Viti 1967 ishte ai i afrimit të madh me Kinën. Atje revolucioni kulturor po triumfonte. Në Shqipëri, ndikimi i tij, përveç jetës shoqërore, ndihej nëpër ca koncerte dhe shfaqje të baletit.
Një udhëtim 5-javor mes vëllezërve kinezë e vietnamezë.
Helena Kadare: Udhëtimi i tmerrshëm në Kinë e Vietnam
Ishte viti 1967. Pas divorcit me Bashkimin Sovjetik, nisi një valë dashurie me Kinën e madhe. Ndikimet e Revolucionit Kulturor kinez nisën të ndihen edhe në Shqipëri, në kulturë, në arsim, në gjimnastikën e mëngjesit… Në librin e saj me kujtime “Kohë e pamjaftueshme”, botim i shtëpisë botuese “Onufri”, Helena Kadare na kthen pas në kohë. Të gjithë këtë e tregon përmes udhëtimit grotesk të Ismailit në Kinë dhe Vietnam, bashkë me artistë e shkrimtarë shqiptarë. Ishin plot 200 veta, që përveç dalldisjeve kineze, kishin përjetuar dhe tmerrin e luftës në Vietnam, nga ku edhe mund të mos ishin kthyer më. Në rrugën e kthimit, një kafe në Romë. Kësaj here është një pjesë kujtimesh e shkruar nga vetë Ismail Kadare. Gjatë transitit në Romë pati rastin të pinte një kafe në të gdhirë me shkrimtarin Dritëro Agolli. Të bënin qyfyre me problemet që shkaktonte mosdija e italishtes, por dhe nga udhëtimi i famshëm në Kinë. al.mi
Viti 1967 ishte ai i afrimit të madh me Kinën. Atje revolucioni kulturor po triumfonte. Në Shqipëri, ndikimi i tij, përveç jetës shoqërore, ndihej nëpër ca koncerte dhe shfaqje të baletit.
Qysh në verë kishin filluar të bëheshin gati grupet artistike dhe delegacionet e shumta që do të shkonin në Pekin, me rastin e festës kombëtare të Kinës. Në delegacionin e Lidhjes së Shkrimtarëve u caktua edhe Is. Çdo udhëtim jashtë shtetit ishte një ëndërr e një gëzim për këdo, por për ne ishte i dyfishtë. Is po çlirohej më në fund nga dyshimi se mos e kishin vënë re zhdukjen e tij në Pragë, pesë vjet më parë, kur deshi të mos kthehej më. Udhëtimi në Kinë, pavarësisht se
Në Vietnam gjatë luftës, në një bateri kundërajrore
bëhej në një vend mik e kaluar mikut, kërkonte të ishte i larë nga çdo dyshim. Ndërrimi i avionëve nëpër “vende armike”, si Italia ose Pakistani, ishte një arsye më shumë për vigjilencë shtetërore.
Delegacioni do të kryesohej nga shkrimtari ushtarak resul Bedo. Pas qëndrimit trejavor në Kinë, Is do të shkonte dy javë në Vietnam, ku ndërkaq lufta ishte në kulmin e saj. Po ai ishte i gëzuar edhe për këtë.
Një avion i madh pakistanez, që vinte nga Londra, u ul për herë të parë atë pasdite fundshtatori në Aeroportin e Rinasit. Do të udhëtonin me të rreth 200 shqiptarë. Shkrimtarët e artistët ishin shpërndarë më disa delegacione. Kishte edhe një trupë baleti. Të veshura si për festë, shkuam bashkë me Gresën ta përcillnim në aeroport. Udhëtimet jashtë shtetit ishin një ngjarje kaq e veçantë, sa në kësi rastesh, për të pritur a përcjellë dikë, vinte gjithë familja dhe shokët në aeroport. Madje, edhe pirja e kafesë në barin e vogël të aeroportit kishte shijen e një luksi të veçantë. Mbaj mend se, ndërsa me kryet lart e Gresën për dore po ndiqnim ngritjen e avionit gjigant në qiell, kur ai kishte arritur në lartësitë e mëdha dhe dukej tani si një shpend i vogël, Gresa e tmerruar u kthye nga unë për të më pyetur e çmeritur: “Po tani ku rri babi?!”.
Nga gazetat mora vesh se delegacioni dhe trupa e baletit kishin mbërritur shëndoshë e mirë në Pekin. Gjatë pesë javëve që vazhdoi udhëtimi, Is nuk pati mundësi të telefononte asnjëherë. Ministria e Jashtme gjithashtu nuk jepte lajme. Kishin shkuar delegacione të tjera, njëri prej të cilëve kryesohej nga kryeministri, kështu që gjithë vëmendja ishte përqendruar tek ata.
Të gjithë ata që e dinin se pas Kinës, Is do të shkonte në Vietnam, thoshin gjithë shqetësim:
-Ku qëlloi të bëjë këtë rrugë pikërisht tani. Në Vietnam po bëhet hataja.
Kishte dy ditë që bombardimet amerikane kishin rifilluar më fort se kurrë. E llogarita kohën dhe i binte që Is të kishte mbërritur atje, pikërisht ato ditë kur lufta po shkallëzohej më keq. Isha gjithë ankth. I ndiqja lajmet çdo mbrëmje, por ato sa vinin e bëheshin më shqetësuese. Midis të vrarëve nga bombat kishte anëtarë delegacionesh të huaja. Shpresa se të huajt kishin një farë mbrojtjeje, kishte qenë e kotë.
Në murin e madh kinez, 1967
Pas kthimit, Is më tregoi se gjendja kishte qenë më e keqe se ç’e kishim menduar që këtej. Ato që tregonte ishin herë-herë aq të pabesueshme, saqë e pyesja haptas: e ke përfytyruar këtë që po thua, apo ka ndodhur vërtet? Kështu, për shembull, ishte rasti i darkave apo i drekave me kolegët shkrimtarë vietnamezë. Sipas Is, poshtë tryezës së drekës ishte strehimi në formë hendeku të gërryer, kështu që me të rënë alarmi, nga ndenjëset, ashtu siç ishin, me pirunë e thika ndër duar, rrëshqisnin pëlltumb e në hendek. Is shtonte se kishte qenë edhe më keq se kaq, duke kaluar lumin Mekong mbi një trap të madh, për të shkuar në aeroport, bombardimi i zuri mu midis lumit. Shkrimtari Hasan Petrela, që ishte korrespondent gazete në Pekin dhe që po udhëtonte bashkë me Is, i tha në ato çaste:
-Mbaroi, s’kemi për t’u kthyer dot.
H. Petrela kishte qenë partizan në luftë, por qëndrimi në Kinë e kishte bërë fatalist.
Ditë pas dite, Is tregonte mbresa të reja nga ai udhëtim. Një pjesë të tyre i shfrytëzoi më pas, kur shkroi romanin “Koncert në fund të dimrit”. Më kanë mbetur ende në mendje kuriozitete nga takimi me shkrimtarët e Shangait, ikja e gjarpërinjve nga kopshti zoologjik, ngaqë punonjësit ishin të hutuar pas mbledhjeve revolucionare, një fotografi bërë me Mao Ce Dunin, për të cilin skulptori Muntaz Dhrami, që kishte qenë fare pranë tij gjatë seancës së fotos, kishte thënë se i vinte erë dylli e plot çudira të tjera…
Kur Is botoi “Koncert në fund të dimrit”, u akuzua si antikinez. Por ai, siç e thoshte vetë, ishte mësuar me parashtesën “anti”. Për shkak të “Gjeneralit” e kishin quajtur antiitalian. Për shkak të disa romaneve të tjera, antiturk. Për shkak të “Dimrit të vetmisë së madhe”, antirus. Antijugosllav merrej me mend, për shkak të Kosovës. Por më së shumti, siç e tregonte vetë, ishte quajtur antishqiptar.
Kopertina e librit të Helena Kadaresë
Me kalimin e viteve, ata “anti”-t e tij filluan ta botonin njëri pas tjetrit. Të parët rusët, pas rënies së komunizmit, pastaj kinezët, madje stafi që merrej me përkthimin e “Koncertit”, i kërkoi një parathënie për lexuesin kinez, kërkesë që, për habinë time të madhe, i shkaktoi Is ndjenjën që e kishte aq të rrallë: mallëngjimin (Kur ia tregova këtë gjë me një email Kakusë, motrës së tij, ajo m’u përgjigj: më fal, por e kam vështirë të të besoj.)
Pas kthimit nga Kina, Is më tha se zyrtarisht atje i kishin pritur aq ftohtë, saqë ditën e tretë kryetari i delegacionit, R. Bedo, veshi uniformën ushtarake të oficerit për të rritur pak autoritetin e delegacionit!
Në Vietnam kishte qenë një tmerr i vërtetë. Udhëtonin vetëm natën. Flinin në vende ku s’duhej të hapnin dyert e dritaret, për shkak të gjarpërinjve. Ngado kishte veç gërmadha. Hasan Petrela, që njihej prej kohësh me Is, parathoshte gjëra të frikshme. Një ditë i kishte thënë:
-Në shpëtofshim nga bombat, do të na vrasin vetë vietnamezët natën.
-Pse?! E kishte pyetur Is.
-Si pse? Ata kanë 20 vjet që po grihen e po vriten dhe kryetari ynë në çdo takim u thotë: vazhdoni të luftoni, shokë! Mos bëni asnjë kompromis (Në këtë rast kryetari ishte Tonin Jakova, burrë shumë i qetë, sipas Is, i qetë ngaqë s’dëgjonte mirë nga veshët dhe s’i ndiente bombardimet, sipas Hasanit).
Hasani ishte i bindur se vietnamezët i urrenin.
Me t’u kthyer nga Vietnami, Is e botoi romanin e porsambaruar. Në fillim në revistën “Nëntori”, me titullin “Lëkura e daulles”, kurse disa muaj më pas në shtëpinë botuese “Naim Frashëri”, të titulluar “Dasma”.
Rrugës së kthimit nga Kina, dy shkrimtarët ndalojnë në Romë
Kafja në Romë me Dritëroin dhe bisedat kundër regjimit
Kujtime të Ismailit
Një kafe në Romë me Dritëroin…
…Nëntor i ftohtë, me shi dhe mjegull, mesnatë, vit i zymtë 1967. Kthehem nga Kina dhe Vietnami pas një qëndrimi pesëjavësh atje. Në aeroport takoj një delegacion gazetarësh, midis të cilëve Dritëro Agollin. Ngaqë s’ka linjë për Tiranë, zbresim në Romë. Të humbur, të trullosur nga gongu kinez dhe gjëmat që kemi dëgjuar atje, dy vetura të ambasadës na çojnë në një hotel të vogël me emrin “Helio” në mos gaboj. Nata, nuk e di pse, është si ankth. Pa gdhirë mirë, aty nga ora pesë, nuk di pse, dal në korridor. Përballë meje mezi dalloj një si figurë të turbullt, groteske, që më ngjan si dyzimi im. Kur i afrohem, e shoh që është Dritëro Agolli. S’më zë gjumi, thotë. Mua më keq, i them. Flokët i kemi të kërleshur të dy dhe sytë bërë si të vëngër. S’di se cili propozon të dalim në rrugë.
Jashtë është ende errësirë. Shiu imton si më parë dhe rruga është xhan-xhin. Vetëm diku larg duket diçka e ndriçuar. Kur afrohemi shohim se është një bar i vogël. Brenda ka njerëz. E shtyjmë me ndrojtje derën prej qelqi.
Buongiorno signori! Zëri i banakierit është kaq i fortë, sa na del gjumi plotësisht. Vjen erë e mirë kafeje. Në njërën nga tryezat, një klient, ndërsa gjerb kafenë, vazhdon të flasë me zë kumbues me banakierin. Një tjetër, bashkë me një karabinier, pinë diçka tek banaku. Karabinieri ka me vete një qen të madh, leshator.
Banakieri na thotë diçka, por ne s’kuptojmë asgjë. Ai ngul këmbë dhe Dritëroi i kthen një farë përgjigjeje. Sytë e të gjithëve kthehen gjithë habi.
Dreq o punë, thotë Dritëroi. Në vend që t’i them se po vijmë nga Kina, më duket se i thashë që jemi kinezë.
S’kam kohë t’i them se me ata sy gjysmë të mbyllur ngjajmë me siguri ashtu, sepse italianët aty për aty ia plasin të qeshurës.
Qeshim dhe ne.
Më duket se na morën për të lojtur, thotë Dritëroi. Unë mendoj të njëjtën gjë, por kjo s’më duket ndonjë hata.
Më në fund, porositëm nga një kafe.
S’besoj të më ketë shijuar ndonjëherë më shumë një kafe.
Dritëroi mendon të njëjtën gjë. Pas një muaji shkretëtirë prej revolucionit kulturor, një kafe e vërtetë, në një bar të vogël të Romës ndaj të gdhirë, pranë dy klientëve të panjohur dhe një karabinieri që mban zinxhirin e një qeni, na duket si kulmi i njerzillëkut të jetës.
Është koha kur ende flasim haptas, kështu që, pasi i themi njëri-tjetrit disa qyfyre nga udhëtimi, shfryjmë kundër shtetit shqiptar, që ka bërë aleancë me atë mynxyrë që sapo lamë pas. E kisha vënë re gjatë udhëtimit, por do ta ndieja edhe më fort në udhëtimet e mëvonshme se, kur vjen nga jashtë shtetit, sa më shumë i afrohesh Shqipërisë, aq më fort të kap nervozizmi kundër saj. Bashkë me ankthin, natyrisht.
Ç’gjuhë flisni?,- na pyeti kamerieri. Shatra-patra i themi, se jemi shqiptarë që po kthehemi nga Kina.
Ah, shqiptarë! Thonë, ata. Ah nga Kina!
S’dimë aq italisht për t’iu thënë se ç’ka këtu për t’u habitur kaq shumë.
Tani nuk qeshim më, veç na duket se po na shohin me dyshim.
Më në fund, paguajmë dhe dalim. Jashtë po gdhin, por shiu ende s’ka pushuar. Ecim pa folur dhe pa e çarë kryet se po lagemi si dy qyqarë.
S’kishim parë ende asgjë nga Roma, s’kishim pasur rast të bëjmë asnjë krahasim me pluhurnajën e trishtë të Shqipërisë, por kishte mjaftuar një bar i vogël nate, në një rruginë të humbur, dhe një kafe e pirë njerëzisht, ashtu si qindra vite rresht në kafenetë e hapura që pa gdhirë, për të na zgjuar një nostalgji të padurueshme.
***
Ndërkaq, viti 1968 do të fillonte me një ngjarje jo të zakonshme: fillimi i festimeve të pesëqindvjetorit të vdekjes së Skënderbeut. Më 17 janar, në sheshin qendror të Tiranës, që qysh nga fillimi i shekullit mbante emrin e heroit, u vendos shtatorja e tij, vepër e skulptorit të madh Odhise Paskali. E veçanta ishte që gjer një ditë përpara, te vendi ku u vendos Skënderbeu ishte një shtatore e Stalinit. Gjatë natës e kishin zhvendosur Stalinin njëqind metra më tej, gjithmonë në bulevardin e madh “Dëshmorët e kombit”, përbri parkut “Rinia” dhe përballë shtatores së Leninit.
Ishte hera e parë në Shqipëri që bëhej një prekje e Stalinit. Por ajo ishte fare e druajtur, me pikatore, sado lëshim që gjoja bëhej. Megjithatë, të etur siç ishin për të gjuajtur në horizont ndonjë shenjë shprese, njerëzit kishin dëshirë të besonin. Kjo u nxit dhe nga radiot e huaja, që e vunë në dukje kundërthënien: ndërsa në Kinë kujtimi i mbretërve e i perandorëve po rrokullisej nga Revolucioni Kulturor, Shqipëria staliniste po vendoste mu në sheshin e saj qendror një princ të Mesjetës, të lavdëruar nga papët e Romës. Edhe zhvendosja e Stalinit nuk i kishte shpëtuar syrit të të huajve. Kjo tregonte se kur ata donin t’i shihnin gjërat, i shihnin.
Në të vërtetë, pesëqindvjetori i Skënderbeut iu ngatërrua nëpër këmbë regjimit. Çdo gjë bëhej me gjysmë zemër. Nëpër mbledhje nuk mungonte thënia se në vlerësimin e figurave historike nuk duhej harruar roli i masave. Në artikujt që dilnin në shtyp, theksohej jo miqësia e Skënderbeut me Perëndimin, por, përkundrazi, acarimi i tij me Venedikun. Kishte dhe shkrime ku kritikohej historiografia e vjetër, që i paskësh tepruar ca si shumë lidhjet e Skënderbeut me papën e Romës. Tani që në Shqipëri kishin filluar të mbylleshin kishat e manastiret, kjo dukej e logjikshme. Por edhe pak duhej që Gjergj Kastriot Skënderbeu, nga mbrojtës i krishterimit, siç e kishim mësuar në shkollë, të kthehej në kundërshtar të tij.
Is, që e ndiqte me vëmendje atë që ndodhte, më tha një ditë se thënia e Shopenhauerit “Gëzimi nuk është veçse pushimi i dhimbjes”, më mirë se kudo mund të kuptohej në botën tonë.
