Majëmaleve, në shtëpinë e Dalip Brahjes që jetoi me dy gra, lindi 25 fëmijë dhe ka 100 nipër e mbesa, stërnipër e stërmbesa..

Nga Zenepe Luka
Reportazh.

Majëmaleve, në shtëpinë e Dalip Brahjes që jetoi me dy gra, lindi 25 fëmijë dhe ka 100 nipër e mbesa, stërnipër e stërmbesa..

Për gjatë karierës prej katër dekadash, nuk isha ndeshur me një histori, që e mësova rastësisht.Por nuk mbeti thjeshtë një intervistë, kishte gjëra interesante, që nuk ishin thënë kurrë.Historia e familjes, rruga që kalonte nëpër përrenj, ndërtuar nga një frances, që I vuri emrin e gruas Katerinë, makina e “Kforit”, që trasportonte deri në 20 vetë, sidoqë kishte katër vended he deri tek rrëzimi I autoires mbi një gur, duke u kthyer mes dhimbsjesh mbështetur në shkop, I dhanë formën një reportazhi të pazakontë në karierën time.
Një kafe në vendlindje, historia që më nisi drejt fshatit të thellë malor.

Në harkun kohor të një viti, është e pamundur të mos shkosh disa herë në vendlindje.Është një shlodhje më vete. Relaks, cmallje.Rënëdësi të dyfishtë merr, kur shkon me fëmijët, që e njohin pak dhe kanë dëshirë të mësojnë shumë.
Qëndruam disa ditë në hotelin “Bardhoshi” buzë Shkumbinit,u ngjitëm lart në fshatin Dardhë, vendosëm lule tek varret e njerëzve të dashur, babait, nënës, vëllait Beqirit, që prehen në lëndinat e blerta dhe mbrritëm në ditën e kthimit.

Kafja e fundit dhe historia.

Ndërsa po pinim kafen e fundit, një grua, që e kish takuar edhe më parë rrëfen historinë e cuditëshme, të pabesueshme, që nëse nuk do ta dëgjoje me veshët e tu, nuk do ta besoje kurrë.

Historia, që përbënte skup për gazetën..Nisja drejt fshatit të thellë Librazhd-Katund.
Kur ra fjala për gruan e kësaj zone, Havaja rrëfen për vështirësitë që krijon terreni për të jetuar, por nga ana tjetër thekson se largimi I fëmijve në emigracion ka sjellë rritjen e mirqënies dhe mmallin e nënave për djemtë.
-Kemi pasur në fshat një Dalip Brahja, ustai I fshatit, që jetonte me dy gratë e tij dhe lindi 23 fëmijë, ishin të varfër, por ndjeheshin të lumtur, pse shtëpia ishte e mbushur plot-thotë ajo.
Dy gra një person, kanë lindur 25 fëmijë????
Kjo na befasoi dhe vijuam bisedën për të mësuar më shumë.Pikërisht kjo histori, na detyroi që të shtyjmë ikjen dhe të nisemi drejt fshatit të thellë malor për të takuar protoganistet, fëmijët, pasi kryefamiljari kish ndërruar jetë 5 vjet më parë…

Makina e ‘Kforit”4 vendëshe ,që trasportonte deri në 20 vetë.

Për t’u ngjitur lart, vendasit na thanë se vetëm një mjet shkon e vjen dhe shoferi, Bajram Allkja, u përgjigjet kërkesave të bashkëfshatarëve për t’I zbritur e ngjitur në fshat.Kontaktuam në telefon dhe ai u tregua dashamirës.

-Kam rradhën pë të vaditur arën sot, por duhet t’ju ndihmoj, pse vini për herë të parë në këto anë.
60 minuta pritjeje, erdhi mjeti, që kur u futëm Brenda, na befasoi.I përngjante një mjeti të hedhur në një varrezë në pritje për skrap.

-Kjo është makina- e pyesim.Po, ejani , nuk dua të vonohemi.Me fytyra të thartuara, të pushtuar nga ankthu, nisëm të përpjetën nën uturimën e makinës, që gulonte gjithë kohën, ca për shkak të moshës dhe amortizimit, por edhe për shkak të rrugës, pse gjithë kohën shoferi ecte me ridoto.

-Rëndësi ka motorri, jo llamarinat- na thotë ai, pasi konstatoi habinë tonë në pasqyrën që ka përpara.
Deri në një farë vendi, rruga dukej normale si të gjitha rrugët rurale, por kur filluam të kalojmë prrenj të tharë e gurë zalli, na zuri frika.Shoferi e konstaton ankthin tonë dhe na drejtohet:

-Mos kini frikë, unë kam 15 vjet me këtë makinë, është nga ato që përdor KFORI, po kaq vite që e bëj këtë rrugë.Nuk më ka ndodhur gjë edhe në dimër kur bora shkon deri 40 cm. Unë ju kam respektuar sot se vini për herë të parë këndej dhe kam marrë aq veta sa vende ka makina, por e dini ju që unë marr deri në 20 veta?

Cfarë?!.
Po rrinë mbi njëri tjetrin, duket e pabesueshme por qëndrojnë edhe jashtë dyerve duke u kapur fort tek ai katrori I hekurt që është sipër.Më vjen keq ti lë bashkëfshatarët e mij këtu, kanë halle.Në këmbë duhet të paktën tre orë të mira që të shkosh deri në shtëpinë e fundit.

Rruga që ndërtoi francezi dhe I vuri emrin e gruas, Katerinë.

IGjatë udhëtimit ne mësuam edhe historinë e kësaj rruge, që për fshatin ishte një ndihmë e madhe.Barjami e di mirë, madje ka qënë pjesë e festës kur u vendos një pllakë dhe ne befasohemi me atë që ai rrëfen.
Kjo rrugë nuk ka ekzistuar deri në majë, por falë humanizmit të një francezi që e solli, kështu si është deri atje.Një djalë nga fshati ynë , Altin Bala quhet,ka ikur prej vitesh emigrant në Francë.Para tre vjetësh në shtëpinë e tij këtu nëfshat vjen pronari I tij dhe u befasua me kushtet e fshatit, mungesa e rrugës.Kur shkoi në Francë mblodhi ndihma mdoshta 50-60 mijë euro, pagoi një firmë nga Elbasani dhe bëri këtë rrugë përmes malesh.Në kryqëzim u vendos një pllakë, ku shkruhej emri I rrugë, “Katerina” bashkëshortja e francezit. Fatkeqësisht ajo është hequr dhe kan mbetur vetëm korniza prej hekuri.Kjo tregon mosmirënjohje, por ndoshta e kanë marrë për ta shitur.

Thonë se Francezi synon të shfrytëzojë një masiv argjili në mal dhe gjënë e parë që do të bëjë është asfaltimi I rrugës.Nëse e bën këtë, portretin e tij do ta derdhim në Bronx, sepse nuk kemi asnjë shpresë nga shteti, gjithë kohën kemi qënë të harruar.

Në këmbë nëpër shkrepa për të takuar 2 gratë e Dalip Brahjes, që lindën 25 fëmijë dhe u gëzohen 100 nipërve e mbesave stërnipërve e stërmbesave..

Historia e familjes së Dalip Brahjes, ka mbetur aty mes malesh, e njohin vetëm bashkëfsharët dhe të afërmit.Ndoshta për shkak të largësisë nuk ka qënë e mundur të shkruhet qoftë edhe disa rrjeshta për rastin, që për të vecantën që ka, mund të futet në librin Gines.
Tani që e dëgjon me vështë e tu nga njëra prej grave të Dalipit, Feridja, e pabesueshmja shndrohet në një të vërtetë.
Feride Brahja është 62 vjece, nusja e dytë e Sadikut.pa asnjë ndroje se kjo histori do të bëhet publike, me vërtetësi dhe humorin që e karakterizon, jep këtë intervistë.
Në cfarë rrethanash je martuar me Sadik Brahjen?
Kam qënë 15 vjece, kam vajzë e bukur, mos më shih sot që jam bërë gjyshe.këtij fshati.Një ditë shkova të prihja një vegël tek ai, Dalipi ka qënë ustai I fshatit dhe në një cast ma bëri me sy.Kur shkova ta marr veglën, më tha se do të më merrte nuse.
Ti je I martuar- I thashë, ke edhe fëmijë.

-Le të jem, ti do të jeshë nusja e vërtetë, shpirti I Dalipit.
Ishte burrë I pashëm, punëtor, por edhe sevdalli I madh.M’u mbush mëndja dhe shkova, u bëra gruaja e tij, nisa një jetë të re, të pazakontë.
Cilat ishin mardhaniet me gruan tjetër, që ishit në një cati?Si moshë e kisha si nënë, por me Qamilen, megjithëse kishim një burrë të përbashkët, shkonim si motra.Shkonim mirë se edhe Dalipi e mbante kandarin drejt, nuk ia hante hakun asnjërës.Kishim një harmoni, që nuk e kish familje tjetër në fshat.
Cdoni të thoni që e mbante kandarin drejt, nuk nah ante hakun..?

Megjithëse unë isha shumë e re, me mua kish bërë martesën zyrtare, na trajtonte njësoj.Flinte një natë me njërën, një natë me tjetrën.E denim rradhën dhe I lëshonim vendin njëra tjetrës.Të dya mbeteshim shtatzanë, ka pasur raste që kemi lindur të dya njëherësh, madje kemi bërë edhe një cift binjakësh.

Sa fëmijë keni lindur?

Unë Feridja kam lindur 13 fëmijë, në mos gabohem Qamilja ka lindur 12 fëmijë, pra Dalipi ishte babai I 25 fëmijve.Gjatë jetës më kanë vdekur katër fëmijë dhe sot kam gjallë 9 gjashtë vajza dhe tre djem.Kam një tabor me nipër e mbesa, vetmja pasuri që më ka lënë Dalipi.

Si ushqehej kjo familje e madhe me 25 fëmijë?

Nuk mbetej askush pa ngrënë, Dalipi ishte usta I Zoti dhe ia dilte mbanë.Nuk kishte gjë më të bukur kur shihje fëmijët në sofër që hanin përshesh me qumëht në tepsi dhe më pas kërciste luga kokës.Të krijohej përshtypja se ishte kopështi i fshatit, unë dhe Qamilja edukatoret, ndërsa Dalipi ishte kryetari I familjes.

Jeni grinder ndonjëherë me Qamilen, po fëmijët me njëri tjetrin?

Nuk mund ta besoni, por asnjëherë nuk jemi grinder, ishim pjesë e fmiljes.Ju thashë Dalipi e mbante kandarin drejt, nuk I hynte asnjërës në hak.Po të jetë I zoti I shtëpisë korrekt, nuk kanë problem gratë apo fëmijët.
Fëmijët me njëri tjetrin grindeshin si fëmijë, por kur u rritën ata e donin edhe më shumë njëri tjetrin.Kjo vazhdon edhe sot, ata janë vëllezër e motra dhe bëhen shumë, shkojnë e vijnë, sidoqë janë larguar, vajzat janë martuar dhe djemtë kanë ikur në emigrim.Jo vetëm fëmijët por edhe nipërit e mbesat, stërnipërit dhe stërmbesat, që janë bërë 100, takohen me mall dhe ndihmojnë njëri tjetrin që ka nevojë. Janë fëmijët dhe pasardhësit e Dalip Brahjes, që ishte një copë burrë.

Si ishte e mundur bashkëjetesa me dy gra në kohën e regjimit, si nuk është dënuar burri juaj?

Celebrimin e kishte bërë me mua, pra zyrtarisht një grua kishte, por ju thashë ishte një copë burrë, ustai I fshatit dhe kishte kredi.Pastaj nuk krijonim problem, ishim familje e rregullt.Shteti nuk kish ndonjë të keqe prej nesh, bënim fëmijë, shtonim popullsinë.Dalipi I shërbente koperativës natë e ditë dhe I kishte bërë vend vetes. Sherre nuk kishim, pse mos na linte në hallin tonë.Pastaj Dalipi I kishte shokë ata të partisë, që I rrihnin shpatullat se ai mbante koperativën me vegla.

Cfarë ndodhi në familjen tuaj pas rënies së regjimit?

Qamilja me fëmijët e saj iku nga fshati, është sistemuar në qytetin e Librazhdit, kurse unë me fëmijët e mij dhe Dalipi mbetëm këtu, në shytëpinë tonë , ku ngrysëm një jetë bashkë.Dalipi ndërroi jetë përpara 6 vjetësh dhe në atë ditë të dhimbshme u bashkuam sërish bashkë: Dy gratë, fëmijëtn ,nippër dhe mbesa.
Unë jetoj me djalin e vogël Rudin, kurse Qamlja me djalin e vogël të saj, Dashamirin.Shkojmë e vijmë tek njëra tjetra, më shumë unë se Qamilja është e sëmurë dhe I ka kaluar të tetëdhjetat.Ja kështu vajti jeta jonë, me varfëri, por kishim barkun plot.

Të ndihmojnë fëmijët ekonomikisht?

Bereqaves, tani një njeri jam dhe kursejnë për nënën e tyre.Jam e lumtur, ja sapo më erdhi mbesa, do të zbres në qytet të marr një mbesë tjetër 4 vjece, e kam të vajzës.Kjo më bën të lumtur.Njeriu një jetë ka.Për Dalip Brahjen, gratë e tij, fëmijët e pasradhësit, nuk flet kush keq.Na kanë nderuar fëmijët edhe në emigracion, punojnë për familjet e tyre, por kurrë nuk harrojnë nënat, fshatin.
Cfarë kushte I janë krijuar gruas sot në fshat, Feride?

Asgjë nuk ka ndryshuar, cfarë ndihmojnë fëmijët. Gruaja ngarkohet si dikur, bën punët në arë, që nga mbjellja, vaditja, korrja.Është fshat I thellë, mungon rruga, ka varfëri..Nuk duhet harruar vetëm një fakt që pas ikjes së fëmijve në emigracion, gratë, nënat, panë lekun me sy, vishen dhe ushqehen më mirë, por edhe shtëpitë janë rregulluar ndryshe.
Shumë familje dhe janë larguar në Librazhd dhe qytete të tjera…

Ndarja me Feriden, rrëzimi në gurë, ecja me shkop.

Kënaqësia e kësaj interviste të vecantë, nuk do të vazhdonte gjatë tek unë.Në rrugën që duhet të përshkoja në këmbë,shkava dhe dëmtova meniskun e gjurit.Ngelur në mes të pyllit, mbështetur në një shkop thane, m’u desh të eci me orë të tëra duke përjetuar dhiimbje të forta deri sat ë mbrrij në kryqëzimin ku vinte makina..
Megjithë mjekimin, kjo dhimbje evitohet vetëm me ndërhyrjen kirigjikale- sikurse u shpreh professor Panajot Boga.
Ishte një shkak më shumë që kjo histori e pazakontë do të linte gjurmë tek unë.Terreni I thyer ishte arësyeja që e kish mbyllur historinë e Dalip Brahjes në këto gryka malesh, që për brezat do të shndrohej në legjendë…

Në telefon me Qamilen.Nuk jam në gjëndje të flas, komuniko me Dashamirin.

Gjëndja shëndetësore më bëri që me gruan tjetër të Dalip Brahjes. Qamilen të komunikoj vetëm në telefon.Kemi kaluar një jetë të mrekullueshme, të p[aharruar me Dalipin, me Feriden, me fëmijët tanë.Kaq di të them, tani jam në një moshë që gjithë kohën rri në krevat, por shyqyr Zotit e kam barkun plot.
Bisedën e vazhdojmë me dashamirin, djalin e fundit të Qamiles, që jeton në qytet prej 20 vitesh.Ai thotë se e di historinë e familjes së tij dhe ndjehen krenarë për babanë e tyre, për motrat dhe vëllezërit, që kanë mbushur një lagje.
Dashamiri ka trashëguar zanatin e të atit dhe I shërben qytetit me dyqanin që ka celur në afërsi të Stacionit të Trenit.

Pengu.Foto që nuke erdhën.

Në këtë reportazh ku zë vënd historia e Dalip Brahjes nga Librazhd-Katundi, padyshim ishin të domosdoshme fotot e Dalipit me gratë, me fëmijët.Dashamiri u shpreh se foto I kishte vëllai I vogël dhe që të shkosh deri atje, përvec vështirësive që ka rruga, duhet të humbasësh edhe kohë..
Sidoqoftë bashkë me këtë histori vijne shumë foto të tjera që ilustrojnë reposrtazhin, përshi edhe atë të autores që ecën me shkop..

Zenepe Luka( Cekrezi), lindi në Librazhd, ku mori edhe arësimin tetëvjecar. Pasi përfundoi shkollën e mesme "Luigj Gurakuqi në Elbasan, kreu stuimet e larta në fakultetin e Shkenvace Politike Juridike në Tiranë dhe në maj të vitit 1973, u diplomua gazetare.
Profesionin e vështirë të gazetares do ta niste në gazetën lokale "Kukësi i Ri", më pas redaktore në revistën "Shqiptarja e Re" për të vijuar në të përditëshmet "Bashkimi",Zëri i Rinisë,etj.
Një kontribut të vecantë Zenepe Luka ka dhënë në qytetin e saj të lindjes, në Librazhd, ku për shumë vite ka punuar si lektore në Muzeun Etnografik, duke ushtruar edhe profesionin e saj si gazetare. Në vitin 1994, u largua nga qyteti i lindjes dhe u vendos në qytetin e Vlorës, ku ka punuar dhe vazhdon të punojë si gazetare.
Nga vitit 1994 deri në vitin 2004, ka qënë gazetare e gazetës " Koha Jonë" për Vlorën, më pas në gazetën "Ballkan" dhe nga vitit 2007 në vijim është gazetare e gazetës "Telegraf".
Krahas profesionit të vështirë të gazetares, Luka i është përkushtuar edhe krijimtarisë artistike, që zë fill që në rininë e herëshme duke botuar vjersha, tregime në shtypin letrar të kohës, por nuk mundi të botojë vëllime me poezi, për shkak të trajtimit të temës së lirikës. Seria e botimeve të librave të Zenepe Luka, nis në vitin 1996, me novelën "Rënkimi i shpirtit" Në vitin 1998, botoi librin publicistik "Vlora,Vlora", që përcjell kronikën e dhimbshme të pranverës së vitit 1997-të në Vlorë.
Libri "Unë gazetarja Rebele" botuar në vitin2001, përcjell tek lexuesi rrugën e vështirë të gazetares shqiptare, që i është dashur të sakrifikojë dhe rriskojë tërë jetën e saj, në emër të profesionit dhe misionit për të përcjellë të vërtetën.
Libri "Një jetë për Kombin" u botua në vitin 2002.Aty pasqyrohet një eveniment shumë i rëndësishëm, Kuvendi i parë i gruas së shquar shqiptare, ku protoganiste, është vetë Zenepe Luka.
"Rrëfej Nermin Vlorën-Ishim Tri", është libri voluminoz, që përcjell figurën e Ambasadores së Kombit , mbesës së Ismail Qemalit, Nermin Vlora, problematikën e madhe që ka gruaja shqiptare.Ky libër që u botua në vitin 2005.
"Violeta Manushi, kryezonja e skenës", që u botua në verën e vitit të 2007, është një tjetër libër me vlera të autores.
Në maj të vitit 2008, doli nga shtypi dhe u promovua libri i saj in shtatë "Al Bano & Albania ", ku mori pjesë edhe vetë këngëtari i shquar Italian Al Bano Carrisi.
Në muajin korrik të vitit 2012 u botua libri në gjuhën italiane “Dashuri shqiptare për Al Bano”.
Në maj të vitit 2013 botoi librin voluminoz “Kjo është Jeta Ime”.
Autorja ka në shtyp librin: "Edi Luarasi, Dramë e Jetës dhe Skenës" si dhe librin "Jabanxheshat e Vlorës".
Përvecse gazetare në profesion, shkrimtare, Zenepe Luka, jep kontributin e saj edhe në shoqërinë civile. Ajo është themeluese dhe Kryetare e shoqatës Kulturore "Al Bano Karrisi', që kryen aktivitet kulturor që nga viti 1996 në Vlorë, si dhe Presidente e Fondacionit Kulturor Mbarëkombëtar "Nermin Vlora Falaschi", Fondacioni, kryen veprimtari të rëndësishme mbarëkombëtare.
Gjatë karierës si gazetare, por edhe ne krijimtarinë letrare, në qëndër të vëmëndjes së saj, ka qënë dhe mbetet problematika e gruas shqiptare.Është e martuar dhe ka dy fëmijë. Evën dhe Redin.
Për kontributin dhe vlerat e saj, Zenepe Luka është vlerësuar me "Mirënjohjen e qytetit të Prizrenit, Mirënjohjen e qytetit të Librazhdit, Mirënjophjen e Bashkisë së Vlorës, Mirënjohje nga Kuvendi i 10-të i gruas së shquar mbajtur në Bruksel, Mirënjohjen nga Shoqata "Iliria" Hajdelberg Gjermani etj.
Në muajin nëntor të vitit 2011 në Forumin botëror të gruas, mbajtur në Pekin Zenepe Lukës I u dorëzua cmimi “Grua e shquar”nga Presidente e Federatës së grave Kineze dhe nënkryetare e Parlamentit të Kinës zonja Chen Zhili.
Në muajin korrik të vitit 2012, u bë qytetare nderi e Celino San Markos, vendlindje e këngëtarit të famshëm Italian Al Bano Karrisi, me rastin e promovimit të librit “Dashuri shqiptare për Al Bano”.
Në maj të vitit 2913, me rastin e 40 vjetorit të diplomimit gazetare dhe fillimit të karierës, Zenepe Luka vlerësohet “Mirënjohja e Labërisë” akorduar nga shoqata Kulturore Atdhetare “Labëria”.

Një brez alienësh

Nga Umberto Eco


Çfarë veprash letrare mund të shijojnë ende këta të rinj kur nuk njohin jetën fshatarake, të korrat, pushtimet, përmendoret e të rënëve, flamujt e shpuar nga plumbat e armikut, nevojën e ngutshme të një morali në jetë?


Mendoj se Michel Serres është, sot për sot, filozofi më mendjehollë në Francë dhe, si çdo filozof i mirë, di të ulet dhe të reflektojë për të sotmen. Po e nxi faqen duke përdorur (përveç ndonjë komenti personal) një artikullin e tij, shumë të bukur, botuar në “Le Monde” më 6-7 mars të këtij viti, ku ai na kujton gjëra që, për lexuesit e mi më të rinj lidhen me fëmijët, ndërsa për ne më të vjetrit, me nipërit.


Sa për të hyrë në temë, këta bij dhe nipër nuk kanë parë kurrë derra, lopë apo pula (më kujtohet një sondazh amerikan i para 30 vjetëve, nga doli që shumica e fëmijëve të Nju-Jorkut mendonin se qumështi që blihej në supermarket, i futur në kuti, prodhohej në rrugë artificiale, njëlloj si Coca-Cola). Të rinjtë nuk janë mësuar të jetojnë në natyrë, ata njohin vetëm qytetin (do të kujtoj këtu se kur shkojnë për pushime, më së shumti, jetojnë në ca vende që Marc Augé (antropolog bashkëkohor francez – sh. i p.) i quan “jovende”, ngaqë fshati turistik është krejt i ngjashëm me aeroportin e Singaporit dhe, në çdo rast, u paraqet një natyrë idilike dhe të stisur, krejt artificiale. Ky është një nga revolucionet më të mëdha antropologjike pas erës së neolitit. Këta fëmijë banojnë në një botë të mbipopulluar, shpresojnë të jetojnë deri 80 vjet dhe, falë jetëgjatësisë së baballarëve e gjyshërve, në rast se shpresojnë të trashëgojnë diçka, do ta përfitojnë jo më në moshën 30 vjeçare, por në prag të pleqërisë.


Ka nja gjashtëdhjetë vjet që fëmijët evropianë nuk e njohin luftën, falë mjekësisë së përparuar nuk vuajnë aq sa paraardhësit, prindërit i kanë më të moshuar se tanët (dhe pjesa më e madhe e tyre janë të divorcuar), studiojnë në shkolla të ulur në një bangë me fëmijë të racave e feve të ndryshme dhe të brumosur me zakone të tjera (dhe Serres-i pyet: a ka më kuptim ta këndojmë ende Marsejezën, e cila flet për “gjakun e shprishur” të të huajve?). Çfarë veprash letrare mund të shijojnë ende këta të rinj kur nuk njohin jetën fshatarake, të korrat, pushtimet, përmendoret e të rënëve, flamujt e shpuar nga plumbat e armikut, nevojën e ngutshme të një morali në jetë?


Janë fëmijë të formuar nga mjetet e komunikimit që i konceptojnë sikur të ishin të rritur, duke e tkurrur vetëm në shtatë sekonda vijueshmërinë e figurës dhe në pesëmbëdhjetë sekonda kohën e duhur për t’iu përgjigjur një pyetjeje. Përmes tyre shohin gjëra që nuk mund t’i shohin më në jetën e përditshme, kufoma të përgjakura, rrënime, shkatërrime: “Derisa bëhen 12 vjeç i kanë parë nja njëzetmijë vrasje, të detyruar nga të rriturit”. Po humbasin ndjenjën e gjuhës amtare nën ndikimin e reklamave mbushur cik me shkurtime dhe fjalë të huaja, nuk e kanë më ndërgjegjen e sistemit metrik dhjetor, ngaqë u premtojnë çmime në bazë të miljeve të përshkruara, shkollat nuk janë më vende ku studiohet, këta fëmijë, të mësuar të rrinë para kompjuterit, një pjesë të mirë të jetës po e jetojnë në një botë virtuale. Të shkruarit duke përdorur vetëm pëlqyerin, në vend të gjithë dorës, “nuk ngacmon më të njëjtat neurone apo të njëjtat zona trunore” (pra, ata janë tërësisht “multitasking”). Ne jetojmë në një hapësirë të matshme metrike, kurse ata jetojnë në një hapësirë jashtë realitetit, ku nuk ka më asnjë dallim mes afërsisë dhe largësisë.


Nuk po ndalem tek përsiatjet e Serres-it për mundësitë e administrimit të kërkesave të reja në lëmin e edukimit. Në çdo rast, pasqyra që ai na sjell, për shkak të ndryshimeve tërësore, barabitet me periudhën që u desh për të shpikur shkrimin, ose shtypshkrimin, shekuj më vonë. Por teknikat e sotme moderne ndryshojnë me shpejtësi të madhe dhe “sakaq trupi pëson shndërrime të thella, ndryshojnë jeta edhe vdekja, vuajtja dhe shërimi, zanatet, hapësira, vendi ku jetojmë, vetë qenia jonë në këtë botë”. Po pse këto ndryshime na gjetën të papërgatitur? Serres-i vjen në përfundimin se mbase kanë faj edhe filozofët ngaqë, për shkak të zanatit, duhej t’i kishin parashikuar ndryshimet e dijeve dhe të jetës, por nuk bënë aq sa duhet, sepse “të zënë me politikën e ditës nuk e ndjenë ardhjen e bashkëkohësisë”. Nuk di të them nëse Serres-i ka të drejtë për gjithçka, por njëfarë të drejte e ka, ama.

Umberto Eco (lindur më 5 janar 1932) është një studiues Italian i semiotikës mesjetare, filozof, kritik letrar dhe novelist, më së shumti I njohur për romanin “Emri i Trëndafilit” (Il nome della rosa) i botuar në vitin 1980. Romani është një mister intelektual që përzjen semiotikën në një vepër letrare, analizën biblike, studimet mesjetare dhe teori mbi letërsinë. Ai ka shkruar gjithashtu tekste akademike, libra për fëmijë dhe shumë ese. Eco është president i Scuola Superiore di Studi Umanistici në universitetin e Bolonjës, anëtar i Accademia dei Licei dhe Bursist Nderi në kolegjin Kellogg në Universitetin e Oksfordit.
Eco ka lindur në Alessandria në rajonin e Piemontes në Italinë e veriut. Eco mori arsimin bazë pranë urdhërit Salezian. I ati i sugjeroi Umbertos të studionte për jurist por ai u rregjistrua në Universitetin e Torinës për të studiuar filozifinë dhe letërsinë mesjetare. Ai e shkroi tezën e vet të diplomës mbi Tomas D’Akuinin dhe fitoi diplomimin në letërsi në vitin 1954. Gjatë kësaj kohe, Eco u largua nga Kisha Katolike pasi pësoi një krizë besimi. Ai punoi si redaktor kultute te Radio Televizioni i Italisë (RAI) dhe si profesor në Universitetin e Torinos. Një grup avangardë artistësh, piktorësh, muzikatësh dhe shkrimtarësh, me të cilët u miqësua gjatë punës te RAI, të quajtur “Grupi 63”, patën një ndikim të madh te karriera e tij e ardhshme si shkrimtar. Libri i tij i parë. “Il problema estetico in San Tommaso”, i cili qe një variant i zgjeruar i tezës së tij të doktoraturës u publikua në vitin 1956. Në vitin 1962, Eco u martua me Renate Ramge, një mësuese gjermane e artit, me të cilën ka një vajzë dhe një djalë. Ai jeton pjesërisht në Milano dhe pjesërisht në shtëpinë e vet të pushimeve pranë Riminit. Ai zotëron një bibliotekë me 30 mijë volume në Milano dhe një tjetër me 20 mijë volume në Rimini.

Veprat

Më 1959 ai publikoi librin e tij të dytë Zhvillimi i Estetikës Mesjetare, “Sviluppo dell’estetica medievale”, libër që bëri të ditur njohuritë e tija të thella mbi mesjetën. Pasi kreu shërbimin ushtarak, ai u largua nga RAI në vitin 1959 dhe filloi punë si redaktor Senjor i librave jofiction te shtëpia botuese Bompiani, punë që e kreu deri në vitin 1975.

Kryevepra e tij “Emri i Trëndafilit” u publikua në vitin 1980. Romani është një mister historik i vendosur në një manastir të shekullit të 15-të. Prifti françeskan Uilliam I Baskervilit, i ndihmuar nga asistenti i tij Adso, një rishtar Benediktin, heton një seri vrasjesh në manastir ku po zhvillohet një debat i rëndësishëm fetar. Eco është veçanërisht i zoti në përkthimin e debateve të jetës fetare të mesjetës dhe herezive në një debat modern politik e ekonomik, i cili bëhet i kuptueshëm edhe për lexuesin që nuk është teolog.

Romani mbart shumë referenca direkte ose indirekte, të cilat kërkojnë në vetvete një punë hetimore nga ana e lexuesit për t’u zbuluar. Vetë titulli nuk është i shpjeguar në roman por gjithsesi i bën jehonë fjalëve të Shekspirit “Një trëndafil me çfarëdolloj emri tjetër do të mbante erë djersë”. Uilliami i Baskervillit është një anglez i prirur nga llogjika me pasion për librat dhe që më pas verbohet nga ky pasion. Personazhi është një referencë mirënjohëse për Jorge Luis Borges, i cili ka ushtruar ndikim të madh te Eco. Borges bëri një jetë murgu dedikuar pasionit të tij për librat deri sa u verbua. Uilliami, personazhi i Eco-s, është njëkohësisht një murg dhe një hetues dhe emri i tij i bën jehonë gjithashtu Sherlok Holmsit, veprës së Arthur Conan Doyle. Misteri që shoqëron vrasjet në manastir është huazuar nga Përrallat Arabe, “Një mijë e një net”.

Romani u transformua si film me të njëjtin titull me aktorët Sean Connery, F. Murray Abraham dhe Christian Slater. Filmi merret me temën e misterit dhe vrasjeve pa hyrë në detajet e filozofisë dhe historisë.

Romani u përkthye në Shqip nga Donika Omari dhe u publikua fillimisht në vitin 1996.

Libra të tjerë të autorit të botuar në shqip janë:

Gjashte shetitje ne pyjet e tregimtarise
Si shkruhet nje punim diplome
Te thuash gati te njejten gje

Eco ka publikuar edhe gjashtë romane të tjera, të cilat nuk janë përkthyer ende në shqip.
Lavjerrësi Foucault (Foucault’s Pendulum) u publikua në vitin 1988 flet për tre redaktorë që punojnë për një shtëpi të vogël botuese dhe që nuk kanë shumë punë nëpër duar. Ata fillojnë të dëfrejnë veten duke shpikur një teori komploti. Komploti i titulluar “Plani” flet për një organizatë secrete me origjinë nga Kalorësit Templarë që synon të marrë botën nën kontroll. Ndërsa loja vijon, të tre bëhen të fiksuar me detajet. Loja bëhet e rrezikshme kur dikush nga jashtë mëson mbi “Planin” dhe fillon të besojë me të vërtetë se redaktorët kanë zbuluar sekretin e thesarit të humbur të Templarëve.

Ishulli i një dite më parë, romani i tretë, është i vendosur në shekullin e shtarëmbëdhjetë dhe flet për një njeri të braktisur mbi një anije jo shumë larg një ishulli që ai beson se gjendet në anën tjetër të vijës ndërkombëtare të datës. Personazhi është në kurthin e pamundësisë së tij për të notuar dhe pjesa dërrmuese e librit kalon me rikujtimin e jetës dhe aventurave të tij deri në pikën kur mbërriti te anija e prishur.

Baudolino, Umberto EcoBaudolino u publikua në vitin 2000 dhe flet për një kalorës të Kryqëzatës së Katërt, i cili shpëton historianin bizantin Niketas Choniates gjatë bastisjes së Kostandianopojës. Duke pretenduar se mund të gënjejë më së miri, kalorësi fillon t’i rrëfejë jetën e vet historianit, që nga fëmijëria e vet prej fshatari te roli i tij si fëmijë i adoptuar i perandorit Frederic Barbarosa dhe te misioni për të vizituar mbretërinë imagjinare të Fratit Gjon. Kur i kërkohet të ripërsërisë historitë, Baudolino kalon në variante më të stërzgjatura deri sa historiani dhe lexuesi nuk e kanë të mundur të dallojnë të vërtetën nga gënjeshtra.

Infeksionet spitalore

Janë infeksione që nuk janë të pranishme (as në inkubacion) në momentin kur i sëmuri hyn në spital (shtrohet) por që merren gjatë periudhës së shtrimit.

Këto infeksione mund të verifikohen pas 3 ditësh nga shtrimi, por edhe pas largimit të pacientit nga spitali.

Pak histori mbi infeksionet spitalore

Në mesin e 1800-ës, I. Semmelweiss dhe J. Simpson ishin pionerët e mbledhjes sistematike të të dhënave mbi infeksionet spitalore:

Semmelweiss demonstroi se, spitali mund të përbënte një rrezik për pacientët (gratë që nuk lindnin në spital kishin një risk për sepsi lehonor dhe vdekshmëri më të vogël se ato që lindnin në spital), se ky risk kishte origjinë infektive (agjentët patogjenë transmetoheshin nga mjekë dhe nga studentë që përpara se të asistonin femrat që po lindnin kishin kryer autopsi), dhe se një ngjarje e tillë mund të parandalohej (duke larë duart me klorur kalciumi).

Infeksione spitalore

Në vitin 1955, Colebrook propozoi gjetjen apo evidencimin e infeksioneve në çdo spital të madh.

Në  vitin 1959, Moore ngriti figurën profesionale të infermieres që merret me kontrollin e infeksioneve në spitalin e vet; shembulli u ndoq nga të tjerë.

Në vitin 1970, përcaktohet (përkufizohet) një popullatë pacientësh me rrezik të lartë për infeksionet spitalore.

Shtetet e Bashkuara ngritën CDC-në (Center for Disease Control and Prevention) dhe një sistem vëzhgimi, National Nosocomial Infections Surveillance System (NNIS), që funksionon edhe sot.

Viti 1980, në Itali, Istituto Superiore di Sanita (ISS) përpunon programin italian për kontrollin e infeksioneve spitalore.

Subjektet e ekspozuara janë:

• Të sëmurët e shtruar
• Subjekte që shkojnë në day hospital (dializa, ekzaminime strumentale, ambulatorët)
• Stafi shëndetsor (mjekët, infermierët, ndihmësit)
• Të afërmit, miqtë, vizitorët (që përfaqësojnë një burim infektimi për të shtruarit)

Çdo vit në Itali verifikohen 450,000-700,000 infeksione që janë drejtëpërdrejtë përgjegjëse për 4500-7000 vdekje (nuk ka të dhëna të besueshme mbi vdekjet).

Shkalla e infeksioneve spitalore është prej 6,8%.

Nëse mendojmë se 30% e infeksioneve janë të parandalueshme: çdo vit mund të parandalohen, potencialisht,  1350-2100 vdekje.

Rritje e shpenzimeve shëndetsore me 500 milion euro.

Epidemiologjia e infeksioneve spitalore: burimi i infeksionit mund të jetë ekzogjen ose endogjen.

Burimi endogjen, përbëhet nga flora rezidente e vet pacientit. Kjo mun të kolonizojë (pushtojë) rajone trupore të ndryshme nga ato ku qëndron zakonisht.

Burimi ekzogjen, përbëhet nga mikroorganizmat e transmetuar nga personat (mjekë dhe infermierë, vizitues, të sëmurë të tjerë).

Objekte (pajisje sanitare, ushqime, ujë, ajër, ilaçe, gjak).

Ambienti i pajetë është një serbator për mikrobet patogjenë.

Ambienti i pajetë dhe infeksionet

Përdorimi i përsëritur i antibiotikëve në një ambient të mbyllur, si në një repart spitalor, krijon një presion selektiv në favor të tipeve rezistentë.

Faktorë që japin predispozitë për infeksione spitalore:

• Mosha (fëmijë, të moshuar)
• Imunitet specifik (pamjaftueshmëri Ab)
• Sëmundje (diabeti, kanceri, hepatiti, djegie etj.)
• Infeksione të tjera (HIV, gripi, herpesi)
• Medikamente specifikë (terapi antiinflamatore, antibiotikë)
• Tauma aksidentale (djegie, incidente rrugore)
• Trauma të qëllimshme (kirurgjike)

Agjentë patogjen tradicionalë, si për shembull virusi i gripit, virusi i hepatitit, Salmonellat etj. që veç pacientëve godasin edhe personalin që i asiston.

Agjentë oportunistë; që do të thotë të gjithë ato organizma që sulmojnë pritësin kur krijohen disa kushte të tilla që të lejojnë fiksimin e tyre në rajone që normalisht janë sterile ose kur ndodh një ulje e nivelit të imunitetit të pritësit.

Etiologjia e infeksioneve spitalore:

• Baktere 95% (70% gram-, 30% gram+)
• Kërpudha 3%
• Vurise 1%
• Të tjerë 1%

Bakteret gram pozitivë janë:

• S. aureus
• Stafilokokët koagulazë negativë,
• S. Epidermidis
• Difteroidët
• C. Difficile
• Listeria monocytogenes

Infeksionet spitalore më të shpeshta janë:

• Infeksione të traktit urinar (42%)
• Infeksione të prerjeve kirurgjikale (24%)
• Infeksione të traktit të frymëmarrjes (11%)
• Bakterihemi (5%)
• Të tjera (18%)

Masa parandaluese të infeksioneve spitalore

• Dizinfektimi i duarve
• Përdorimi i dorashkave, maskave, syzave mbrojtëse, këmishave etj.
• Dizinfektimi i sipërfaqeve dhe materialeve

-

Dy kulturat, dhe një paralele e sforcuar mes rastit italian dhe atij shqiptar

Për më tepër që, të paktën mua personalisht, nuk mund kurrsesi të më shpëtonte një shprehje si kjo “Për këtë mbetet e domosdoshme kultura e përgjithshme, por edhe gjuha si mjet shprehjeje.”. Unë e shoh të sforcuar një shprehje të tillë, ku termi kulturë uzurpohet nga kultura thjeshtë e vetëm humaniste, për të mos thënë vetëm letrare apo filozofike, (kjo e fundit aq më tepër e një lloji të caktuar)…
Pa dashur ta zgjas shumë, duket se vazhdohet kokëfortësisht të lihet jashtë kulturës së përgjithshme, kultura shkencore. Kjo ndodh jo aq me eksponentët e lartë, të moderuar sesa me disa qarqe të caktuara që ecin me inerci dhe pa sens kritik. Dua të them, dhe jam i bindur, sikundër shumë të tjerë, se ka ardhur koha që kultura e përgjithshme, edhe në konceptimin e profanit të ketë të brendatrupëzuar kulturën shkencore.

Nuk e kam me shkrimin e Pishakut, aspak, sepse ngre një shqetësim që duhet medoemos të ekzistojë, por e kam me frymën e përgjithshme, apo forma mentis-in që mbizotëron në masat e gjëra.


C. P. Snow – The two cultures (Dy kulturat)

Dua të përmend këtu, jo aq për mbështetje sesa për ilustrim, esenë apo sprovën e C.P.Snow (The two cultures) të shkruar këtu e një gjysmë shekulli më parë. Snow, padyshim një shtyllë e konsoliduar e kulturës së kohës dhe një mendimtar që ka hedhur, mendoj, i pari shikimin drejt një kricjeje, sipas tij, asokohe, të pashmengshme mes dy kulturave… nëse nuk ndërhyej në mënyrë të rrufeshme. Ai apelin e vet ai drejtonte vendit të tij, Anglisë, duke kritikuar sistemin mësimor anglez, gjatë krahasimit të këtij me atë amrikan dhe rus.

Snow, i cili nuk besoj se do të ketë mirësinë të akuzohet nga askush si i pakulturuar, meqë edhe ai vet shkruante libra, sadoqë ishte fizikant, apelonte për më shumë kulturë shkencore. Kjo sepse zhvillimi i Anglisë kishte nevojë pikërisht për këtë…

…

Dhe shtronte pyetjen, bazuar në eksperiencën e vet: se sa nga humanistët do të dinin të përshkruanin ligjin e dytë të termodinamikës, që, thotë Snow, do të ishte ekuivalenti i të lexuarit të një vepre të Shekspirit.

Në fakt, Snow, duke parë turinjtë e shtrembëruar të shokëve të vetë humanistë, që ironikisht e quanin (quajnë) veten zotërues të kulturës, së përgjithshme, pra në mungesë të përgjigjes, e ul pak stekën, dhe pyet: Sa nga ju do të dinin të përkufizonin “masën” apo “përshpejtimin”? E kotë të them, thotë Snow, se përgjigjia ishte sërisht negative. Dhe kjo është ekuivalenti i alfabetizimit shkencor, të paktën në fushën e fizikës.

Jam totalisht dakord se shoqërisë i duhen individë me sens kritik; të tillë i janë dashur ngahera. Por nuk kuptoj se si letërsia apo lëndët humaniste mund të shërbejnë si humus dhe stimul për sensin kritik apo të përgjegjësisë. Këtë e them duke patur ndërmend, subjektivitetin e skajshëm të letërsisë, e aq më tepër të njëfarëlloj filozofie.

Dua të kujtoj këtu, frymën dhe interpretimin tendencioz që u bëhet rezultateve të zbulimeve shkencore. Dua ta lidh për një moment me temën tjetër që ka hapur xhaxhai (I DUAM, NA DUAN). Do të heq nja dy paralele mes kulturës italiane të shekullit të shkuar dhe asaj që mbizotëronte gjatë diktaturës komuniste shqiptare, dhe nxjerr ende sot kokën hera herës.

Italia ka vuajtur dhe vuan ende sot nga trashëgimia e hidhur e filozofëve si Kroçe. Gangrena e Shqipërisë ka qenë marksizmi, apo le të themi tentativat e të kuptuarit të tij, dhe iracioalizmi i kupolës komuniste.

Italinë madhështore dhe Shqipërinë diktatoriale i lidh një traditë e fortë, pothuaj anti shkencore, që ushqehej me paradokse, keqkuptime, dhe salltro absurde pozicionesh.

Shqipëria diktatoriale pavarësisht implementimit të disa teknikave të reja elementare, nuk kishte asgjë shkencore as në sistemin e vet arsimor e as në frymën e përgjithshme që mbizotëronte në vend.

Sadoqë trumpetohej si shtet ateist, aty nuk kishte asgjë prej shpirtit ateist të mirëfilltë. Ekzistonte një ateizëm fals, në disa raste ateizëm militant, shkatërrimtar, ku zoti ishte zëvendësuar nga Partia dhe një drejtues, do të thoja, me probbleme mendore padyshim.

Nga ana tjetër Kroçe, që modeloi gjithë rrugëtimin e kulturës italiane të viteve ‘900. Aktiviteti i tij, interpretimi i tij gjysmak, luajti rolin e një guri varri për autonominë e kërkimit shkencor italian, që në kohën për të cilën flas, ishte pjesë e një vendi ende të ri dhe të papregatitur. Sipas Kroçes, pamja naturalistike- evolucionare jo vetëm që nuk e gjallëron intelektin, por edhe ngurtëson shpirtin e njeiut etj. duke shkuar e mistifikuar edhe mbi evolucionin dhe interpretimin e tij, pa patur të qarta as konceptet më elementare.

Sikur të kishim patur më shumë kulturë shkencore, më shumë kulturë të korrektësisë, të empiricizmit, të objektivitetit, kritike, mendoj, madje jam i bindur, se nuk do të kishim vuajtur aq gjatë nën gangrenën komuniste.

E vërtetë që nën diktaturë kemi patur pak Darvin, por nga ana tjetër si një forcë, një frymë asgësuese ekzistonte (sikundër në simotrën e kësaj paraleleje, Italinë) marksizën-(katolicizëm)-iracionalizmi post-fashist…

Sikur të kishim patur me të vërtetë empiricizëm dhe rreptësi objektive, shkencë të vërtetë dhe llogjikë shkencore, nuk do të ishim sot një popull supersticioz, antishkenccor, seksist, homofob, populist, anti-human që mohon edhe masakrat dhe gjëmat e komunizmit shqiptar.

Them pra, se bëhet shumë gabim, të ngatërrohet kultura e njohjes dhe e gjykimit të saktë, ajo e bazuara në fakte, në objektivizëm, me sharlatanizmin e diktaturës pseudo-ateiste që kërcente sa andej-këndej, në varësi të ëndrrave dhe psikikës së udhëheqësit dhe shpurës së tij.

Rindërtimi i protogjuhëve (gjuhëve të lashta)

Sipas një studimi të publikuar së fundi në PNAS (Proceedings of the National Academy of Sciences), rindërtimi i gjuhëve të lashta është i mundur nëpërmjet një programi informatik.

Programi shfrytëzon fjalë moderne dhe nëpërmjet analizave statistikore probabilistike mund të rindërtojë protogjuhë, pra gjuhë të lashta nga të cilat kanë dalë familje gjuhësh.

Risia, në këtë rast, është koha e shkurtër që i nevojitet programit kompjuterik. Sepse këto llojë studimesh, që prej shekullit të tetëmbëdhjetë, kryhen në mënyrë “manuale” duke krahasuar tinguj dhe fjalë të gjuhëve që i përkasin të njëjtës familje gjuhësore. Një punë e tillë zgjat disa vite.

Sistemi i sofistikuar kompjuterik për rindërtimin e protogjuhëve është ndërtuar nga një grup kërkuesish shkencorë të Universitetit të British Kolumbia në Vankuver dhe të Universitetit të Kalifornisë në Berkeley. Sistemi bazohet mbi teknika statistikore të përdorura në biologjinë kompjutacionale për të rindërtuar pemët filogjenetike të organizmave (të gjallë dhe jo të gjallë); dhe është testuar me sukses në/mbi gjuhët austroneziane.

Po cila është rëndësia e rindërtimit të gjuhëve të së kaluarës?
Studimi i gjuhëve të lashta hap dritare të reja në studimin e kulturës, të dijeve, të strukturës shoqërore etj. të popujve të lashtë.

…


Kulla e Babelit (1563) – Pieter Brueghel (Plaku)

Gjuhëtarët i rindërtojnë gjuhët e lashta (antike) nëpërmjet krahasimit të tingujve dhe fjalëve. Tingujt në veçanti, me kalimin e kohës ndryshojnë me njëfarë rregullsie. Kështu, duke studiuar tingujt e dy gjuhëve të ndryshme mund të kuptohet nëse kanë apo jo një prejardhje të përbashkët, nga një gjuhë mëmë.

Programi në fjalë analizon një sasi të madhe të dhënash, nga një databazë fjalësh për të kuptuar se si tingujt kanë evoluar në brendësi të një familje gjuhësore.

Falë kalkulimeve probabilistike gjuhëtarët kanë arritur të rindërtojnë rreth 637 gjuhë proto-austroneziane me një shkallë saktësie (sigurie) prej 85% krahasuar me shkallën e saktësisë së të njëjtës punë të kryer në mënyrë manuale nga gjuhëtarët.

“Sistemi ynë nuk e zëvendëson punën e saktë e të rafinuar të gjuhëtarëve të kualifikuar, por mund të tregohet i çmuar dhe tu mundësojë atyre rritjen e numrit të gjuhëve moderne që përdorin si bazë për rindërtimin”, tha Bouchard-Côté – shkencëtari që drejtoi kërkimin. “Kemi shpresa se ky sistem do të revolucionarizoi linguistikën historike pak a shumë në të njëjtën mënyrë siç analiza statistike dhe fuqia e kupjuterit revolucionarizuan studimin e biologjisë evolutive.”

…

Hapi i radhës për kërkuesit që kanë realizuar studimin (dhe programin) është ndryshimi i zonës gjeografike, për të replikuar studimin mbi protogjuhët e Amerikës së Veriut.

Skandali i Talidomidit dhe eksperimentimi mbi kafshët

Talidomidi është një ilaç që u jepej grave shtatëzënë mes viteve 1957 dhe ‘61-’62. Talidomidi shërbente për të qetësuar të vjellat gjatë shtatëzanisë. Vetëm më pas u zbulua se, ilaçi talidomid, kishte disa efekte anësore të tmerrshme mbi fetusin, të cilit i bllokonte zhvillimin e gjymtyrëve.

Nga talidomidi mund edhe të vdisje; në vende të ndryshme të botës pati me qindra (deri mijëra) viktima, derisa ilaçi u hoq nga qarkullimi.

Vetëm pas 50 vitesh nga tragjedia, shtëpia farmeceutike gjermane, Gruenenthal – që prodhonte talidomidin – kërkoi publikisht falje.

“Na vjen keq – tha administratori i deleguar i firmës – Kërkojmë falje që për 50 vite nuk gjetëm mënyrën për të komunikuar me ju si njeriu me njeriun”.

Por, kjo deklaratë, e të tjera, nuk do të mund kurrë të shpërblejnë mijëra nëna dhe fëmijët e tyre që ishin viktima të pafata të ilaçit në fjalë.

Nënat si kavie

Tamam, pas skandalit të Talidomidit, në vitet ’60, fillimisht në Gjermani e më pas në të gjithë botën u futën rregullat e para dhe farmakovigjilanca, për të parandaluar rreziqe të reja nga efektet anësore (kolaterale) të ilaçeve.

Në rastin e Talidomidit, ishin praktikisht nënat shtatëzanë që “shërbyen” si kavie… Sepse ilaçi i Talidomidit ishte testuar, po, mbi kafshët, por jo në mënyrën e duhur mbi kafshët shtatëzëna. Kështu nuk u pa praktikisht efekti teratogjenik i Talidomidit tek fetuset.

Nëse eksperimentimi do të ishte kryer në mënyrën e duhur – që në atë kohë nuk mund të konceptohej, sepse tek e fundit nuk kishim eksperiencë – do të ishin shmangur të gjitha vuajtjet e nënave dhe fëmijëve që lindën të gjymtuar për shkat të ekeftit herë teratogjenik e herë të tjera vrasës të Talidomidit.

Talidomidi dhe eksperimentimi mbi kafshët

Ky i Talidomidit, është një mësim që duhet mbajtur mend mirë, duhet të fiksohet mirë në ndërgjegjjen kolektive, sepse aktualisht, kryesisht në vendet e zhvilluara, janë shfaqur grupime që ndërmarrin fushata për të rrëzuar hapin e detyruar të eksperimentimit shkencor mbi kafshët përpara se ilaçi të tregtohet, apo t’i futet hapit tjetër të testimit.

Këto grupime, që kërkojnë rrëzimin e eksperimentimit me kafshët, kanë një pozicionim të tipit demagogjik, duke qenë se stimulojnë emocionet më të përcipta të njeriut mesatar, i cili “informohet” në mënyrë të gabuar, pra gjysmake, mbi realitetin e eksperimentimit me kafshët.

Nga ana tjetër, qëndrojnë ata që e mbështesin dhe e nxisin eksperimentimin me kafshët duke qenë se është një nga mënyrat për të rritur mirëqenien dhe progresin shkencor. Progres shkencor që mund të ketë qoftë edhe vetëm synime njohjeje teorike të gjërave.

Ata që kanë lexuar (nëpër rrjet) se, Talidomidi nuk mund të parandalohej sepse nuk jep të njëjtat rezultate tek kafshtë me ato te njeriu, duhet të kërkojnë gjithnjë referencat, që në këtë rast duhet të vijnë nga burime të sakta, shkencore e të konfirmuara. Pohimet si ato të mësipërme nuk kanë asnjë bazë shkencore. Shfrytëzohen vetëm nga grupimet e kafshistëve (animalistëve) duke shkëputur të dhënat nga konteksti e duke thënë gjysmë të vërteta. Tabloja për fatin e keq të kafshistëve, grupimeve e shoqatave kafshiste, është më e gjerë.

Talidomidi, me doza të duhura dhe në kohë të mjaftueshme gjatë shtatëzanisë, ka induktuar keqformime tek majmuni, tek lepuri, tek embrionet e pulës dhe tek miu. Por këto, janë rezultate të përftuara pas tragjedisë së Talidomidit, sepse asokohe nuk kërkohej që ilaçet e reja të studioheshin edhe mbi riprodhimin e kafshëve, ndërsa sot një gjë e tillë është e detyrueshme.

Talidomidi u fut në tregtim në 1957, pasi në ’56 ishin kryer testime me rezultate të kënaqshme mbi kafshë jo shtatëzëna. Vetëm në vitin 1960 u kryen testet e para mbi kafshë shtatëzëna, përsëri me efekte negative, por sipas vet autorit të eksperimentimit ishin përdorur sasi shumë të vogla të ilaçit – jo proporcionale. Në 1961 një studim i ri tregoi keqformimet e para tek fëmijët, të filluara më 1957, deri atëherë të panjohura, që sollën tërheqjen e ilaçit nga tregu. Në vitin 1962 u krye një eksperimentim (studim) i ri mbi kafshët shtatëzëna, këtë rast me sasi të Talidomidit të proporcionuara (përpjesëtuara?)… dhe u vunë re keqformimet mbi fetuset.

Bibliografi:

D’Amato RJ, Loughnan MS, Flynn E, Folkman J (1994) Thalidomide is an inhibitor of angiogenesis. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 91:4082-4085.
Delahunt CS, Lassen LJ (1964) Thalidomide Syndrome in Monkeys. Science 146:1300-1305.
Dipaolo JA, Gatzek H, Pickren J (1964) Malformations Induced in the Mouse by Thalidomide. The Anatomical record 149:149-155.
Gatzek H, Dipaolo JA (1965) Radiographic Studies of Thalidomide-Induced Malformations in Mice. Acta radiologica: diagnosis 3:145-150.
Hendrickx AG, Axelrod LR, Clayborn LD (1966) ‘Thalidomide’ syndrome in baboons. Nature 210:958-959.
Etj.

Kollona e dytë e papirusit kirurgjik të Edwin Smith

Ky papirus, i shkruar në shekullin e VII para erës sonë, përmban referimin e parë mbi trurin, të regjistruar deri më sot në një dokument të prodhuar nga Njeriu. Në fakt, fjala tru shfaqej brenda disa dokumenteve mjekësore të grekëve, por kjo rreth 2500 vite pas këtij traktati egjiptian.

Kollona e dytë e papirusit të Edwin Smith-it

Papirusi është i veçantë edhe për sa i përket mënyrës të trajtimit të çështjes mjekësore. Ndërsa papirusët e tjerë egjiptianë janë tekste të bazuara në magji, papirusi i Edwin Smith paraqet për herë të parë një përqasje shkencore ndaj mjekësisë në Egjiptin e lashtë.

Fjala “tru”, në papirus.

Sipas James Breadsted, që ka përkthyer e botuar këtë dokument në vitin 1930, fjala “tru” është e pranishme vetëm tetë herë në dokumentet e Egjiptit të lashtë, gjashtë prej të cilave vijnë nga këto faqe papirusi, që përshkruajnë simptomat, diagnozën dhe prognozën e dy pacientëve me fraktura të shumëfishta të kafkës.

Traktati i plotë, është i ekspozuar në Rare Book Room të New York, Academy of Medicine.

James Henry Breadsted, 1930, The Edwin Smith Surgical Papyrus, 2 volume - Chicago: The University of Chicago Press.