Ismail Kadare, Tragjikomikja dhe modernja te “Darka e gabuar”

Nga Mexhit Prençi

Tragjikomedia moderne “Darka e gabuar” sfidon thëniet e mediokërve se krijimtaria e viteve të fundit e Kadaresë është në rënie. Origjinaliteti i modernitetit të saj është i spikatur. Stili i shkrimtarit është i aftë të shpreh mendime të mëdha, thellësia e ndjenjës dhe frymëzimit janë të lindura dhe të arritura nëpërmjet artistikes, estetikes dhe figurës së mendimit në paraqitjen e të madhërishmes dhe, fisnikëria në zgjedhjen e fjalëve e të fjalive, janë elemente të stilit të lartë siç do të shprehej Longini, që e ka ngjitur autorin në rendin e lartë estetik, do të thoshte Benedette Krroçe.
* * *
Kadare nuk shkruan si gjithkush, por si askush, duke sfiduar gjithkushët që shkruajnë letërsi të alibisë. Sartri i shkruante një mikut të tij: “Duhet bërë si gjithë të tjerët dhe jo si askush, - kjo, përmbledh moralin që autorët tanë ua kanë shitur lexuesve. Më këtë ata janë justifikuar: duhet të bëjmë si gjithë të tjerët dmth të shesim verën e Bordos sipas rregullave të mësuara, të martohemi me një vajzë me pajë, të vizitojmë prindërit, vjehrrën, miqtë, pra të jemi si gjithë të tjerët, dmth të shpëtojmë shpirtin tonë dhe të familjes me shkrime të bukura e shkatërruese njëherësh. Do ta quaja letërsinë e këtyre veprave, - letërsi e alibisë”.
* * *
E ka sfiduar nga çdo pikpamje “Darka e gabuar” këtë llojë letërsie, si në modernitetin më finok e të spikatur, në rrafshin artistik dhe estetik, siç e cilëson në tërësi prozën e Kadaresë Dominique Fernandez, ashtu dhe në rrafshin e relativitetit të gjykimit të dukurive, të ideve e mesazheve që burojnë nga bota reale e zakonshme dhe e jashtëzakonshme, prej së cilës autori është nisur dhe ka rikrijuar një realitet artistik, të caktuar, por i çliruar nga çdo trysni letrare e vjetëruar e rutinore dhe nga çdo trysni e botës reale të rrafshit ideologjik e politik, i vetëorientuar në qasjen e shprehjes së lirë të mendimit, si e sheh ai atë pjesë të realitetit historik të botës reale që synon ta shndërrojë në botë artistike. Realizimi është i mrekullueshëm.
2
“Darka e gabuar” është roman modern, i hapur. Lejon shumësi shpjegimesh, opinionesh, debatesh, kundërshtish, që bazohen te polisemia e tekstit si te Finnegaus Wake e Xhojsit. Autori në gjykimin e një dukurie, ngjarjeje, situate apo të bëmave të personazheve, jep artistikisht vlerësimin dhe versionin e tij të mëvehtësishëm dhe opinionet e gjykimet e ndryshme e të kundërta, individuale apo kolektive, të personazheve. Kjo qasje e realizuar mjeshtërisht, përmban një ndër vlerat më të veçanta dhe origjinale të romanit në rrafshin ideoartistik.
Është një pikëvëstrim origjinal, modern dhe liberal, do të thosha është risi e romanit, moderniteti i të cilit është shumëdimensional: bashkëjetesa e elementëve të hipërrealizmit me ato të realizmit magjik, surrealizmit dhe formave groteske e ironike, dramatike e tragjikomike, janë në unitet, duke ruajtur sensin e masës në tërë strukturën e romanit, teknika e të cilit është rinovueseve, si kundrërshti e formës kronologjike. Ka mënjanuar linjat e ngjarjeve dhe të personazheve, ka riarangjuar sekuencat kohore ku e para dhe e fundit nuk vijnë sipas radhës, por vijnë atëhere kur arrijnë kontaktin përmes pranëvënies dhe, kërleshjes së mendimeve e konflikteve në vëtëdijen krijuese të shkrimtarit, prej nga menaxhohen mjeshtërisht: enigma, dilema e kundërshtia në botën e brendëshme të personazheve, brenda vetes e jasht tyre në raportet me të tjerët, me mjedisin, ngjarjet dhe vetë dukuritë.
* * *
Theksoj se kahu i mishërimit artistik dhe estetik të filozofisë së relativitetit të gykimeve dhe vlerësimeve të dukurive të ndryshme, është jo vetëm vlerë e lartë dhe risi e prozës së tij moderne, por edhe faktor lëvizës i proceseve të zhvillimit dhe formësimit të romanit, shprehje e mëvehtësisë të personazheve dhe e qytetërimit modern në sensin që, për një problem, dukuri, ngjarje, personazh, rrethanë apo konflikt në jetë, shfaqen dhjetra alternativa të ndryshme, nga njerëz të ndryshëm, ku gjithçka është shndërruar në art te “Darka e gabuar”, duke na mrekulluar me magjinë e tij.
3
Që në titull të romanit shkrimtari ka vendosur enigmën: “Darka e gabuar” si një metaforë me semantikë shumëdimesionale dhe komplekse. Asnjë personazh, madje as edhe autori nuk kanë shfaqur ndonjë qartësi, ishte apo nuk ishte e gabuar kjo darkë, ndonëse për të flitet më shumë se për çdo gjë tjetër në roman. Madje, ajo është epiqendra e romanit, nyja substanciale lidhëse e personazheve dhe tërë elementëve përbërës të tij, qasjeve të ndryshme e të larmishme, pa rregulla klasikogjante apo të romanit realist. Te kjo nyje koncentrohen fije të dukshme e të padukshme, herë të lidhura, herë të këputura, herë të drejtpërdrejta e herë të tërthorta, herë në të tashmen herë në të shkuarën, në kërkim të asaj se ç’ishte ajo darkë: “Çfarë fshihej pas saj? Ç’ishte ajo lodër në fillim? Pastaj vetë darka... ç’ndodhi në të vërtetë atje? Nga vinin urdhërat? Si u morën vesh Gurameto i madh me kolenelin gjerman Fritz von Schwabe? Cilat ishin shenjat, kodet e fshehta?”, do të pyeste hetuesi i përgaditur në shkollësn “Xherxhnski”, Shaqo Mezini. Ndërsa hetuesi rus do të thoshte se darka është mister. “Nuk dijmë përse koloneli Klaus Hempf, atje te sheshi i Bashkisë, në vend t’i thoshte doktor Gurametos së madh se kishte një kumt nga shoku i tij i shkollës, i tha se ai vetë ishte Fritz von Schwabe”
Darka është sa enigmatike e fantastike aq dhe e çuditshme. Që në fillim duket si diçka, jo e zakonshme: edhe e gëzueshme edhe e frikshme edhe dyshuese. Madje vishet edhe me vello misterioze nga qëndrimet e kundërta,
të ndryshme e të larmishme dhe shndërrohet në darkë: dramatike, tropologjike dhe gjer tragjikomike siç do ta analizoj në vazhdim.
4
Në prozën e këtij romani autori nuk shpjegon, nuk komenton, as në rrëfimin psikanalitik, as kur jep versionin e tij për dukuri e ngjarje, madje as nuk i vë pikë mendimit dhe gjykimit të tij. Këtë qasje e ruan edhe në gjykimet, hamendësimet, opinionet e qëndrimet individuale a kolektive, pro a kundër të personazheve, çka sjell një frymë të re, vizion të ri në letërsinë tonë. Citojmë: “Doktor Gurameto, po u bënte një dil të dalim gjermanëve. Ju po na pushtoni? Kujtoni se po na tmerroni dhe na keni vënë në gjunjë? Fare hiç! Ja, mu nën hundën tuaj, unë po fejoj vajzën, pa e shtyrë datën, se shqiptari sipas dokeve s’e kthen as orën, le më ditën e fejesës; pra unë bëj sikur ju të mos ishit; madje, po të doni, mirë se të vini pas dokeve tona, miq e armiq, porta është e hapur për gjithkënd”. Këtij opinioni i kundërvihet një opinion tjetër: “Kurrëfarë fejese nuk po festonte doktor Gurametoja. Darka e tij jo vetëm që nuk ishte një shuplakë kundër gjermanëve, përkundrazi ishte shtruar për nder të tyre. Me fjalë të tjera i kishte ftuar të huajt për darkë, për t’u thënë: ju pritë-(n) me plumba sot në mëngjes te hyrja e qytetit? Unë ju pres me bukë e verë e muzikë” Një optikë e tillë ka krijuar hapësira të pafundme në rrafshin e imagjinatës, ku është shfrytëzuar në shkallë të gjërë, me sukses, fusha e formave dhe larmia e mjeteve të shumta artistike, madje edhe grotesku edhe dramatikja edhe tragjikomikja edhe muzika.
5
Në këtë vështrim, muzika, në shtëpi të Gurametos dhe, në momente, gjendje psikolologjike e pika më të rëndësishme të përmbajtjes së romanit, është trajtuar si element përbërës i rëndësishëm ideor e strukturor, që krijon atmosferë dhe pasuron e potencionon kuptimësitë e tekstit dhe gjendjen emocionale të personazheve. Ajo përdoret me racionalitet, në momentet e kohën e duhur, sipas ngjarjeve, situatave dhe dramës së personazheve. Ndërsa fantazia krijuese, është ndër elementet përbërës kryesor të kësaj proze inteligjente, me shije të lartë e gjuhë të pastër shqipe, me kolor e figuracion të freskët, në krijimin e shumë fjalëve të reja si: gjithnaja, darkëtarët, e tjetërfortë (bejte), ndezullia, orëligj, trirrotsha (triçikël), sipërania, vargari (i makinave), hirnosje, etj., etj., të cilat ftojnë punonjësit shkencorë të Akademisë së Shkencave që flenë gjumë, t’i qëmtojnë në tekstin e romanit dhe me to, të pasurojnë edhe fjalorët e gjuhës shqipe. Në këtë vështrim gjithë proza romaneske e Kadaresë është nje thesar gjuhësor.
6
Kadare si shkrimtar i madh, intelektual i shquar dhe dijetar erudit, në raportin art-jetë sheh atë që të tjerët nuk e shohin, rikrijon atë që të tjerët nuk e rikrijojnë, formëson atë që është unikale, duke shprehur artistikisht esencën e dukurive të realitetit jetësor dhe historik, falë edhe fantazisë së jashtëzakonshme e të arsyeshme, (theksoj: “fantazi e arsyeshme”), e cila në këtë kryevepër moderne tragjikomike, antidiktaturë, është ndër përbërësit më specifik e të rëndësishëm. Francisko Goja do të thoshte: “Fantazia e privuar nga arsyeja prodhon përbindsha, e lidhur me të, bëhet mëma e dijes dhe mrekullia e artit”. Kjo mrekulli është inkandeshente te “Draka e gabuar” për ata qëijnë të lexojnë!
* * *
Fantazia e arsyeshme e Kadares shfaqet e larmishme e origjinale edhe në krijimin e portretit individual apo kolektiv të personazheve, të nacionalistëve, mbretërorëve apo komunistëve, si nëpërmjet detajeve specifike, ashtu edhe të thelbit të tyre si personazhe historikë. Nga një pikëvështrimi krejt e veçantë e me art, jepet portreti i gjirokastritëve dhe Gjirokastrës, nëpërmjet përshkrimit dhe evidentimit të karakteristikave historike, jetësore, morale e shoqërore: me njerëz të mençur e të ditur, me personalitete të shquar, por edhe me të marrë e perso-(nul)-i-tete.
Si mjeshtër i detajeve dhe i të veçantave të njerëzve, mjediseve e të natyrës, autori përshkruan edhe karakteristikat e krahinave rretheqark Gjirokastrës, portretin specifik të çdo krahine. Ja një nga karakteristikat origjinale të portretizimit të lazaratasve: “Thuhej se në netët e errta, dritat e qytetit, ndonëse të zbeta dhe të largëta, ua acaronin nervat lazaratasve, aqsa vinte një çast dhe qëllonin me pushkë drejt tyre. Kronistët më të përkorë, shkakun e armiqësisë e gjenin pikërisht te shtëpitë e larta, në katet e epërme të të cilave besohej se jetonin zonjat. Sipas tyre, meqenëse as shtëpitë e larta s’mund të ulnin shtatin e as zonjat s’mund të ktheheshin në jo zonja, moskuptimi kishte një ngjyrim fatal e, me ç’dukej, i tillë do të mbetej”.
* * *
Portreti i gjirokastritëve, ashtu edhe i personazheve të tjerë, nuk jepet i plotë menjëherë, por gradualisht, në situata e ngjarje të ndryshme, vetëm në fund të romanit portretet formësohen të plotë. Ja si i paraqet autori gjirokastritët, në një situatë hutimi kur qëllohet pabesisht patrulla gjermane dhe ata do të hakmerreshin. Me hipërrealizëm shprehet frika dhe tmerri i gjirokastritëve: fshihen, mrrudhen e struken në shtëpitë e tyre, nëpër bodrune; ikin në male e shpella sepse e përfytyrojnë të tmerrshme hakmarrjen e gjermanëve ndaj tërë qytetit. “Hutimi, ankthi dhe pasiguria i kishte pushtuar të gjithë. Njërëzve u duhej një farë kohe të mblidhnin veten. Do të hidheshin në erë, shtëpi prej guri, tapitë treqindvjeçare, gjykastësit perandorakë, shtëpitë e zonjave, dhe, pas tyre, vetë zonjat me këmishat e mëndafshta, dhe të fshehtat, e me byzylykët që do të binin si breshër.”
7
Me një stil racional, nga një optikë tjetër, autori shpalos një pjesë të portretit të komunistëve dhe të ballistëve, në një mënyrë të re, në struktrimin e fjalive e të rregullave të drejtshkrimit në akuzat e ndërsjellta: “Ja ç’na bënë komunistët. Ja ç’na bëtë ju që kujtuat se morët Kosovën dhe Çamërinë. Jo ne, ju bëtë sikur do luftonit. Jo more, ne të luftonim e ju të bënit sehir? Ne s’thamë do luftojmë, ju thatë, ju gënjyet. U nise për luftë? Rri aty. Vritu, pritu, siç the, por mos ia mbath”.
Po të gërmosh në nënshtresat e tekstit, do të shquash semantikën e pasur të shprehur me art brilant, që përmban të vërteta ku spikatin elemente origjinale të portretit realist e komik, të ballistëve dhe komunistëve.
* * *
Sipas situatës e ngjarjes, autori plotëson më tej, portretet e kombëtaristëve dhe të komunistëve: “Komunistët siç pritej, kërkonin luftë me zjarrmi dhe ngut me gjermanin. Kombëtaristët s’ishin kundër, por as zjarrmia, as nguti, s’u pëlqente. Sipas tyre zjarrmia e tepërt lidhej më shumë me Rusinë. Gjermanët vërtetë ishin pushtues, por Rusia e kuqe nuk ishte më e mirë. Veç kësaj Gjermania sillte Kosovën e Çamërinë, ndërsa Rusia veç kolkozeve asgjë nuk sillte… Madje fjalët “Shqipni etnike” në fletushkat gjermane në vend që t’i gëzonin i kishin acaruar komuniustët. Kishte gjasë që edhe padurimi për luftë andej vinte. Dhe kjo ishte e natyrshme , përderisa në krye të tyre kishte dy a tre shefa serbë, për të cilët fjalët “Shqipëri etnike” ishin mortje e shkuar mortjes”
Në tërësi ballistët paraqiten si nacionalistë, antikomunistë, por një pjesë tjetër bashkëpuntorë të nazistëve. Ndërsa mbretërorët paraqiten si atdhetarë, idhtar të mbretit dhe antikomunistë. Komunistët si atdhetarë dhe internacionalistë: “Bij të Stalinit jemi ne/ Që derdhim gjakun anembanë/ Sa të valojë përmbi dhe/ Flamuri drapër e çekan”. Vini re: “Që derdhi-(m) gjakun anembanë” është një varg shumëkuptimorë ku nga një pikë uji duket oqeani, që shpreh të vërtetën e cila e ka zanafillën që në luftë dhe konkretizohet në periudhën kur po hidheshin themelet e shtetit të ri mbi eshtrat dhe gjakun e kundërshtarëve politikë, sipas filozofisë së luftës së klasave. Mishërimi artistik i këtyre realiteteve e portreteve, ku realistja dhe komikja janë të pranishme gjithnjë, jepet me art të klasit të parë, si një dukruri e re artistike modne që synon të shpreh të vërtetën historike, me integritet letrar.
8
Vlera të tilla i gjej edhe te informacioni interesant, i larmishëm, i veçantë e origjinal në tërë veprën, i cili dimensionon përmbajtjen e saj. Le të kujtojmë se si autori për të dhënë përmasat e darkës në shtëpi të doktor Guramentos, përmend disa lloje darkash të ndryshme, interesante po dhe historike: “Kishin qenë gjithëfarësh, të hareshme e të larmishme, me bujtës që, nga gëzimi kishin dashur të hidheshin nga pullazi, të shtinin mbi njeri-tjetrin mu në mes të haresë, të rrëmbenin zonjën e shtëpisë apo të gdhiheshin të helmuar në mëngjes, të gjithë bashkë, bujtës e të bujtur... për të gjetur të fshetën silleshin ndërmend të tjera darka, shumica të pabesa, ngaqë, me sa dukej, ishin ato që, më së shumti, mbaheshin mend, e megjithate asnjera nuk mund të krahasohej me darkën e asaj nate”. Me këtë autori shpreh unikalitetin e darkës në shtëpinë e doktor Guramentos dhe polisemikën e darkave të larmishme e të rëndësishme, që jep informacioni, duke u shtrirë në kohë e hapsirë, madje duke u u futur edhe në legjenda, përralla e mite, karakteristikë e veçantë e prozës së tij, çka e modernizon dhe pasuron përmbajtjen e veprës. Ja si e shpreh këtë veçori të prozës kadareane Dominique Fernandez: “Me njerën këmbë në Shqipërinë e moçme, gojore dhe legjendare, ende në rrëqethjen homerike, dhe, me këmbën tjetër në modernitetin më të spikatur dhe finok, Kadareja gjendet në kapërcyell të të dy botëve, dhe nga kjo rrethanë e jashtëzakonshme, vepra e tij krijon akorde të fuqishme dhe të goditura”.
9
Informacione të freskëta, magjike e të jashtëzakonshme shquaj edhe në temën e “komplotit të bluzave të bardha” që trajtohet vertikalisht dhe horizontalisht, ku i akuzuar është Gurameto i madh, i cili hetohet nga Shaqo Mezini dhe hetuesë të tjerë nga Gjermania, Rusia, etj., të cilët jo vetëm sjellin informacione të jashtëzakonshme, por bëjnë edhe presione të tilla ndaj doktor Gurametos, për të gjetur apo sajuar lidhjet e tij me agjenturat, duke i dhënë komplotit përmasa ndërkombëtare, trajtim surrealist, tragjikomik dhe fatal ku shfaqet me tërë egërsinë, brutalitetin, terrorizmin dhe kriminalitetin diktatura komuniste.
* * *
Tema e komplotit në këtë roman është shestuar, strukturuar dhe realizuar duke sfiduar mënyrën e zakonshme, të rëndomtë, të aventurës apo atë policeske. Me origjinalitet të spikatur artistik dhe modernitet finok autori është orientuar në kah të psikologjikes, dramatikes, tragjikomikes, dhe sidomos të tropologjikes, çka ka krijuar një prozë me një pikëvështrim të ri, të mprehtë, origjinal.
Darka e gabuar, misterioze, është gjetje e jashtëzakonshme artistike, metaforikisht, një minierë e pasur floriri për trajtimin ndryshe të kësaj teme. Gjithçka që lidhet me darkën, është krijuar mjeshtërisht, nga shkrimtari: dyshimi, hetimi, burgosja e Gurametos së madh në Guvën e Shanishasë, ku ishte burgosur e përdhunuar edhe e motra e Ali Pashë Tepelenës; torturat specifike, fizike e psikologjike, çnjerzore e monstruoze dhe fshetësia e plotë, që i relizonin mjeshtërisht punononjësit e sigurimit të shtetit dhe hetuesi Shaqo Mezini, bashkë me hetuesit ndërkombëtarë, të gjitha këto janë trajtuar jasht çdo skeme, steriotipie, rutine dhe të rëndomtës. Autori me racionalitet, stil konçiz, me një realizëm të ftohtë real rrëfen: “Hetimi vazhdonte në gati një të tretën e planetit. Ai zhvillohej në të njëmbëdhjetë shtetet komuniste, në njëzeteshatë gjuhë, tridhjetenëntë dialekte, pa përmendur nëndialektet. Rreth katërqind mjekë të mbyllur në po aq biruca ndodheshin në hetim të pandërprerë. Në asnjerën prej birucave nuk merrej vesh ajo që ndodhte përjashta, ashtu si jashtë s’dihej asgjë për birucat.. Guva e Shanishasë nuk ishte veçse njera prej tyre.” Një realitet i tillë artistik grotesk, i fshehtë, i dhimbshëm, siç e ka formësuar shkrimtari, në nënshtresat kuptimore ka shumë akuzë dhe shumë mesazhe, që burojnë nga bëmat e personazheve që gatuanin alibinë e krimit dhe realizonin vetë krimin, që i drejtohen botës reale dhe çdo diktature të djeshme apo të sotme, duke kumtuar për një njeri dhe botë më të mirë e më të përsosur. Ky është thelbi i tërë veprës së autorit. Madje kjo është në filozofinë e autorit. Ja si shprehet ai në ceremoninë e marrjes së çmimit “Princi i Austurias” në Spanjë: “Në konfliktin e vet me artin, bota reale arrin në një tërbim të tillë që t’i turret botës rivale (botës së artit, M.P.) për ta shkatërruar krejt, përkundrazi, bota e artit në asnjë rast, e përsëris, në asnjë rast, nuk e ka sulmuar botën reale me qëllim për ta dëmtuar, por veç me synimin për ta bërë më të bukur, më të përshtatshme. Ky është një dallim thelbësor midis dy botëve”
10
Siç evidentova më sipër, fantazia dhe e jashtëzakonshmja, janë ndër vlerat artistike më potente të kësaj kryevepre. Janë të pranishme pothuajse në çdo qelizë të saj. Që tek prita me plumba, në pusi, pararojën e divizionit të tankeve gjermane, e cila “prej komunistëve shpallej heroike, prej nacionalistëve provokim, prej të tjerëve një sajesë e gjermanëve për të përligjur terrorin”. Ato shfaqen te takimi i befasishëm dhe shokues i doktor Gurametos me kolonelin Fritz von Schvabe. Takimi fillon si përrallë, krejt si në folklor thotë autori: motivi i njohjes në përrallat e moçme... Përrallë e jashtëzakonshme, dukej edhe ngurosja e gjermanëve në mëngjes në shtëpi të Gurametos “...shtrirë të vdekur në sallon, dhe vajza e doktorit, që kujtonte se i kishte helmuar dhe pastaj çngurosja njeri pas tjetrit, ringjallja si në pashkë...” Tragjikomikja dhe grotesku përshkojnë pothuajsë tërë romanin “Darka e gabvuar”.
* * *
E jashtëzakonshmja në roman, herë është surrealiste, herë hipërrealiste; herë dramatike, shpesh misterioze e komike: edhe në mjedisin gjirokastrit në situatën e hakmarrjes gjermane dhe marrjes e lëshimit të pengjeve; në debatet, pro dhe kundër, të ballishtëve, mbretërorëve e komunistëve dhe personazheve të tjerë; në portretin e bejtexhiut Vehip Qorri në dialog me Guramenton; në rrëfimet për burgun e Shanishasë; në burgosjen, hetimin, torturat ndaj Gurametos së madh dhe të detajeve e fakteve të vërteta apo të sajuara e të alibiuara të hetuesve ndërkombëtarë, ku fantazia e arsyeshme e autorit është e magjishme, ashtu siç është ëndrra e Shaqo Mezinit në burgun e Shanishasë kur fantazma e saj bisedon me te dhe bën pyetjen shpotitëse “ti më heton mua?!”... Kjo pyetje tropologjikisht thotë shumë gjëra që lexuesi i kujdeshëm i nënkupton dhe pikërisht kjo i jep kënaqësi estetike. Apo kur në ëndërr, në darkë te Stalini në Kremlin i shfaqet përsëri Shanishaja dhe i thotë:... “mua aq më bën, po vëllait tim, jam e sigurt se nuk do t’i pëlqente. Asnjë vëllai nuk i pëlqen të hetohet përdhunimi i së motrës” e të tjera, e të tjera.
* * *
I magjishëm dhe i jashtëzakonshëm është edhe varrimi e zhvarrimi i Gurametos së madh, por sidomos mbyllja e romanit. Pas pesëmbëdhjetë vjetëve të zhvarrimit të eshtrave më 1993, në pranverën e vitit 2007 hapet dosja e doktor Gurametos. Fantazia e arsyeshme e jashtëzakonshme e shkrimtarit, ishte përqëndruar në kohën pesë-gjashtë minutshe, kur makina e hetuesisë ecte në rrugën automobilistike plot me gropa për në varreza dhe Gurameto deshte të thoshte diçka, por nuk mundën xhelatët të kuptonin gjë, kaq shumë ishte masakruar... sa nuk arrinte të fliste.
Autori rrëfen magjishëm tri vegullimat e doktor Gurametos në agun e datës 6 prill 1953, ku përzihet surrealja me realen, legjenda me përrallën, tropologjikja që fsheh pikën e ujit prej nga duket oqeani. Prej asaj që gjendet nën ujë, shoh ktjellët në thellësi atë që del nga teksti dhe po e formuloj si mesazh: fati nuk ndrrohet ashtu si koha nuk kthehet prapa.. Padyshim mesazh universal.
11
Një vlerë tjetër e lartë, por e padukshme, është edhe analogjia e disa ngjarjeve, situatave dhe dukurive, në realitete dhe kohë të ndryshme. Le të kujtojmë vdekjen e Stalinit më 1952 dhe vdekjen e Enver Hoxhës më 1985. Analogjia që bën lexuesi që i ka përjetuar ose i ka mësuar nga literatura apo ekranet televizive të dy realitetet, në kohë të ndryshme, që te lajmi i vdekjes dhe atmosferës absurde e zhytjes në vajë masive tw njerëzve, te kortezhi mortor, lotët e turmave, çjerrja e faqeve me thonj nga gratë komuniste, boritë e makinave që dërgonin në spital plakat e alivanosura, udhëheqësit që bien në gjunjë para bustit të të parit dhe trupit pa jete të të dytit e të tjera e të tjera, që jo vetëm ngjajë si dy pika loti, si realitete reale me njera-tjetrën, por janë përshkruar kaq bukur, sa arti magjik të magjeps dhe të jep atë kënaqësi estetike që vetëm shkrimtarët e mëdhenj si Kadareja e arrijnë këtë lartësi vlerash.
Paradoksalja e absurdja, tragjokomikja, ironia e grotesku dhe, hipërrealizmi, përshkojnë tejembanë tablotë masive ku turmat mjerane derdhin lotë, qarraviten për tiranin rus Stalin dhe pas 33 vjetësh në të njjejtën mënyrë për tiranin shqiptar Enver Hoxha, humbasin drejtpeshimin dhe i vajtojnë me këngë si heronj. Një çmënduri kolektive, një realitet surrealist që pena e artë e Kadaresë e ka përshkruar me realizëm magjik.
12
Analogjitë shfaqen edhe në rrafshin e komplotit ndërkombëtar për eleminimin e lidërve komunistë, duke filluar me Stalinin, që të kujtojnë akuzat e tiranit Hoxha ndaj shokëve të tij si agjent e poliagjetë, të cilët, ca i burgosi, ca i vrau, të tjerë çoi në vetvrasje. Lufta për pushtet është një luftë e përbindshme. Kjo përftohet nga teksti dhe nënteksti i romanit.. Mesazhi është i hapur: popull, mos harro, etja karrieriste për fronin është e përbindshme. Ajo shfaqet në forma të ndryshme, edhe sot në demokraci. Niçja do të thoshte: “Të gjithë synojnë fronin, kjo ëshë marrëzia e tyre, sikur lumturia të qëndronte në fron. Shpesh herë balta rri mbi fron, e shpesh froni rri mbi baltë, për mua këta janë majmunë që kacavirren...” Ky është një mesazh tjetër i rëndësishëm aktual, universal, i gjithëkohshëm dhe tropologjik..
13
Si konkluzë: “Darka e gabuar” është një kryevepër moderne edhe në rrafshin e mesazheve të fuqishme, të drejtpërdrejta a të fshehura në nënshtresat polisemike të tekstit, po ashtu si dhe në shprehjen artistike të të vërtetave historike sipas relativitetit të gjykimeve dhe vlerësimeve të dukurive, ngjarjeve dhe të qëndrimit të personazheve pro apo kundra, siç kam theksuar më sipër, po, edhe në qasjen e mrekullueshme artistike dhe estetike në analogjitë e realiteteve të kohëve të ndryshme, duke paraqitur, ironizuar dhe stigmatizuar të keqen, prej nga lexuesi nxjerr kuptimësitë e së mirës.
Si në disa kryevepra të tjera edhe në “Darka e gabuar” shkrimtari i madh Kadare, shtegton në kah të bukurisë dhe lirisë, kundër të shëmtuarës, ultradiktaturave dhe tiranisë. Do ta mbyll me fjalët e letrës që Filipe, Princi i Asturias i dërgon Kadaresë: “juria vlerësoi bukurinë dhe angazhimin e thellë të veprës suaj letrare, që ju bën ju një klasik të nivelit universal të epokës sonë si dhe për idealin e lirisë që ju mbroni pëpballë totalitarizmave”.

MALLKIMI I PAMERITUAR (Requiem për figurat pa varr)

Shkruan: Amet Selmani

Amet Selmani

Një mallkim i moçëm shqiptar thotë gjëmshëm: Të humbtë varri ose Mbetsh pa varr. Gjithsesi, kjo klithmë e llahtarshme, e cila shqiptohet me një duf të thellë, në situata të caktuara mbase u drejtohet atyre që kanë shkaktuar dëme me pasoja të rënda në jetën shoqërore, përkatësisht atyre që, në njëfarë mënyre, s’mund t’u falet veprimi i kryer, e lëre më të harrohet ndonjëherë. Megjithatë, krejt ndryshe nga kjo nëmë verbale, e cila hamendësisht duket si akt i merituar, në anën tjetër, për shkërbim të fatit njerëzor, nuk ka ndodhur përherë kështu. Për një arsye apo për tjetrën, heraherazi ka rënë keqas edhe mbi ata që e kanë bërë të kundërtën, pra mbi ata që pas vetes kanë lënë vepra të mira e fisnike.

Thënë më shkurt, historia shqiptare paradoksalisht është e rrëmbushur me këtë lloj mallkimi. Si i tillë, ky sado që të ketë qenë i pamerituar, jo një herë ka shkrepur rrufeshëm edhe mbi disa nga figurat më të ndritura kombëtare. Duke e sfiduar drejtpërdrejt kushtimin e vërtetë të tij, gjithçka është zhvendosur nga ana e keqbërësve të historisë, përkatësisht duke e bërë atë si një veprim tragjik apo ndërmarrje morbide, jo më si një ndëshkim verbal siç e njohim, por tmerrësisht si një ndëshkim konkret.

Për ta shpjeguar më konkretisht veprimin tmerrues, duhet thënë troç: meqë si pengesë kanë qenë bëmat dhe veprat e mëdha të shembëlltyrave, duke mos mundur t’i mposhtin me forma të tjera, të cilat pak a shumë janë normale, ata kanë zgjedhur diçka tjetër, thjesht hakmarrjen post mortum, qoftë duke ua përdhosur varret, qoftë duke ua zhdukur edhe eshtrat, vetëm e vetëm që të marrë fund çdo gjë që ka të bëjë me famën dhe lavdinë e tyre, domethënë që edhe vdekja e tyre të duket më absolute, të mos ketë asnjë ndikim të mëtejshëm shpirtëror, sidomos për ta pamundësuar shndërrimin e varreve në vende pelegrinazhi për breznitë e ndryshme.

Sigurisht, shembulli më konkret lidhur me një dukuri të këtillë është rasti i heroit kombëtar Gjergj Kastriotit (1405-1468). Siç e dimë nga historia, ky udhëheqës i shquar, për 25 vjet me radhë arriti të ngrihet në një mit të gjallë trimërie e suksesi luftarak. Pasi iku nga shërbimi perandorak dhe u kthye në Krujë, menjëherë bëri një organizim të përgjithshëm në mbarë vendin. Së pari i mblodhi rreth vetes krerët më të rëndësishëm si Gjergj Arianiti, Andrea Topia, Gjergj Stres Balsha, Nikollë Dukagjini, Pal Dukagjini, Pjetër Spani, Lekë Zaharia, Teodor Muzaka, Zahari Gropa etj., dhe, pa humbur kohë, më 1444 e mbajti tubimin e njohur Besëlidhja e Lezhës. Më pastaj heroikisht zhvilloi beteja të njëpasnjëshme kundër pushtuesve që e patën katandisur vendin e tij. Rrjedhimisht, me fitoret e parreshtura e të lavdishme që ia solli atdheut, ai u bë simbol i vërtetë lirie, në radhë të parë për vetë shqiptarët, por njëherazi edhe për të huajt. Këtë më së miri e dëshmon edhe kalorësi i atëhershëm anglez Njupor kur pat thënë: Pushtimi i Europës është i sigurt, sepse s’ka fuqi tjetër që mund ta bëjë këtë rezistencë, po të bjerë kështjella shqiptare.

Me këtë famë të pakontestuar, pikërisht atëherë kur e kishte arritur majën e lavdisë së vet, më 1468 ai vdiq nga malarja, siç thuhet në shënimet e kohës, duke lënë pas vetes një varg bëmash të papara, të cilat nuk ia mohonin dot as armiqtë më të përbetuar.

Por, e vërteta është e dhimbshme; forcat pushtuese nuk mund t’i harronin humbjet e shumta që kishin përjetuar prej tij, ndaj assesi nuk ngurruan që t’i hakmerreshin egërsisht pasi i mbylli sytë përgjithmonë. Siç na njofton jetëshkruesi i tij, Marin Barleti, menjëherë pasi e morën vesh lajmin e vdekjes së Gj. Kastriotit, forcat osmane u vërsulën drejt Kishës së Shën Kollit në Lezhë, aty ku ishte varrosur me nderime të larta, me synimin për ta nxjerrë nga varri dhe për ta hedhur në ndonjë skaj. Mund të hamendësojmë se akti i zhvarrosjes duhet të ketë qenë tepër spektakolar, përplot mllef e urrejtje, madje edhe me gëzim e dehashpirtje të paparë, sepse nuk do të mund t’u kundërvihej më asnjëherë. Po ashtu, nga M. Barleti arrijmë të mësojmë se ushtarët që e zhvarrosën atë nga kisha në fjalë, i morën eshtrat e Gj. Kastriotit, i copëtuan një nga një dhe i varën në qafë si nuska në shenjë bestytnie, me shpresë se fati i tyre do të merrte mbroth në luftërat e mëtejme dhe ashtu do të arrinin të korrnin fitore. Ky veprim hakërryes e barbar, duket se ka edhe një anë tjetër; mbase mund të perceptohet edhe si një mirënjohje e heshtur, si një miratim i pashpallur i asaj që kishte bërë Gj. Kastrioti në betejat e përgjakshme kundër tyre.

Nga e gjithë kjo mund të kuptohet fare mirë se trupi i pajetë i kryetrimit u zhbë me lehtësi nga ushtarët osmanë dhe varri i hapur mbeti si një gropë e pavlerë. Por, megjithëse ndodhi kështu, pra duke humbur çdo gjurmë fizike e heroti të famshëm, prapëseprapë emri i tij vazhdoi të jetojë aq më shumë në kujtesën e popullit, në këngë, gojëdhëna, rrëfime, dokumente, krijime etj.

Gjatë periudhës së pushtimit osman, varri i zbrazur në Kishën e Shën Kollit mbeti i harruar dhe i mbuluar nga rrënojat e shumta, gjersa më në fund erdhi dita e rizbulimit të tij, për t’u bërë një vend pelegrinazhi nga qindra e mijëra njerëz që shkojnë e përulen me nderime të thella. S’do mend, kjo dëshmoi se më e rëndësishme në gjithë këtë katrahurë historike, ishte fryma e Gjergj Kastriotit, kujtesa e pashlyer kolektive, jo eshtrat dhe varri i tij që e pësuan nga turma e ushtarëve të shfrenuar. Tani përnjëmend nuk ka mbetur asnjë copëz nga eshtrat e tij, por njëherësh nuk janë as armiqtë që ia përdhosën vendin e prehjes. Mirëpo, mbi të gjitha, e rëndësishme është se Gjergj Kastrioti jeton në zemrat e shumë njerëzve, shpirti i tij është bërë i përjetshëm.

Krahas këtij, po ashtu, një rast tjetër shumë tipik është edhe ai që ka të bëjë me fatin e arqipeshkvit dhe shkrimtarit Pjetër Bogdani (1622-1689). Pasi shërbeu si klerik i devotshëm në Shkodër, Tivar dhe Shkup, sidomos pasi e shkroi veprën e tij të famshme “Çeta e profetëve” në vitin 1675 dhe pasi u angazhua në mënyrë aktive në jetën shoqërore kundër mizorive që i kryenin pushtuesit osmanë, ai organizoi edhe një kryengritje të armatosur duke qenë i bindur se do të sillte lirinë për popullin e vuajtur shqiptar. Por ndërkohë, derisa po merrej në mënyrë aktive me këtë, pasi kishte vajtur në Prizren për t’i vizituar ushtarët kryengritës, mu në kohën kur atje kishte rënë murtaja dhe ia kishte marrë jetën edhe Pikolominit, për fat të keq, edhe Pjetër Bogdani u prek prej saj në mënyrë fatale. Ndonëse mjekët austriakë bënë çmos dhe e sollën në Prishtinë për ta mjekuar, fati nuk qe në anën e tij, ndaj më 1689 e rrëmbeu vdekja e shkaktuar nga murtaja e frikshme.

Mirëpo, autoritetet osmane që s’u shpëtonte pothuajse asgjë, me t’u hyrë në vesh lajmi se P. Bogdani ishte angazhuar në organizimin e kryengritjes kundër tyre, menjëherë u vunë në lëvizje për t’u hakmarrë me anë të veprimeve barbare. Sipas urdhrit që u dha, shpejt e shpejt e nxorën atë nga varri dhe, duke mos u mjaftuar vetëm me këtë, trupin e arqipeshkvit ua hodhën qenve diku në tregun e Prishtinës. Akti kaq i shëmtuar dhe kaq morbid u krye me një tërbim të madh, për ta zhdukur çdo gjurmë të klerikut në fjalë. Pas kësaj, përfundimisht, edhe P. Bogdani mbeti një figurë pa varr.

Ndonëse në mënyrë shumë fyese e poshtëruese u hodh kufoma e tij, prapëseprapë koha dëshmoi se ai u bë i pazhdukshëm. Thjesht mbeti si një figurë emblematike e historisë, kulturës, letërsisë shqiptare. Si i tillë arriti deri në ditët e sotme, duke zënë vendin e merituar dhe duke u studiuar me përkushtim nga Faik Konica, Justin Rrota, Shtjefën Gjeçovi, Ignjac Zamputi, Vili Kamsi, Dhimitër Shuteriqi, Zija Xholi, Ibrahim Rugova, Engjëll Sedaj, Rexhep Ismajli etj. Madje, ai u bë frymëzim tematik edhe për shumë shkrimtarë bashkëkohorë, përkatësisht duke u bërë personazh kryesor në veprat e tyre. Bie fjala, për fatin e tij shumë tragjik shkroi edhe Teki Dervishi, duke botuar dramën me titull “Zhvarrimi i Pjetër Bogdanit”, ose Anton Nikë Berisha që e shkroi romanin “Bimorja”, ku si temë e ka fatin e kësaj figure, sigurisht për të ngjallur emocione të thella te lexuesit dhe artdashësit për atë që e kishte përjetuar ai.

Kjo flet qartë se, P. Bogdani, sado që mbeti pa varr, si për t’u rebeluar ndaj gjithçkaje që kishin ndërmarrë ndaj tij, u bë edhe më i gjallë në jetën shqiptare. Në njëfarë mënyre, me sa duket, jeta e tij e vërtetë filloi pas vdekjes nga murtaja, pas nxjerrjes nga varri, pas hedhjes në rrugë etj. Armiqtë e tij nuk e kapën dot frymën e tij, ndaj ia dhunuan trupin e pajetë. Sot nuk ka ndonjë të dhënë se ku mund të ketë qenë varri i tij, i cili gjithsesi do të ishte shndërruar në ndonjë vend pelegrinazhi, por e rëndësishme është se ai udhëton shpirtërisht drejt përjetësisë me “Çetën e profetëve” si një vepër monumentale për mbarë shqiptarët, duke i vënë një vulë të fuqishme ekzistencës kombëtare.

Në këtë aspekt, mbase është tepër interesant edhe rasti i heroit kombëtar Isa Boletinit (1864-1916), i cili i përket historisë më të re. Duke iu referuar të dhënave historike, kjo figurë e rëndësishme kombëtare kishte luftuar me zell të pakundshok kundër pushtuesve osmanë, por më vonë, edhe atyre malazes. Si i tillë kishte mbrojtur çështjen shqiptare gjer në Londër ku ishte takuar edhe me kryediplomatin anglez Eduard Grej. Mbi të gjitha, më 1912 ai mori pjesë, përkrah Ismail Qemalit, në shpalljen e pavarësisë së shtetit shqiptar në Vlorë. Dhe, më në fund, më 1916 ishte vrarë pabesisht nga malazezët te Ura e Ribnicës në Podgoricë. Për shkak të rrethanave të njohura, ishte varrosur po aty, ku fjalën e rastit e kishte mbajtur atdhetari Nasuf Dizdari nga Shkodra.

Për ironi të fatit, ai do të prehej atje disa dhjetëvjeçarë me radhë. Me gjithë përpjekjet e bëra edhe nga mbreti Ahmet Zogu për t’i sjellë eshtrat e tij në atdhe, ai përsëri mbeti atje deri në vitin 1977 kur do të zhvarrosej fshehurazi dhe do të sillej në Kosovë. Mirëpo, edhe sot e kësaj dite eshtrat e Isa Boletinit kanë mbetur ende të pavarrosura. Siç dëshmon nipi i tij, Adem Boletini, ato ruhen të mbyllura në një thes diku në Mitrovicë.

Me gjithë legjitimitetin historik e kombëtar që e ka heroi në fjalë për t’u prehur në tokën e tij, për të cilën luftoi deri në fund, pra te kullat e tij, çuditërisht, është krijuar një pengesë thuajse e patejkalueshme. Kjo, për shkak se, në kompleksin ku ndodhen kullat e tij është ngritur Manastiri i Sokolicës, pra pikërisht në fshatin Boletin, në pronën e familjes së heroit. Sipas kujtimeve që i sjell Tafil Boletini, kisha në fjalë ka lindur në momentin kur një fshatar serb, i cili punonte në pronat e familjes së Boletinëve, kishte kërkuar që mundësisht t’i lejohej për të ndërtuar një kishë të vogël, ku do t’i kryente ritet fetare ortodokse. Meqë ata kishin treguar mirëkuptim dhe ia kishin mundësuar një gjë të tillë, fshatari serb për një kohë të shkurtër e kishte ndërtuar aty afër. Mirëpo, më vonë, me pushtimin e Kosovës nga Serbia, po ajo kishë e vogël ishte shndërruar në manastir duke u pagëzuar me emrin e kodrës së afërt, pra Sokolicës. Sado që vetë serbët e pranojnë se ky manastir është ndërtuar relativisht vonë, nga ana tjetër, ata e përligjin me “zbulimin” e tyre se ai është ngritur mbi themelet e rrënuara të një manastiri mesjetar.

Në gjithë këtë histori, e keqja më e madhe është vula fatale që ia ka dhënë Pakoja e Ahtisarit, e cila në mënyrë shumë të verbër është miratuar edhe nga i ashtuquajturi Ekip i Unitetit. Me këtë pako, manastiri në fjalë është shpallur si zonë e mbrojtur. Thjesht në atë dokument thuhet: Kosova garanton që prona e luajtshme dhe e paluajtshme, si dhe pasuria tjetër e Kishës Ortodokse Serbe është e paprekshme dhe nuk do të jetë objekt i eksproprijimit.

Kjo vërteton katërcipërisht se prona e familjes së Isa Boletinit është lënë në duart e kishës serbe, kuptohet si rezultat i mosdijes së paparë të anëtarëve të të ashtuquajturit Ekip i Unitetit. Prandaj, për një arsye të këtillë, edhe më tutje eshtrat e Isa Boletinit do të vazhdojnë të qëndrojnë të mbyllura në thes dhe të pavarrosura. Kështu, heroi kaq emblematik, pa të cilin Kosova mbase nuk do të ishte kjo që është sot, edhe më tej vazhdon të mbetet një figurë pa varr. Megjithatë lavdia e tij nuk është zbehur fare, ajo jeton që nga koha e tij. Këtu vlen të përmendet fakti se për karakterin e tij kishte shkruar edhe Edit Durhami e cila pat thënë se ai ishte një udhëheqës i mirë, i zgjuar dhe humanist i madh, i cili e donte vetëm lirinë e tokave shqiptare. Luftëtarët e tij nuk i urrenin popujt e tjerë, thjesht ata donin lirinë e popullit të tyre. Madje, në mënyrë shumë të pabesueshme, për lavdinë e Isa Boletinit patën bërë fjalë edhe pasardhësit e atyre që kishin luftuar kundër tij. Kështu, shkrimtari disident malazes M. Gjillas, në librin e tij “Toka pa drejtësi”, në mes të tjerash, shkruan: Isa Boletini ishte vrarë, por kishte luftuar trimërisht, madje për një kohë të gjatë, pavarësisht se kishte mbetur i vetëm. Ashtu i plagosur, ishte ngritur në gjunj dhe, sado që nuk kishte patur fuqi për ta mbajtur pushkën, kishte qëlluar me revole, të paktën për të vrarë ndonjë prej armiqve para se të jepte shpirt. Në këtë mënyrë, duke iu referuar kujtimeve të të atit të tij, aty e përmend edhe faktin se si babai i M. Gjillasit ia kishte rrëmbyer pushkën pasi Isa Boletini kishte rënë i vdekur, për ta ruajtur si një kujtim të shtrenjtë.

Në gjithë këtë paradoks të fatit tragjik, Isa Boletini edhe më tej vazhdon të mbetet pa një varr, pra i mbyllur në thes, mu në çastin kur pushtetarët aktual të Kosovës rrahagjoksen se e kanë fituar lirinë dhe pavarësinë e plotë. Sado që të duket e relativizuar kjo gjë, mbase i gjithë kuptimi i vërtetë lidhur me esencën e lirisë së Kosovës qëndron te varri i munguar i Isa Boletinit, të cilin ia ka zaptuar Kisha Ortodokse Serbe me miratimin skandaloz e të verbër të të ashtuquajturit Ekip i Unitetit.

Teksa i kujtojmë këto raste kaq tragjike e të shëmtuara, gjithsesi vëmendjen nuk mund ta shmangim edhe nga mallkimi i frikshëm që iu bë poetit kombëtar Gjergj Fishta (1871-1940). Siç e kemi të njohur, ky pasi kishte lënë pas vetes një trashëgimi shumë të rëndësishme letrare, publicistike, kulturore, patriotike etj., sidomos veprat si “Lahuta e Malcis”, “Mrizi i zanave”, “Anzat e Parnasit”, “Gomari i Babatasit”, “Vallja e Parrizit” etj., në fund, më 1940 i kishte mbyllur sytë përgjithmonë, duke e varrosur në Kishën Françeskane të Gjuhadollit në Shkodër. Me gjithë nderimet e mëdha që i qenë bërë, më pastaj, shumë shpejt do të ndryshonin gjërat për të keq. Sikundër që e dimë të gjithë, çdo gjë ra nën sundimin e egër komunist i cili erdhi në fuqi dhe proklamoi një “botë të re”, por që realisht, siç thotë edhe At Zef Pllumi, nuk kje botë shqiptare; kje e huej, s’dihej se e kuj. Nji botë me inate e maraze, pa din e pa iman, pa fe e pa atdhe, pa nder e pa liri.

Pikërisht kjo frymë e llahtarshme iu vërsul edhe Gjergj Fishtës për ta fshirë krejtësisht nga faqja e dheut. Sipas deklaratës së një dëshmitari të kohës, urdhri fatal u dha nga ish kryetari i atëhershëm i Komitetit Ekzekutiv të Shkodrës, Bilal Parruca, që ai të nxirrej nga varri ku prehej. Dhe në atë mënyrë aktin e shëmtuar dhe barbar e kryen me një zell e mllef të paparë, duke i hedhur eshtrat e poetit në lumë. Ekzekutorët kishin harruar vetëm një gjë: poeti kishte lënë shumë gjëra pas vetes të cilat nuk mund t’i shlyenin asnjëherë, sidomos disa nga vargjet profetike të tij, të cilat kishin të bënin pikërisht me varrin e tij:

Po, po; prej atij vorri kam me shkrepun

hovin kah punët e mëdhana

Edhe përkundër ndalesës së frikshme që zgjati deri në fund të regjimit gjakatar komunist, Gj. Fishta jetoi fshehurazi në zemrat e atyre që e ndienin veten shqiptarë. Në të vërtetë, pas një vonese tepër të gjatë, me profecinë e tij ai shkrepi sërish, ndonëse tani kishte mbetur pa një varr normal. Duke iu referuar një procesverbali të datës 13 nëntor 1995, të mbajtur nga noterja V. Sulkaj, gjatë gërmimeve që u bënë në ish varrin e Gj. Fishtës, u gjetën vetëm disa copa të vogla eshtrash të cilat u kishin shpëtuar rrënuesve. Dhe në bazë të kësaj u konstatua qartë se lajmi i përhapur prej kohësh se eshtrat e poetit ishin nxjerrë prej varri dhe ishin hedhur në ujërat e Drinit, fatkeqësisht ishte i vërtetë. Megjithatë, shpirti i tij nuk mundi të zhdukej kurrë, ai shkrep gjithandej në zemrat e shqiptarëve, i rrëmben me forcën e madhe të tij, i ndërgjegjëson, u jep jetë e ardhmëri.

E gjithë kjo dëshmon qartë se ky fatalitet rrëqethës shfaqet dhe rishfaqet si një jehonë e largët dhe e afërt e mallkimit Mbetsh pa varr, por që tani modifikohet rrënjësisht dhe merr karakter tepër pragmatik, si një urdhër i prerë Ta lëmë pa varr. Me sa duket, kjo gjithmonë do të qëndrojë si hije e zezë mbi shqiptarët. Për sa i përket kësaj, disa gjëra janë vulosur nga vetë rrethanat historike dhe nuk mund të riparohen, por disa të tjera mbeten të hapura; gjithsesi mund të riparohen dhe të zgjidhen. Në qoftë se eshtrat e copëtuara të Gj. Kastriotit nuk mund të gjenden më, nga ana tjetër, eshtrat e Isa Boletinit po presin në thes, për t’u futur në një varr normal, ku pastaj do të përulen dhe do t’i nderojnë të gjithë ata që vlerësojnë veprën heroike e atdhetare të tij.

Të kesh një sekret dhe të mos e zbulosh nuk do të thotë të gënjesh

Sekreti është një informacion që nuk zbulohet apo më saktë që nuk duhet të zbulohet, sepse – po të ndodhte – do të sillte dëm për atë që e zbulon dhe nganjëherë edhe për atë që e merr. Në këtë kuptim flitet për sekrete shtetërorë, sekrete zyre, sekret bankar, sekret ushtarak, sekret industrial, mes të cilëve për shembull është ai që ruhet në Atlanta e që ka të bëjë me formulën e Coca Cola-s. Sekrete të tillë shpesh herë shkelen për shkak të urdhërit të forcave hetuese, për hapje të arkivave shtetërorë, prej pakujdesisë, prej tradhëtisë, dhe në mënyrë të veçantë prej spiunazhit…
Mbajtja e një sekreti i detyrohet privatësisë, dhe bën pjesë në privatësi edhe sekreti personal që ndonjëherë ikën bashkë me vdekjen e mbajtësit. Privatësia nuk ka të bëjë vetëm me akte të parrëfyeshëm, sepse dikush në mënyrë të drejtë mund të dëshirojë që të mos bëjë të njohura sëmundjet e tij, tendencat seksuale, obsesionet. Kjo e drejtë për fshehtësi vjen e humbet gjithnjë e më shumë vlerë në shoqërinë tonë masmediatike dhe informatike, ku heqja dorë nga privatësia merr formën e eksibicionizmit.
Zhduket ajo valvul shkarkimi, në pjesën më të madhe dobiprurëse, që ishte thashethemi. Thashethemi klasik, ai që bëhej në fshat, në bar a në tavernë, ishte një element kohezioni social sepse ata që merreshin me thashethemin në vend që të shijonin fatkeqësitë e viktimave të thashethemit, provonin apo shfaqnin dhimbsuri. Kjo megjithatë funksiononte nëse viktimat nuk ishin të pranishme dhe nuk e dinin që ishin të tilla (ose bënin gjoja sikur nuk e dinin).


Tani televizioni ka ideuar emisione ku çdokush mund të bëhet viktimë e famshme duke u paraqitur e bërë thashetheme për vetveten. Dhe janë shfaqur në filmime persona që diskutonin me bashkëshortin a bashkëshorten tradhëtitë e tyre reciproke, apo diskutonin raste divorci në të cilët analizoheshin pa mëshirë paaftësitë e tyre seksuale…
Pas përfundimit të epokës së fshehtësisë, mbijeton nga ana tjetër prej mijëvjeçarësh ideja e sekretit të mistershëm – ose më saktë hermetik dhe okulistik. Në një periudhë të krizës së racionalizmit klasik gjatë shekullit të dytë pas Krishtit, bota pagane kishte gjithnjë e më shumë prirjen që të identifikonte të vërtetat me sekretin, ose më saktë atë që thuhej në mënyrë të fshehtë. Një urtësi, për të qenë vërtetë sekrete, duhej që të ishte ekzotike. Në mënyrë të veçantë Lindja ishte antike dhe fliste gjuhë të panjohura, kështu që duhej të përmbante një pjesë të atij sekreti që vetëm hyjnitë mund ta njihnin. Fillon këtu të krijohet një lloj bindjeje që do të ketë një përhapje të madhe pranë qarqeve okultistikë, deri më sot, që e vërteta është një sekret, i cili zotërohej nga mbrojtësit e lashtë të një tradite që tashmë është humbur.
Mbi trashëgiminë e çdo doktrinë që paraqitet si e fshehtë vlen historia e rosikrusanëve. Në vitin 1614 shfaqet një manifest, Fama Fama Fraternitatis i pasuar në 1615 nga një tekst i dytë Confessio fraternitatis Rosae crucis. Ad eruditos Europae. Mes metaforave alkimiste dhe thirrjeve pak a shumë mesianike, manifestet insistojnë në karakterin e fshehtë të vëllazërisë dhe mbi faktin që pjesëtarët e saj nuk mund ta zbulojnë natyrën e saj. Megjithatë, i bëjnë thirrje të gjithë të diturve të Evropës që të marrin kontakt me përfaqësuesit e shoqërisë.
Pothuajse në mënyrë të menjëhershme, nga çdo anë e Evropës nisin të shkruhen apele për rosikrusanët. Askush nuk pohon që t’i njohë, askush nuk thotë se u përket, por të gjithë në një farë mënyre përpiqen të lënë të kuptohet se janë në sintoni absolute me atë program. Kështu ata që pohojnë se janë rosikrusanë, në të vërtetë nuk janë. Si pasojë, jo vetëm nuk ekzistojnë prova historike të ekzistencës së rosikrusanëve fillestarë dhe Amorc, (Anticus et mysticus Ordo rosae crucis), të cilit mund t’ia vizitoni ende tempullin paraegjiptian në San Jose, California, pohon që tekstet fillestarë që legjitimojnë urdhërin sigurisht janë, por për arsye të kuptueshme do të mbeten të fshehtë e të mbyllur në arkiva të pashkelshëm…
Simmel kujtonte se karakteristika tipike e shoqërive të fshehta është padukshmëria – dhe po ta mendosh mirë janë dashur gjithmonë shoqata të fshehta si ato të Carbonarëve. Pastaj, që shumë prej Carbonarëve përfunduan në gijotinë apo përpara një toge ekzekutimi kjo nuk varet shumë nga fakti që sekreti i tyre u zbulua, por më shumë nga fakti që, nëse qëllimi i një shoqate të fshehtë është që të shkaktojë një trazirë, sekreti përfundon së qenuri i tillë kur trazira shpërthen. Ose më saktë, ka sekrete, që përfundojnë së qenuri të tillë kur ngjitja ka sukses apo dështon. Arsyet e popullaritetit të madh të rosikrusanëve është që ata lajmëronin për një sekret, e më pas flisnin për gjithçka, përveçse për natyrën e sekretit.
Kështu ndodhte edhe me masonerinë skoceze që, në konflikt me Lozhën e Madhe londineze, kishte zgjedhur simbole dhe rite që mund të bënin evident lidhjen e tyre me traditën templare dhe rosikrusane. Kështu gradët e inicimit shumëfishoheshin deri në numrin 33. Tani autori i një prej përcaktimeve më të bukur të sekretit Masonik është Giacomo Casanova: “Ata që hyjnë në masoneri vetëm për t’i kuptuar sekretin mund të mbeten të zhgënjyer: në fakt atyre mund t’u ndodhë që të jetojnë për pesëdhjetë vite si Mjeshtra Masonë pa ia dalë. Misteri i masonerisë është për vetë natyrën që ka i pazbulueshëm. Masoni, kur e ka njohur, kujdeset shumë që të mos e ndajë me askënd. Misteri do të mbetet përgjithmonë i tillë. Ajo që ndodh në Lozhë duhet të mbetet e fshehtë, por ata që janë jo aq indiskretë dhe pak skrupulozë sa ta zbulojnë nuk zbulojnë thelbin: si munden, nëse nuk e njohin? Po ta njihte sekretin, nuk do ta zbulonte”. Kështu, sekreti i fillimit është një sekret-mister që nuk mund të transmetohet, që nuk mund të mësohet. Duhet vetëm të kuptohet, pak nga pak përgjatë procesit të maturimit. Është një sekret, pra, që nuk mund të zbulohet dhe nuk mund të tradhëtohet.
Nga viti 700 e më vonë si pasojë e fshehjes së sekretit dhe padukshmërisë së shoqërisë sekrete, shfaqet legjenda e Eprorëve të Panjohur, që drejtonin fatet e botës. Në vitin 1789 Markezi de Luchet paralajmëronte: “Është formuar në brendësi të errësirës më të madhe një shoqëri qeniesh të reja që njohen pa u parë asnjëherë… Kjo shoqëri përshtat prej regjimit jezuitik bindjen e verbër, nga masoneria provat dhe ceremonitë e jashtme, nga templarët shtytjet e nëndheshme dhe guximin e pabesueshëm”.
Për idenë e grupeve të fshehtë që në mënyrë okulte dominojnë zhvillimin e ngjarjeve botërore vazhdohet të mendohet edhe sot dhe mjafton të lundrosh në internet për të parë diskutime të ndryshëm për Trilateralen apo Grupin Bilderberg, sikur të ishte një mister që politikanë, industrialistë dhe bankierë takohen pa pasur nevojë për mbledhje publike, për të vendosur mbi strategjitë e tyre ekonomike. Sindroma e komplotit është zhvilluar me fantazi më të madhe në rastin e shkatërirmit të Kullave Binjake, komplot që i është atribuar herë planeve të fshehtë të Bushit, herë hebrenjve e kështu me radhë, në kërkim të formulave të fshehta që do të shpjegonin gjithçka.
Në internet do të gjeni që fjala New York City ka 11 gërma, Afghanistan ka 11 gërma, Ramsin Yuseb, terroristi që kishte kërcënuar të shkatërronte Kullat, ka njëmbëdhjetë gërma, George Ë. Bush ka 11 gërma, dy kullat binjake formonin një shifër 11, New Yorku është shteti i njëmbëdhjetë i Shteteve të Bashkuara, avioni i parë që u përplas me kullat ishte fluturimi numër 11, në këtë avion kishte 92 pasagjerë dhe 9 plus dy bëjnë 11, fluturimi me numër 77 që u përplas edhe ai me kullat kishte 65 pasagjerë dhe 6 plus 5 bëjnë 11, data 9/11 është e njëjtë me numrin e emergjencës në Amerikë, 911, shuma e brendshme e të cilit është sërish 11. Totali i viktimave të të gjithëve avionëve të rrëmbyer ishte 254, shuma e këtyre tre numrave është sërish 11. 11 shtatori është dita e 254 e kalendarit vjetor dhe shuma e brendshme është sërish 11.
Në të vërtetë New York ka 11 gërma nëse i shtohet fjala City, Afghanistani ka 11 gërma, por rrëmbyesit nuk ishin afganë, por vinin nga Arabia Saudite, Egjipti, Libani dhe nga Emiratet Arabe, Ramsin Yuseb ka 11 gërma, por nëse në vend të Yuseb do të ishte përkthyer Yussef loja nuk do të kish funksionuar. George W. Bush ka 11 gërma vetëm nëse futet iniciali i mesëm, kullat binjake krijojnë një 11, por dhe një 2 me shifrat romale, fluturimi 77 nuk goditi një nga kullat, por Pentagonin dhe nuk kish 65, por 59 pasagjerë, totali i viktimave nuk ka qenë 254 por 265 e kështu me radhë…
E megjithatë, njerëzit janë të etur për sekrete, dhe ata që thuhet se zotërojnë një sekret ende të pazbuluar fitojnë gjithmonë një formë pushteti, sepse kushedi se çfarë mund të zbulojnë një ditë. Ka qenë gjithmonë parim i policive dhe shërbimeve të fshehtë të gjysmës së botës që bëhesh edhe më i pushtetshëm sa më shumë gjëra që të dish, apo të tregosh se i di. Nuk ka rëndësi në janë të vërteta. E rëndësishme është të bësh të besojnë se zotëron një sekret. Dhe shembja e një shërbimi të fshehtë ndodh kur hapen arkivat apo kur dikush si Wikileaks arrin t’i nxjerrë zbuluar. Atëherë zbulohet se raportet e fshehtë të shërbimeve dhe të ambasadave ishin zakonisht të përbërë nga dosje ku kishte përmbledhje të shtypit, që qarkullonin lirisht përpara se spiunët dhe agjentët t’i shndërronin në zbulime të rezervuar.
Si mund të ruhet pushteti që buron nga zotërimi i një sekreti duke shmangur që sekreti i pretenduar të bëhet publik? Duhet të mburresh me një sekret bosh. Të kesh një sekret dhe të mos e zbulosh nuk do të thotë të gënjesh, është një formë ekstreme fshehtësie. Por të thuash që ke një sekret, ndërkohë që ky nuk ekziston, do të thotë të gënjesh në lidhje me sekretin. Simmel kish kujtuar se kjo ndodh me fëmijët, tek të cilët “është motiv krenarie dhe mburrjeje fakti që njëri mund t’u thotë tjetrit: unë di një gjë që ti nuk e di”.
Pseudo sekreti i fëmijëve ka efekt vetëm mbi një fëmijë tjetër, por pseudo sekreti i shumë grupeve (apo i shumë shërbimeve të fshehtë) ka efekt mbi të rriturit që kanë dëshirë të penetrojnë në sekrete, që do të thotë se janë gjithmonë të prirur të pranojnë se këta ekzistojnë.

KAFKA I "TREMB"PËRKTHYESIT

130 vjet prej ndarjes nga jeta të Franc Kafkës. Virion Graci vjen në një rrëfim për shkrimtarin që ndryshoi rrënjësisht konceptin e letërsisë artistike dhe e bëri lexuesin të donte të frikshmen

Alda Bardhyli

“Zonjusha Felice. Eca i vetëm duke menduar rrugëve të Berlinit, pasi nuk doja të vija në apartamentin tënd. Gjatë gjithë ditës ti ishe shfaqur në mendjen time me fustanin tënd të bronztë dhe trikon e hedhur krahëve. Nëse do të vij sërish te ju, ndarja do të bëhet e pamundur”. Më 13 gusht 1913, Franc Kafka i shkruante këtë letër Felice Bauer, gruas që kishte vetëm një vit që e kishte njohur në ambientet letrare në Berlin. Ishte ende i ri, i këndshëm për femrat dhe lidhja me një grua mund ta privonte nga aventurat me femrat e tjera. Ndaj Kafka zgjedh t’i tregojë të vërtetën Felicë, gruas që deri në fund të jetës u kujdes për të. 130 vjet nga ndarja e tij nga jeta, biografë dhe kritikë letrarë kanë shkruar shumë mbi pasionin e tij për femrat, lidhjet e shumta që krijoi gjatë rinisë në Berlin, apo Vjenë. Por, Felice Bauer, do të ishte femra ku ai do të kthehej shpesh, dhe atëherë kur një vajzë me emrin Dora Diamant do t’i rrëmbente zemrën, e do ta bënte shkrimtarin që të përmes ankthit të luftës të kërkonte atë. Dora Diamant konsiderohet si dashuria e fundit e Franc Kafkës, si gruaja të cilës ai i shkroi letra të pafundme dashurie gjatë kohës nga spitali ku ishte shtruar me tuberkuloz… Por përtej jetës së tij private, asnjëherë të qetë, Franc Kafka vijon të mbetet si ikona jo vetëm e letërsisë gjermane, por edhe asaj botërore. Me librat që shkroi ai solli një revolucion në mënyrën e të këndvështruarit të situatave, duke e bërë letërsinë poseduese të shpirtit njerëzor. Kafka e bëri të dukshme të padukshmen, të natyrshmen të jashtëzakonshme, të besueshmen të pabesueshme. Në gjuhën shqipe përpjekja e parë serioze për të sjellë veprën e tij është bërë nga regjisori dhe shkrimtari Gjergj Vlashi, e disa përpjekje të tjera nga emra të rinj, por ende nuk e kemi të plotë veprën e tij. Shkrimtari Virion Graci, i pasionuar pas letërsisë së Kafkës, vjen më poshtë në një rrëfim për letërsinë e tij me rastin e 130-vjetorit të ndarjes së tij nga jeta.

130 vjet nga vdekja e Franc Kafkës. Çfarë e bën letërsinë e tij të lexohet ende me ëndje sot?

Letërsia e Kafkës do të jetë e lexueshme edhe pas 200 vitesh, pasi ajo  shënon eposin e madh të njeriut qytetar, banor autentik i shekullit XX, bashkëkohës me këtë lloj qytetërimi të cilit i përkasim ende sot. Kur të kapërcehet botërisht ky tip qytetërimi, Kafka do të lexohet, më me endje sërish pasi ai është tregimtar dhe romancier i pakapërcyeshëm i njeriut-individ; zbulesat e tij njerëzore, personazhet e tij në dukje minimaliste, kanë atë madhështi dhe forcë të pavdekshme përgjithësuese që kanë fytyrat tragjike që vijnë nga teatri antik grek, apo nga dramaturgjia shekspiriane. Ka bërë të dukshme të padukshmen, ka bërë të natyrshme të jashtëzakonshmen, ka bërë të besueshme të pabesueshmen me një gjuhë të qartë, të rrjedhshme, me një leksik të kapshëm të stilit të lirë bisedor

Çfarë solli vepra e Kafkës, në kohën kur ai i shkroi ato?

Pas veprës letrare të Kafkës ndryshoi rrënjësisht vetë koncepti për letërsinë artistike, ndryshoi rrënjësisht koncepti për personazhin, për realizmin në letërsi, për kufijtë midis vetjakes dhe shoqërores, etj… Jo më kot, një gjeni tjetër që pati ndryshuar përfytyrimet e bashkëkohësve për gjithësinë e kozmosin, Ajnshtajni i pat thënë: “as mendja ime nuk është aq aftë, aq e përsosur sa të rrokë krejt kuptimet e veprave të tua”. Shtoj se Kafka gjeti tragjiken te ndodhitë e rëndomta, monotone, pa gjak e vrasje; e gjeti eposin homerik dhe atë tolstoian në rrugicat e qeta dhe në shtëpizat e vogla të Pragës. Prej kësaj le të hamendësojmë çfarë vëzhguesi e zbuluesi gjenial ka qenë?!

A është metamorfoza ende një simbiozë e qenies njerëzore?

Metamorfoza është një bashkudhëtare e unit njerëzor, por do të kujtoja si vlerë të parë morale-filozofike të veprës së Kafkës ndjenjën e vetëgjyqësisë kafkiane, vetëfajësimin kafkian, vetëndëshkimin psikologjik-mental, dëshirën për të qenë deri në flijim i vërtetë dhe jo sipërfaqësisht i lexueshëm, i sinqertë, i pëlqyeshëm; pa këto, ajo historia e metamorfozës së Gregor Zamzës, edhe pse e shkruar nga Franz Kafka do të kish mbetur një anekdotë denoncimesh për metamorfozat e një nëpunësi çfarëdo, si dhjetëra krijime të harruar, prej të tjerë autorësh.

I frikshëm, i ftohtë, por sërish me shpirt, kështu cilësohet vepra e tij…

Në kontekstet e tyre këto vlerësime të qëmtuara nga ju, nuk mund t’i mohoj si të pasakta, por, duke përsëritur veten time do të shtoja se Kafka është i ftohtë, i frikshëm në terrin e sinqeritetit të tij kur gërmon deri në themel vetveten, e në këtë rast ftohtësia kafkiane është fundi i çdo kompromisi hipokrit me zërat e ndrydhur të pavetëdijes dhe me përllogaritjet e ndërgjegjes kalimtare njerëzore, është dashuri e sublimuar, ndershmëri heroike, intelektuale, e rrallë, e pabesueshme dhe e qartë si drita e diellit njëkohësisht, në kompleksitetin e saj

A ke një libër të preferuar prej tij, një libër që do doje ta lexoje shpesh?

Nga Franz Kafka, pas dy leximeve të ngadalshme të mëparshme, rishon herë pas here ditarin e tij, “Journal”, përkthyer në frëngjisht, pajisur me shpjegime nga një emër si Marthe Robert. Te “Ditari” i Kafkës gjej njeriun më të besueshëm, njeriun Franz-in që mund të më udhëheqë për te vepra e tij, pra fitoj njohjen personale me autorin për të fituar mundësinë dhe të drejtën e bashkëjetesës me veprën e tij të pasur; tregime, romane.  Kafka nuk ka pak personazhe, edhe në tregime të shkurtra, tepër të shkurtër ai materializon artistikisht tipa të paharrueshëm, të numërueshëm përkrah karaktereve që kanë sjellë korifenjtë e tjerë të letërsisë në botë: Eskil, Shekspir, Milton… Duke filluar me Jozef. K…, e shohim një plejadë karakteresh që përligjin vlerësimet e bëra për autorin edhe në këto ditë përkujtuese.

Si do t’i gjykoje përkthimet e tij në gjuhën shqipe?

Herët kam lexuar në shqip një mrekulli të Kafkës, “Dhimbja e parë”, tregim i shkurtër përkthyer ndoshta nga Bujar Xhaferri, pastaj disa tufëza tregimesh të përkthyera në një shqipe të bukur nga Gjergj Vlashi, mandej fillova ta lexoj të plotë në frëngjisht dhe nuk kam pasur pikë kureshtie se ç’po ndodh me të, sprovat për ta sjellë në gjuhën tonë lloj-lloj duarsh të padenja, kryesisht.

Cili prej personazheve ju pëlqen më shumë dhe pse?

Jozef. K…është personazhi më i dashur për mua, jo vetëm në galerinë kafkiane, por edhe më gjerë. Po të perifrazonim Floberin kur u shpreh për zonjën Bovari: ajo jam unë”, secili nga ne do të thoshte pa rënë në tepri e patetikë “Jozef K., jam edhe unë”. Ai është sintezë e gjindjes njerëzore, e pasurisë anonime psikologjike e instiktive; është sintezë që nënkupton ndeshjen me vetveten, me trysninë dhe pakuptimësitë shoqërore, me makthet arketipore dhe ato moderne; ai si asnjë personazh tjetër para tij, përjashto Hamletin është njëkohësisht pararojë dhe pasojë e pafajshme e fatit të tij të paracaktuar. Jozef K. është mbinjeriu i vetëm i krijuar jo nga arsyetime të kulluara filozofike, por nga një krijimtari e dëlirë, e përsosur, sublime. Nuk e dua se është kaq i pasur, por pse duket krejt i zakonshëm, krejt i ngjashëm me mijëra frymorë prozaikë

A ishte letërsia e Kafkës një letërsi që u mor me të zakonshmen?

Letërsia e Kafkës ishte ajo letërsi që nënkupton pyetja juaj, por ajo është shembull, provë se universale, globale, nuk bëhet ajo që pretendon të shitet si kozmopolite, por ajo mikrobotë që është vetvetja, është autentike, është dikush ose diçka tepër tokësore, tepër e përditshme, tepër e pabujshme.

Përse Kafka i “tremb” përkthyesit?

Të sjellësh me besnikëri Kafkën duhet të jetosh gjatë me të: me veprat letrare, me ditarin, me studimet bazë kushtuar atij. Kuptimi i tij në rrafshin gjuhësor nuk është ndër më të vështirët, por duhet kapacitet mendor e kohëzgjatje për të hyrë në botëkuptimin e Kafkës, në përfytyrimet e tij danteske, apokaliptike e largpamëse. Kapacitetet intelektuale, përkushtimi me vite, kujdesi amësor ndaj veprës së një gjeniu, nuk janë cilësi që i gëzojnë sot akrobatët e fushës së botimeve në shqip; më së shumti ata janë specialistë të dekoruar të hajnisë moderne, të zhvatjes me procedura burokratike të fondeve për librat, fatkeqësisht…

“SHEJZAT” E KOLIQIT, SI NJË MODEL KULTUROR

Nga NDUE DEDAJ

Ernest Koliqi,  tregoi dhe njëherë se është një personalitet që duhet ridimensionuar. Nëse ka patur e ka qendrime të ndryshme përsa i përket rolit të tij politik, askush s’e vë në dyshim se kemi të bëjmë me një nga lëvruesit e parë të prozës moderne shqiptare. Por ai është dhe autor, editor e botues i rrallë visaresh kulturore shqiptare, si brenda ashtu dhe jashtë vendit, çka ende nuk është thënë siç e meriton.



Shqiptarët kanë patur shpesh herë ngjarje kulturore, përsa i përket shtypit të botuar në ngulimet e tyre jashtë, apo në diasporë, qysh në shekullin XIX, nga “Flamuri i Arbërit” i De Radës te “Albania” e Faik Konicës etj. Kjo e fundit, si revistë politiko-kulturore-letrare, që doli fillimisht në Bruksel dhe më pas në Londër (1897-1909), siç është thënë, u bë organi më i rëndësishëm i Rilindjes, që propogandoi programin e lëvizjes kombëtare shqiptare, por qe dhe një enciklopedi e vërtetë mbi historinë dhe kulturën e popullit tone, e botuar në gjuhën shqipe, frënge e pjesërisht atë turke. Po ashtu dhe mozaiku i gazetave e revistave të para shqipe që u botuan nga rilindësit në Bukuresht, Sofje, Stamboll etj. Gazeta “Dielli” e Bostonit që erdhi më pas e që vazhdon të botohet prej 104 vitesh do të ishte një flakadan i pashuar për breza të tërë shqiptarësh në Amerikë, që siç dihet pati si pararendëse gazetën “Kombi” të Sotir Pecit. Nuk është e rastit që tribunat e para shqipe mediatike ishin dhe në italisht, frëngjisht, anglisht etj. Por nuk është fjala për një histori shtypi në këto pak radhë. As për të thënë se e meritojnë nga një medalje të gjithë ata korifenj të kulturës sonë, që me anë të penës e krijuan atdheun e munguar atje ku ishin, pasi për këtë me siguri ka njerëz që mendojnë në shtetin shqiptar. Çështja është sa ne e kemi bërë pjesë tonën atë çka u publikua jashtë vendit për njëqind vjet, si në “Buletini Katolik” i Gjon Sinishtës, “Shejzat” e Ernest Koliqit etj. Nga ana tjetër, sa njihen e vlerësohen sot botimet shqiptare jashtë, që bëhen me shumë pasion e përpjekje, si gazeta “Illyria” që del prej më se njëzet vjetësh në Nju Jork, revista “Kuvendi” në Detroit etj.
Për herë të parë nën një okelio qeveritare u vunë në dukje përmasat e personalitetit letrar, kulturor të Ernest Koliqit, por ai mbase meriton një konferencë më vete vetëm për “Shejzat”, revistën që krijoi në Romë pas Luftës së Dytë Botërore, nga 1957-a deri me 1978-n, rreth së cilës për 18 vjet u tubua elita krijuese, studimore jashtë vendit, e cila ishte përjashtuar nga regjimi komunist. Ajo do të vazhdonte hullinë e traditës së pandërruar, duke i thelluar dijet dhe studimet shqiptare, pa fillin ideologjik marksist-leninist. Kemi falë kësaj nisme të shquar të Koliqit dy paralele kulturore albanologjike, njëra zyrtare e ideologjizuar brenda Shqipërisë, dhe tjetra autentike, kombëtare jashtë saj, kryesuar tashmë nga shqiptarët, por në bashkëveprim me albanologët e huaj. Koliqi zgjodhi Martin Camajn për kryeredaktor të së përkohshmes “Shejzat”, që ndonjëherë e quan “familje”, kurse doktorimin e tij në albanologji në Universitetin e Mynihut e cilëson “një darsëm intelektuale”. Kjo ishte fryma e përçimit kulturor dhe sqima e kësaj reviste zëmadhe. “Shejzat” ishte një revistë me karakter kulturor, shoqëror dhe artistik që u themelua mbi “vetëdijen historike” të shqiptarëve dhe për të. Vetë Koliqit (shpesh shkruan dhe me pseudonimin “Hilushi”) i pëlqente të merrej me “shkoqitje e pleqnime” mbi botën arbnore, në humusin e së cilës ai depërtoi si rrallëskush ndër autorët shqiptarë. Kushdo që e ka shfletuar këtë revistë sheh klasin e saj, lëndën e mbarështruar nga të gjithë “lamijet kulturorë”, kalibrin e bashkëpunëtorëve, si Giuseppe Valentini, Karl Gurakuqi, Martin Camaj, Luigj Marlekaj, Gerhard Grimm, Zef Skiroi, Georg Stadmuler, Vasil Alarupi, Anton Logoreci, Zef Vorf Nekaj, Peter Bartl etj.
Por hullia e fjalës shqipe ndër shqiptarët jashtë nuk pushon. Rrethanat kanë qenë ato që e kanë kushtëzuar shtypin shqiptar atje dhe në kohë të vona. Shkrimtari Pjetër Jaku, autor i tre librave poetik, dy romaneve, disa librave publicistik e studimor, botues i revistës së përmuajshme informative dhe kulturore “Kuvendi”, e cila del në Detroit që nga muaj maj i vitit 2001, është një veprimtar i pashoq i komunitetit shqiptar të Michiganit. Njerëz të tillë sikur kanë lindur për të mos pushuar asnjëherë përsa i përket kontributit të tyre në lëmë të kulturës. Në vitin 1994 Pjetri pati krijuar shoqërinë botuese “Kuvendi” në qytetin e Lezhës, pjesë e së cilës ishte dhe revista me të njëjtin emër, e ideuar e frymëzuar nga kuvendet shqiptare në shekuj, veçanërisht nga Kuvendi i Besëlidhjes së Lezhës 1444; i cili kur emigroi në Amerikë e mbarti me vete me një mijë mundime “Kuvendin” e tij të Lezhës, për ta bërë atje ku do të ngulej “kuvendin” letrar dhe social-kulturor të komunitetit shqiptar në Detroit e më gjërë. Në pak kohë revista bëri bashkë elitën intelektuale shqiptare në kontinentin e largët duke u bërë një zë i saj. Mund të duket e habitshme që në kohë kaq të vona të jetë i nevojshëm një organ mediatik, për më tepër në një vend si Amerika, ku shqiptarët e kanë gjetur me kohë veten, por mbase pikërisht në kohë të tilla moderne, sipërmarrje kësodore janë më të nevojshme se kurrë. Edhe pse tashmë rrjetet sociale janë bërë gazetëza e revista më vete dhe shtypi online është një realitet i ri i jashtëzakonshëm komunkimi. Teksa revista “Kuvendi” ka krijuar fondin dhe arkivin e saj, ti mendon: a do të mund të gjendej guximi për punë të tilla, nëse nuk do të ishte modeli kulturor i Koliqit me “Shejzat”?
Por ndoshta ky model nuk është funksionues vetëm për botimet jashtë, por dhe për ato në Shqipëri. Në pamje të parë duket se shtypi është përqendruar i tëri në Tiranë dhe se në rrethe nuk ke se ç’kërkon e se ç’pret. Por nuk është kështu. Mjafton të kujtosh revistën “Hylli i Dritës” që pas 90-ës pati dalë pak kohë në Shkodër dhe disa revista të tjera që dalin në këtë qytet në vazhdimësi, si “Kumbona e së Diellës”, gazetën “Koha Jonë” që u botua për së pari në Lezhë, gazetën rajonale “Java” në Jug, gazetën lokale “Mirdita” në Rrëshen etj. Në këtë panoramë shtypi “province” meriton një vëmendje revista “Emathia”, që del prej gjashtë vitesh në Burrel, e që ka tërhequr metropolin atje. Në vitet ’60 nëpër katundet e Matit vente e vinte gjithë kohën një studiues i pasionuar vendës, Dilaver Kurti, që gërmonte, skedonte, përshkruante çdo gjë të vjetër arkeologjike, etnografike, muzeore nga treva e tij. Nisur dhe nga ky model i “brendshëm” i spikatur, punëtorët e kulturës, krijuesit dhe studiuesit e Matit zunë të botonin revistën e tyre kulturore, që e marrim vazhdimisht falë mirësisë së botuesit të saj, Artan Kurti, që është i biri i studiuesit të dikurshëm që sapo e zumë në gojë, që nuk rron më. “Emathia” është tribuna matjane e historisë pa paragjykim, shpalimit të traditave etno-kulturore, letërsisë dhe arteve, ku janë bashkë akademikët nga Tirana që kanë dalë nga ky rreth me letrarët e talentuar të gjimnazit të Burrelit. Ruajtja dhe rikultivimi i vlerave të trashëgimisë së trevës nga bjerrjet e “globalizmit” është ajo çka ky botim periodik mëton të kryejë. Kjo e përbashkon në njëfarë mënyre me “Shejzat” e të tjera edicione të ngjashme.
***
Kështu ndodh kur shtypi nuk jep vetëm lajme, por përben dhe vetë lajm. Si në Shqipëri, ashtu dhe në diasporë. “Illyria” është gazeta shqiptare amerikane që del dy herë në javë në Nju Jork me 40 faqe dhe shpërndahet në gjithë Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Ajo numrin e 28 Nëntorit 2012 doli me 200 faqe duke vendosur një rekord në historinë e shtypit shqiptar. E meriton një falënderim mbarëshqiptar për këtë, e ndoshta dhe ndonjë dekoratë nga Shqipëria e Kosova.
Nuk rreshtin, pra, as sot e kësaj dite “Shejzat” e Koliqit, siç nuk rresht “Albania” e Konicës së ardhuri drejt nesh.

"Fejesa" e bërë që në djep

Në vitin 1991, Dr. Prof. Isuf Kalo, u punësua nga Organizata Botërore e Shëndetësisë, në krye të programit të saj evropian për sëmundjen e diabetit dhe më vonë deri në vitin 2005, si drejtues i Sistemeve Shëndetësore në Evropë



Nga Agron SEJAMINI

Isuf Kalo, sot mund të ishte një shkrimtar, poet apo matematikan me po kaq emër dhe famë sa ka merituar në mjekësi. Ka shkëlqyer për matematikë, në shtatëvjeçare dhe në gjimnaz. Hartimet e tij lexoheshin në të gjitha klasat paralele si krijimet artistike më të mira të shkollës. Madje, u përzgjoll edhe një cikël me poezi për t'u botuar te revista "Nëntori". Por...ishte "fejuar" që në djep!

Në moshën dhjetëvjeçare sëmuret nga bajamet. Për të mos u trembur ai fëmijë nga bluza e bardhë, mjeku i lagjes vjen për ta vizituar, duke u bërë më i qeshur dhe më i ëmbël. Dhe vërtetë, ai vogëlush e priti shumë qetë. Aq sa edhe gojën nuk e hapi me lugën që i vendosi mjeku, por me dëshirë...

Për t'i humbur edhe më tej mendjen, ai e pyet nëse dëshironte të bëhej doktor kur të rritej. Por ndrojtja dhe frika se mos vizita mjekësore vazhdonte me ndonjë gjilpërë, bënë që ai fëmijë të mos përgjigjej. Për të shmangur heshtjen, ndërhyn e ëma dhe me gjysëm shaka, i lutet të birit që të flasë:

-Pse nuk thua po, të bëhesh edhe ti doktor që të më shërosh kur të plakem.

Me gjysëm zëri, më shumë për të kënaqur të ëmën se sa veten, pëshpërit: "PO!", pëshpërimë që në vitet në vazhdim, do t'i bëhej kushtrim dhe jehonë për të mbajtur një fjalë të dhënë. Për më tepër, sepse në se do të kishte nevojë, do të shëronte nënën e vet. Herë pas here, përkëdhelive të saj, ai u përgjigjej se, "kur të rritem do të të shëroj unë po të sëmuresh, mos ki merak!". Por duheshin vite që ai të bëhej, aq sa edhe nëna ia kthente:

-Ah, mor bir, kur të bëhesh ti doktor, mua më ka shkuar bari një pëllëmbë...

E nëse nuk mund të rritej para kohe, asnjëherë nuk harroi të mësonte gjithnjë e më shumë.

Pa u ulur ende në bankat e klasës së parë njihte shkronjat. Ndaj edhe pse u fut si dëgjues, në fund të vitit shkollor mësuesja i dha dëftesë. Hallet dhe vështirësitë ekonomike bënin që shqetësimi i ditës të mos ishte shkolla, por sigurimi i bukës së gojës. Një varfëri e tejskajshme për të gjithë. E akoma më tepër për këtë familje që përbëhej nga dhjetë vetë. Duke mos patur asnjë mundësi jetese, e gjithë familja një ditë maji të vitit 1948, hipën në një kamion për të ndalur në Tiranë. Fillojnë një jetë tjetër, me shpresë se mjerimin e kishin lënë në Tepelenë. U vendosën të gjithë në një dhomë, diku pranë stadiumit "Dinamo". Pozicionin e këtij vendbanimi e ndjeu vetëm Isufi që u rregjistrua në shkollën "11 Janari". Ishte një ndër shkollat më të mira në kryeqytet, me një staf pedagogjik të nivelit të lartë, që përgatiste nxënësit e ardhur nga familjet e bllokut. Më i padëgjuari dhe i panjohuri ishte mbiemri i Isufit. Por shumë shpejt, ai u bë i pazëvendësueshëm në tabelën e nderit. Fëmijë simpatik, i urtë, i qetë që dallonte për varfërinë por dhe për zgjuarsinë. Nuk i kujtohet nëse ishte i pari i klasës apo jo, veçse mban mend se ka qenë mes nxënësve më të dalluar kur ikën në takimin tradicional që bëhej me udhëheqësin e partisë. Më shumë se sa këtij takimi, iu gëzua një dhurate që i dhanë. Nuk i durohej sa të vinte në shtëpi, për të parë se ç'kishte brenda saj. Sa u gëzua kur e hapi! Mes dhjetë karameleve ishte dhe një top llastiku... Dikur kishte luajtur me top prej lecke, tani kishte këtë dhuratë që e dëshironin shumë bashkëmoshatarë. Nga kjo ditë, edhe dera e shtëpisë fillojë të trokasë më shpesh. Shokë të klasës dhe të lagjes i luteshin që t'u jepte pak topin e llastikut. Sa të bënin një lojë...

Por edhe kjo dhuratë e çmuar nuk ia "hoqi" emrin nga tabela e nderit. I vjen keq që këtë sjellje dhe përparim të mirë në mësime, nuk e ndienin edhe pjesëtarët e familjes. Prindërit e tij nuk dinin se ku ishte shkolla, ngaqë ai nuk krijonte shqetësime. Vetëm kur u ndanë dëftesat e klasës së katërt, iku në shkollë një nga vëllezërit e tij. Ishte rast fatlum për të, por edhe për mësuesen Nedrete Kastrati.

- Vëllai juaj bën hartime shumë të bukura. Mos vallë ia përgatisni ju? Kam parë që niveli i tyre është më i avancuar se mosha e tij, - e kishte befasuar mësuesja.

Kishte filluar të lexonte shumë. Letërsia i qe bërë lënda më e dashur. Klasën e shtatë e vazhdon te shkolla "Hoxha Tahsin" ngaqë familja u strehua në një lagje tjetër. Me atë dëftesë të mbushur me nota shumë të mira, të gjithë mësuesit dëshironin ta kishin në klasë Isufin. Por ajo që e ndjeu më tepër talentin dhe pasionin për letërsinë, ishte mësuese Zene Hatibi. Hartimet ia lexonte para klasës. Por e lodhte shumë shkrimi i keq, i palexueshëm i Isufit. Ndaj i la detyrë që për një muaj rresht të shkruante bukurshkrim një faqe. Pesë ditët e para, Isufi e kreu me dëshirë dhe korrektesë këtë detyrë shtëpie. Më pas, i tregonte po ato fletë që ai kishte bërë në ditët e para. Ndaj dhe sot akoma shkrimin e dorës e ka të palexueshëm. Më të keq, se çdo doktor!

Vite më vonë, mësuese Zenia ikën të vizitohet te ish-nxënësi i saj. Në muhabet e sipër, ajo i thotë: - Më raftë pika, ta dija që do të bëheshe doktor, nuk do të kisha lodhur aq shumë për të bërë bukurshkrim...

-Mos e ki merak mësuese Zenia, se nuk u lodha shumë, - ia kthen duke qeshur doktori.

Ende kujton atë çast të bukur kur babai, një ditë i premtoi se po të mbaronte shkollën me fletë lavdërimi do t'i blinte një kostum. Nga ajo ditë mësimet iu bënë edhe më të lehta. Emri i tij në regjistër gjendej shumë kollaj po të ecje në udhën që ishin notat maksimale. Në përfundim të vitit shkollor ishte nga të paktët që dëftesën e shoqëroi me fletë lavdërimi. Por më shumë se sa në klasë ajo copë letër vlente në shtëpi...

Gjithë gëzim, duke i valëvitur në ajër të dyja dokumentet i drejtohet shtëpisë për t'ia treguar të atit. Por, lumturia iu sos sapo hapi derën e korridorit. Dëgjoi shamata dhe grindje mes dy prindërve. Atë ditë, për fat të keq, babai e kishte tepruar në të pirë... U fut në dhomën tjetër duke vendosur mbi një dollap ato letra që mund t'i blinin kostumin e parë në jetë...

Kjo indiferencë kishte rënë në sy edhe të mësuesve, të cilët nuk kishin parë asnjëherë në shkollë prindërit e tij. Por ishte mësuesi i matematikës, Tajar Isani, që shkoi te ata. Kishte dy javë që kishte mbaruar shkolla kur ai trokiti në shtëpinë e tyre. Atë burrë të panjohur prindërve ua prezantoi vetë Isufi.

Çfarë do ta bëni këtë xebulin tim? - kishte hyrë direkt e në temë Tajari.

Të dy prindërit u panë sy më sy duke mos kuptuar se ku donte të dilte mysafiri. Më me interes për ta do të ishte ndonjë ndërhyrje për t'ua hequr edhe atë nga shtëpia. Deri në atë kohë, asaj familjeje të madhe vetëm rrobja jeshile ua kishte lehtësuar disi peshën e halleve. Dy nga djemtë ishin bërë oficerë, njëri ishte ushtar ndërsa tjetri, Zeneli, kishte filluar shkollën ushtarake "Skënderbej"... Menjëherë i ati i Isufit, iu lut Tajarit që po të mundej t'ia regjistronte në shkollën e Zenelit. Por, mësuesi i matematikës i kishte bërë mirë llogaritë për nxënësin e tij që në këto momente më shumë se sa i varfër i dukej jetim.

-Ma lini mua Isufin se do ta regjistroj në gjimnaz, - ndërhyri Tajari që komandonte bisedën.

E ndërsa ai rritej dhe kalonte nga shkolla në shkollë, varfëria në shtëpi u ishte ulur këmbëkryq. Deri më tani, ky mjerim nuk i kishte lënë qejfmbetje ngaqë ishte bërë më i ndjeshëm ndaj vështirësive dhe më i motivuar për të mësuar. Por në gjimnaz filloi të ndiente edhe një farë kompleksi. Ishte nga më të varfërit nxënës që binte në sy nga veshja, fiziku dhe mungesa e një qindarke në xhep. Por asnjëherë nuk i mungoi simpatia dhe shoqëria. Kjo ia shtonte qetësinë dhe dëshirën për të qenë përherë nga nxënësit më të dalluar të klasës dhe të shkollës. Nuk ishte pak të njiheshe në atë gjimnaz si nxënësi më i mirë. Nxënës në vitin e dytë ishte, por prej tij kishte frikë edhe mësuesi i matematikës. Kishte zgjidhur të gjitha problemet dhe ushtrimet e trigonometrisë, steriometrisë, algjebrës. Nisur nga ky fakt dhe nga përgatitja e tij e lartë, mësuesi i matematikës Paulini, e cakton që të japë këto lëndë me nxënësit e shkollës së natës. Ky kontigjent kryesisht vinte nga qendrat e punës. Kishte nga ata që kërkonin edhe konsultime shtesë. Kishte nga ata që këtij djaloshi kaq të sjellshëm dhe të komunikueshëm i linin edhe ndonjë lek...

Por përsëri kënaqësinë më të madhe, ia falte letërsia. Nuk ka për ta harruar atë ditë kur mësuesi i letërsisë, Nexhat Hakiu, i tha se do të të jap një lajm të gëzuar në pushim të gjatë. Ky mësues pasionant dhe dashamirës, kishte përzgjedhur një cikël me poezi nga krijimtaria e Isufit dhe kishte biseduar me redaksinë e revistës "Nëntori", për t'i botuar numrin e ardhshëm. Më shumë u dëshpërua se sa u gëzua nga ky lajm surprizë. Ishte ëndërr e madhe për çdo letrar, një shans i tillë, por i trembej faktit se mos binte në dashuri të përhershme, kur dihej që letërsia për të ishte gjithçka. Kishte bërë një premtim para nënës së vet dhe duhej ta mbante. Ndaj nuk pranoi që ai cikël të botohej.

Por, më keq se asnjëherë tjetër, do ta ndjente veten pas përfundimit të gjimnazit. Atë vit, udhëheqësi i partisë, kishte thënë: "Sikur të isha 20 vjeç do të studioja përsëri për matematikë...". Drejtuesit e gjimnazit "Qemal Stafa", u treguan edhe më largpamësa se sa udhëheqësi. Vendosën që 20 më të mirët e shkollës të vazhdonin për matematikë... Në këtë listë, ndër të parët ishte edhe emri i Isufit. Por labi nuk di të hajë fjalë, veçanërisht atë që i ka premtuar asaj që i ka bërë kokën. Nuk lanë mik dhe shok pa takuar derisa trokitën te shtëpia e profesorit të nderuar, Sotir Papakristo, ish-drejtor i Liceut të Korçës... Një telefonatë dhe emri Isuf Kalo, regjistrohet për mjekësi...

Prof. Dr. Isuf KALO

- Ka lindur në Luzat, Tepelenë më 1942

- Kreu Fakultetin e Mjekësisë në Tiranë më 1964, i specializuar në disa vende të Evropës për Diabetologji. Është një nga pionierët dhe novatorët e shquar të këtij specialiteti në Shqipëri.

- Për disa vjet, ka drejtuar Katedrën dhe Shërbimin e Sëmundjeve Endokrine dhe Metabolike në Fakultetin e Mjekësisë dhe Spitalin Qendror të Tiranës.

- Është "Doktor i Shkencave Mjekësore", "Profesor" dhe "Punonjës i shquar" i shkencës shqiptare.

- Në vitin 1991 u punësua nga Organizata Botërore e Shëndetësisë, në krye të programit të saj evropian për sëmundjen e diabetit dhe më vonë deri në vitin 2005, si drejtues i Sistemeve Shëndetësore në Evropë.

- Prej vitit 2005 është themelues i Qendrës Kombëtare të Cilësisë, Sigurisë dhe Akreditimit të Institucioneve Shëndetësore, të cilën vazhdon ta drejtojë ende sot.

- Prof. Dr. Kalo është Konsulent Shëndetësor i Bankës Botërore dhe njëkohësisht Këshilltar i jashtëm i ministrit të Shëndetësisë të Kosovës.

- Është autor i një sërë veprash e publikimesh në shtypin mjekësor dhe atë të huaj.

- Prof. Dr. Kalo është njëkohësisht anëtar nderi në disa shoqata mjekësore ndërkombëtare dhe në disa vende të veçanta të Evropës.

Fshati feston lindjen e Isufit me breshëri të shtënash... gabimisht

Atë ditë në Luzat veç gruas së Remziut do të lindte edhe gruaja e mësuesit të fshatit. Në familjen Kalo, fëmija do të ishte i teti. Pesë djemve dhe dy vajzave do t'u shtohej edhe një tjetër. Ndaj nuk përbënte ndonjë kuriozitet të madh nëse ishte vajzë apo djalë. Mjafton të ishte lindje e mbarë... Ndryshe i kishte hallet familja e mësuesit. Duke qenë se ishte djalë i vetëm, kishte vite që një fis i tërë i lutej Perëndisë për t'u shtuar me djalë. Nëntë muaj duke iu gëzuar asaj shtatëzanie dhe duke shumëpritur këtë ditë të lindjes. Për këtë arsye, edhe gruaja që asistonte në lindjet e fshatit Luzat, me t'u njoftuar se i filluan dhimbjet gruas së mësuesit, e la atë të Remziut në lindje e sipër... Madje, një lindje shumë e vështirë edhe pse e kishte të tetën. Fëmija në barkun e nënës ishte në pozicion të kundërt, thënë ndryshe, nxorri këmbët në fillim dhe jo kokën... Megjithatë, lindi një fëmijë i shëndetshëm. Kuptohet, të gjitha lindjet janë gëzim. Ndaj, një grua e mëhallës menjëherë shpërndau sihariqin: - Djalë, djalë...

Me të dëgjuar këtë thirrje gëzimi, shumica e fshatit mendoi se kishte lindur gruaja e mësuesit. Nuk përmbaheshin burrat e fshatit, por rrëmbyen pushkët e varura në mur dhe filluan të shtinin nëpër oborret e shtëpisë. Breshëritë e maliherëve filluan të dëgjoheshin gati në të gjithë fshatin. Mirëpo të gjitha këto përshëndetje, shkonin gabimisht për llogari të djalit të Remziut... Kur në të vërtetë askush nuk do të merrte mundimin të shkrepte qoftë edhe një pushkë, pasi ishte fëmija i tetë. Madje, edhe gruaja e mësuesit nuk lindi atë ditë, por... të nesërmen.

Vitet e luftës, bashkë me shtëpitë që dogji gjermani zhdukën edhe regjistrat e gjendjes civile. Kështu prindërit, me hamendje ose sipas interesit dhanë muaj dhe vite të ndryshëm për fëmijët e tyre. Vetëm Isufi e gjeti të saktë ditën e lindjes. Jo se e mbanin mend prindërit, por pyeti mësuesin që e kishte atë datë, ditën më të lumtur të jetës...

Fotoja lart, familje shqiptare.

Kjo poshtë... internacionale

E kush prind nuk do ta dëshironte një foto, si ajo lart. Rrethuar nga të gjitha anët me fëmijë të rritur dhe të pashëm. Me gjashtë djem dhe dy vajza, Naneja dhe Remziu nga Luzati i Tepelenës, ndjeheshin më të pasurit e gjithë krahinës. Jo më kot edhe në këtë fotografi nuk u ka munguar buzëqeshja apo dëshira për të dalë sa më bukur edhe estetikisht. Të gjithë kanë lindur në Luzat... E mbyll këtë grup të përsosur skulptural më i vogli i fëmijëve, Isufi. Dhe është po Isufi që e vijon këtë foto poshtë. Veçse, jo më me një foto familjeje shqiptare, por... internacionale. Të dy fëmijët e tij, kanë krijuar familje me bashkëshortë të kombësisë jo shqiptare.

Iliri, mbaroi në Tiranë, gjimnazin "Sami Frashëri" me medalje të artë. Në vazhdim kreu studimet e larta për mjekësi në Goteborg. Tani është i punësuar në spitalin mbretëror në Kopenhagen. Zotëron në mënyrë të përsosur anglishten, gjermanishten, frëngjishten, italishten, kroatishten, suedishten dhe danishten. E ndërsa deri këtu eci me këmbët e veta në çastin e zgjedhjes së shoqes së jetës, bashkëbisedoi edhe me prindërit.

-Nëse do t'u thosha se një ditë, do të kem bashkëshorte një daneze, çmendim do kishit?- i pyet Iliri. Dhe kur priste me padurim përgjigje, i ati ia kthen po me pyetje:

- A ke ndër mend që të kthehesh në Shqipëri?

Por edhe në këtë rast, përgjigjja vonoi por edhe nënkuptohej që Danimarka kishte filluar t'i dukej edhe më e ëmbël.

-Atëhere, - vazhdoi Isufi, - më mirë do të ishte që edhe fëmijët ta kishin njërin prind të kombësisë së këtij vendi, ku ju keni vendosur të punoni dhe jetoni.

Kanë dy fëmijë, Frederikon 7 vjeç që gjyshi e do aq shumë dhe Emën trevjeçare.

Po kaq mbarë i ka ecur edhe vajzës së tyre Entelës që jeton në Zvicër. Pas mbarimit të shkollës së mesme për frëngjishte, në Tiranë ajo vazhdoi në Zvicër tre vjet për gjuhë dhe letërsi frënge. Më pas kreu katër vjet studimet, në fakultetin Juridik të Gjenevës. Duke vazhduar edhe me dy vjet studime të tjera diplomohet për avokati. Fati dhe ndjesia e bashkoi me një zviceran për të gëzuar në familjen e tyre që e kanë shtuar edhe me dy vajza. Deborah është katër vjeçe ndërsa Atena një vjeç. Entela së bashku me bashkëshortin, Stefanin, punojnë avokatë në qytetin e Lozanës.

Të gjithë ndjehen mirë paçka se kanë kombësi të ndryshme. Mjafton t'i shikosh si gëzojnë kur bashkohen. Veçanërisht në festimet për Krishtlindjet dhe Vitin e Ri. Edhe kjo foto që po botojmë, këtë dëshmon....

Prof.Dr.Fatmir SEJDIU: EULEX TË MOS BËJË SPEKTAKLE

Foto: Fisnik Dobreci

Ish-presidenti, Fatmir Sejdiu ka thënë se me marrëveshjen e arritur në Bruksel në mes të Kosovës dhe Serbisë për aq sa ka dëgjuar nga pala kosovare nuk janë tejkaluar vijat e kuqe. Sejdiu në një intervistë për emisionin ‘Diplomatikus’ në News24, ka folur edhe për arrestimet e ish-luftëtarëve të UÇK-së, dhe zhvillimet në LDK.

Fatmir Sejdiu ka thënë se në dialogun e tanishëm që po zhvillohet në Bruksel ka pas një qasje të angazhuar dhe serioze të faktorit ndërkombëtar, mbështetës në kuptimin pozitiv për Kosovën.

“Edhe ky është një proces që ka peshën e vet dhe do të dëshiroja që të ishte një shpresë reale e shtendosjes së raporteve mes dy vendeve sovrane. S’dua të komentoj se asnjëherë nuk e kam parë tekstin origjinal të marrëveshjes, por do të dëshiroja që ajo të mos kapërcejë kornizat e kushtetutës së Kosovës dhe obligimet që ka marrë ajo që pas shpalljes së pavarësisë dhe me zotimin për zbatimin e pakos së Ahtisarit. Në interpretimet që dëgjojmë shohim edhe ballafaqime të qëndrimeve për atë që është rënë dakord. Ajo që është prezantuar nga pala e Kosovës, të cilën dua ta besoj në qasje, që nuk janë kapërcyer ato që kemi si vijat e kuqe që s’mund të kapërcehen.. Ajo që unë dua të theksoj që kemi pas një qasje të angazhuar dhe serioze të faktorit ndërkombëtar, mbështetës në kuptimin pozitiv për Kosovën”, ka thënë Sejdiu, duke shtuar se me Serbinë ka pas tema dhe do të ketë tema për të cilat duhet të bisedohet në interes të përbashkët të dy vendeve sovrane.

“Duke nisur që nga lëvizja e lirë e qytetarëve apo çështje që kanë të bëjnë me bashkëpunimin ekonomik dhe atë ndërkombëtar, veçanërisht për pjesëmarrjet në takimet rajonale dhe në procese të tjera por edhe pjesën tjetër që është shumë e rëndësishme për ne, atë të përmbushjes së kritereve për integrim. Por them dhe këmbëngul që nuk duhet asnjëherë që këto tema që diskutohen të prishin atë çka është arritur në një fazë të mëhershme të bisedimeve apo aktin e shpalljes së pavarësisë, pasi do të ishte cënim për atë që kemi arritur deri tani”, ka thënë Sejdiu.

Sejdiu ka folur edhe për arrestimet e fundit të ish-ushtarëve, komandantëve të UÇK-së. Ai ka thënë se zhvillime të kësaj natyre në një formë apo një tjetër sjellin shqetësime të përgjithshme në vend.

“Do dëshiroja që kjo të kuptohet si një proces që nuk lidhet me baltosjen e një procesi të madh që ka pas Kosova, të luftës çlirimtare të vendit, apo të asaj që mund të konsiderohet si një ndjekje shtrigash për pjesën e veprimeve politike. Sa i përket kësaj situatës së tanishme, për persona të caktuar dëshiroj vërtet që të jetë një ndriçim një real dhe dua të besoj në pafajësinë e këtyre njerëzve”, është shprehur Sejdiu, duke dëshiruar që EULEX të ketë një mandat real të punëve të tij, që të mos ketë spektakle apo situata që fatkeqësisht sipas tij kemi parë në Kosovë.

Sejdiu ka folur, po ashtu edhe për zhvillimet në LDK. Ai ka përjashtuar mundësinë e një koalicioni me PDK-në, kur është pyetur se një gjë të tillë nuk e ka përjashtuar si mundësi kryetari i LDK-së, Isa Mustafa.

“Çdo parti politike me numrat që ka, pra me relevancë të fuqishme politike dhe në këtë kuadër edhe LDK, pasi ka një numër të madh deputetësh, pretendon të fitojë zgjedhjet e vetme. Dhe do të jetë shumë e rrezikshme, që të të shprehet në këtë formë që ne do të bëjmë koalicion. Kjo nuk mund të interpetohet ndryshe që ne të fitojmë besimin e qytetarëve mandatin që vjen. Lufta duhet të bëhet në këtë drejtim dhe pas rezultateve te vlefshme që duhet të dalin nga një rezultat i ndershëm zgjedhor, pa u abuzuar, pa pasur pretendime se çfarë ka qenë nga 2007 e këtej, atëherë të shihet situata e re. Por tani e quaj si diçka të padrejte në atë çka është proklamuar kundër meje dhe në atë pjesën e linçimit publik se do të “kallet” selia e LDK-së që ishte një klientele e lidershipit të tanishëm, asgjë më tepër dhe njerëzve që i quaj argat ditor, të cilët nuk kanë të bëjmë më filozofinë e LDK-së, me projekte të saj, me anëtarësinë e saj, por që është krejt e jashtme”, ka thënë Sejdiu.

Pra, ju jeni kundër një koalicioni të paktën në momentin që të hyhet në zgjedhje? “Unë jam që LDK-ja të luftojë, të bëjë punë dhe që të mund të besojë se mund të fitojë zgjedhjet, por me një mobilizim të përgjithshëm, pa këto politika aktuale që ka”.

Sejdiu i cili është edhe kryetar nderi i LDK-së, ka kritikuar udhëheqjen aktuale në këtë parti. Ai ka kërkuar zgjimin e atyre njerëzve të cilët ia dëshirojnë të mirën kësaj partie, dhe ka bërë thirrje që nuk duhet të jenë vetëm pjesë e mbyllur e asaj që pajtohem me mendimin e liderit në kuptimin burokratik. Sipas tij LDK-së i duhet një debat i thellë përbrenda.

“LDK-ja duhet të jetë një parti politike, që mban traditën, por dhe që zhvillohet me ide të reja, plus njerëz të rinj, një parti politike që nuk bën përndjekjen e atyre që kanë mendim të kundërt. LDK, ka kapacitet, ka njerëz që projektin e saj duan ta realizojnë me vizionin e qytetarëve. Këta njerëz duhet të zgjohen. Nuk duhet të jenë vetëm pjesë e mbyllur e asaj që pajtohem me mendimin e liderit në kuptimin burokratik. Por duhet një debat i thellë brenda partisë, të ndërtohet një mekanizëm i mirë i bashkëpunimit me partitë e spektrit të djathtë. LDK-ja fatmirësisht është anëtare e partive popullore të Evropës, dhe në këtë mënyrë ajo duhet të zhvillohet. LDK-ja nuk ka ende një qëndrim konstant për çështjen e bisedimeve. E kanë votuar disa, disa jo, por një qëndrim zyrtar, pa dilemë, zyrtar nuk e kemi”, ka thënë Sejdiu.

(News24
)