dakord me veprat tona, me 'Realizmin e Dënuar' që shpikëm. Ata bënë gjëmën mbi ne, ne bëmë 'Panteonin e qëndresës së bukur', të përndritur me gjakun tonë.
A jeni dakord me idenë e Hajdarit, se përgjegjësit e masakrës komuniste sot kanë detyra të larta dhe bëjnë ç'është e mundur për ta varrosur memorien e djeshme?
Kjo s'është ide e nuk ka autor të përcaktuar, por as vend. Unë jam i gëzuar që Shqipëria është më e lirë se kurrë, e hapur, me letërsinë më të begatë se më parë, këtu kam parasysh dhe klasikët e saj, që tani kanë marrë tjetër vlerë.
Po ju, ç'vepër keni në dorë pas "Panteonit", apo keni frikë ta thoni se mos ju marrin idenë?
Jo, nuk kam frikë, madje jam mësuar të më marrin. Në thellësi gëzohem që kam edhe për të tjerët. Dua të bëj dy antologji: një me poezi të poetëve të pushkatuar, dhe tjetrën me poezi dashurie të të rinjve. I jam mirënjohës atij, që këtë ide e bën realitet më bukur sesa unë. Letërsia është dhe mision, që nuk bëhet nga urrejtja e zilitë dhe fama shterpë, por nga dashuria e madhe e dhembja e madhe. Këto poezi bën dhe Gëzimi.
US Idris - 23 Qershor 2011 - 03:16 permalink
Po të marrësh çmimin Montale në Itali si i huaj nuk më duket e thjeshtë.
E nerumja Mirazh .
Shtrimi ne kete menyre i problemit per mua nuk perfaqeson asnje gje . Thjesht edhe per Handikapatet ka çmime me te medhej se te Montales .Po shihja sot nje kronike ne TV , s'ka rendesi stacioni por PUBLIK , ku po promovohej shtepia e Piktures se HOMLESSVE . Nuk di c'te them ...ca perla qe dikush si specialist ( jepeshin dhe gomari me tituj me titra ) fliste e komentonte i ekzaltuar. Me sinqeritet disa krijime qe te habisnin edhe per origjinalitetin e tyre . Dhe ne fund meditimin tim e mbyllja me
Si ka mundesi bota te jap çmim per piktore qe perdorin bishtin e kalit si furce "inteligjente e gjalle " ?
Me kete nuk dua te them se Hajdari ( me dengelis ky lloj emri a mbiemri per hir te cilesimit te dickaje me kete emer ) nuk ka damar ose dell poetik. Nuk jam une qe e vleresoj por jam qindperqind i bindur qe ai mund te jete vleresuar ne kuadrin e ndihmes per talentet me mendim te gjymtuar . Ose per emigrante me shenja psikoze te demtuar e te theksuara . Skendija te tilla i ka edhe ne ato qe flet per "veten " te pakten per kaq rreshta sa lexuam....por ..... fale dhe fatit te tij qe ja uroj ... gjithnje si rastesi , mbetet Mbreti i Lumturise njerezore smiley
Ajo Nikolli qe ka ca mendime personale per kete ceshtje , se ketu eshte edhe thelbi i prurjes pa Hajdare do lulzojne gjithmone , mendoj se duhet vizituar shume shpejt tek ndonje PSIKIATER ! Nje nivel me i cakerdisur dhe pa asnje lidhje mendimi per ate qe do te percjelle rralle se kemi lexuar edhe tek YPI apo TOPJA . Biles cakerdisje nen nivel edhe me nje Hu qe kemi pas me para ketu , qe shpartallonte pa meshire realsoc..in smiley .
Them se jane kohe te tjera dhe keto perseritjet me "prapavija politike" po behen boze dhe nuk e ngrene nivelin e asnje komenti , pervec rrethqarkullimit te Tufes se psikopateve me nje ane dhe te tjereve normale qe te pakten kane nje formim minimal per KRIJIMET Letrare e vecanerisht per nje nga gjymtyret e cdo individi ne BOTE qe ka ndjenja e di te flase ...Poezine !
Respekte! Qe mbase dhe nuk i do per kete rast smiley