MUKJA, PARLAMENTI I I-RË SHQIPTAR, I KOHËS SË LUFTËS

        Shkruan: Prof.Dr.Rasim Bebo

Mukja, ishte ngjarje kthesë në historinë tonë kombëtare, të viteve të Luftës Nacional Çlirimtare. Në vorbullën e Luftës së Dytë Botërore, nacionalistët demokratë shqiptarë, me qëndrimin e tyre idealist dhe parimor për Shqipërinë Etnike, veç të tjerash, ngritën zërin të nënkuptohej edhe ndryshimi i kufijve politikë nga ndarja e pa drejtë e vitit 1913.
Prof. Dr. Eshref Ymeri thotë: “Sipas Fjalorit enciklopedik Rus. Botim i Akademisë së Shkencave të Rusisë Snkt – Peterburg, 1896, f. 359. Se: Sipërfaqja e Shqipërisë është 134.000 km2”. (1).
Në verën e vitit 1943, kur lufta ishte në zenitin e saj dhe Italia ishte gati për kapitullimin e pritshëm të 8 shtatorit 1943, lindi si një domosdoshmëri e situatës Fenomeni i Mukjes për të gjithë patriotët, pavarësisht nga bindjet politike, të arrihej bashkimi, për t’iu kundërvënë nazizmit, më të fortë dhe më të organizuar ushtarakisht. Por a mund ta pranonin komunistët bashkimin, a mund ta pranonin serbët bashkimin e shqiptarëve?... Fatkeqësisht Nacionalistët shqiptar nuk e njihnin komunizmin... i cili kërkonte ta kthente këtë lëvizje në luftë civile.
Historiani Amerikan E. Jacques citon: “Në prill të vitit 1943, në Shqipëri hyri nga Greqia një emision komando britanikë, i kryesuar nga koloneli Nil Meklin. Në korrik 1943 ky mision anglez organizoi në Mukje, afër Tiranës, një konferencë të përbashkët, ku morën pjesë 12 udhëheqës nga të dy grupet. Pas një debati u arrit një marrëveshje...” (2).
Abaz Kupi, si anëtar i kryesisë së Frontit Nac, Çl. kërkoi lidhjen e një aleance politike ushtarake me Ballin Kombëtar (si duket kishin komunikuar me kolonelin Nil). Kërkesa e tij u miratua në mbledhjen e 9 korrikut 1943. Takimi i përfaqësuesve u bë në Tapizë (rrethi i Krujës) më 26 korrik. Më pas bisedimet u bënë në Mukje nga 1 deri në 2 gusht 1943. Fronti Nac. Çl. përfaqësohej nga: Ymer Dishnica, Jahja Çaçi, Mustafa Gjynishi, Myslim Peza Abaz Kupi, Stefan Plumbi, Haki Stsërmilli, Omer Nishani, Gogo Nushi, Behar Shtylla, Shefqet Beja, Sulo Bogdo. Kurse Balli Kombëtar përfaqësohej: nga Mit’hat Frasheri, Hasan Dosti, Thoma Orogollai, Skënder Muço, Nexhat Peshkopia, Isuf Luzaj, Vasil Andoni, Halil Meniku, Ismail Petrela, Rauf Fratari, Hysni Lepenica, Kadri Çakrani. Delegacionet i kryesonin: Ymer Dishnica dhe Mit’hat Frashëri. Punimet filluan më 8 gusht 1943.
Mbledhja e Mukjes synonte bashkimin në luftë të forcave politike shqiptare, përkrah aleateve të mëdhenj, Anglisë , SHBA dhe ish Bashkimit Sovjetik. Luftë për zbatimin e njohur botërisht të vetëvendosjes së popujve, të garantuar nga Karta e Atlantikut. Forma e regjimit do të përcaktohej nga vetë populli pas luftës; krijimi i një organi të përbashkët me emrin “Komiteti për shpëtimin e Shqipërisë”, me kryetar Hasan Dosti dhe sekretar Mustafa Gjynishi, i cili do të drejtonte luftën dhe vendin deri në formimin e qeveris së rregullt pas zgjedhjeve të përgjithshme, fill pas mbarimit të luftës. Zgjedhja e këtij komiteti si organ pluralist, u bë me 6 përfaqësues nga secila palë. Mirëpo, gëzimi për arritjen e kësaj marrëveshje historike në interes të luftës së popullit shqiptar, U shua shumë shpejtë. Enver Hoxha nën ndikimin e emisarëve jugosllavë, e hodhi poshtë marrëveshjen. Ky qëndrim i udhëheqjes së PKSH ishte (tradhti kombëtare) goditje e madhe kundër bashkimit të shqiptarëve, të një Shqipëri Etnike.
Tani le të shohim z. Ylli Polovina, nëpërmjet artikujve të botuar kohën e fundit në gazetën “LLYRIA”, se si ai i shtron rrugën Enver Hoxhës: Dy figura të PKSH, Enver hoxha dhe Miadin Popoviçi në Vithkuq të Korçës dhe Ymer Dishnica si kryetar i përfaqësis së Lëvizjes Nac. Çl. Në konferencën e Mukjes. Ylli Polovina shkruan: Ymer Dishnica është tepër këmbëngulës në vërejtjet e drejtpërdrejta që i bën Enver Hoxhës për një ngathtësi të madhe të tij, në mos edhe përtaci mosaktiviteti të shfaqur dukshëm. Theksojmë se Shafingo (Y. D.) nuk raporton për bisedimet me Ballin Kombëtar ... por merret me strukturat e PKSH ... Ai qe dërguar me mision të realizonte bashkimin me (B.K.) dhe jo ta sabotonte, ca më pak të mos e kryente. ... Doemos, me këtë kurs, bashkimi me Ballin, me kushtet e përcaktuara nga Kominterni, ishte edhe Enver Hoxha si dhe “eminenca gri” e PKSH-së, Miladin Popoviçin... Italianët me të diktuar grumbullimet e komunisteve, monarkistëve dhe Ballistëve, ndërhynë me forcën e trupave ushtarake për t’i shpërndarë. Për Ylli Polovinën. Kjo do të thotë se deri në fund të korrikut 1943 BK nuk ka kryer asnjë pakt të hapët apo të fshehtë me pushtuesin. ... Të gjithë këta krerë nuk kanë asnjë çetë të tyren nga pas,këta nuk kanë zbrazur asnjë pushkë kundra pushtuesit”. (3).
Adriatik Alimadhi shkruan: “... Balli Kombëtar duke luftuar kundër pushtuesit, në Tiranë, në Gjormë të Vlorës, në Ruzhdie, në Berat, në qarkun e Korçës, në Reç të Shkodrës, Mallakastër, Lushnjë, Elbasan e në të gjithë Shqipërinë, pa marrë parasysh fuqinë e armikut... Për këtë arsye deri në vitin 1943 dëgjohej vetëm pushka dhe penda e Ballit Kombëtar”. BK lindi në shtëpinë e Lumo Skendos, në prill 1939, të nesërmen e pushtimit të Shqipërisë nga Italia. Kështu partia e Mit’hat Frashërit u skalit si krijesë pa moshë në zëmrat e shqiptarëve, kjo është patrotizma e vërtetë e shqiptarizmit. “Partia e jonë është Shqipëria”. La testament shërbestari i Shqipërisë. (4)
Ju z. Polovina vazhdoni të mohoni luftën e BK. me keq se Enver Hoxha, që villte vrer kundra nacionalizmit.
Shikojmë prapë Ymer Dishnicën, se mesa autoritet të madh komunikon me Enver Hoxhën. “Praktikisht kemi qenë të shkëputur, asnjë raportim serioz ose ndonjë letër me hollësi përmbi punët që ngjanë andej e po ngjasin. Letrushka kemi marrë boll, të fala plot, por asnjë letër pune. Ku janë traktet e shtabit, ku janë shkrimet për gazetë, si nga ti, si nga Lame Kodra”. (Shihni, Ymer Dishnica nuk “fal”.) Enver Hoxha thotë: Ai qe dërguar posaçërisht për marrëveshjen me Ballin Kombëtar, jo për të drejtuar PKSH-në në territorin kryesor të vendit.
Përsëri Ymeri u shkruan: Kërkon t’i shkundë nga dremitja dy arinjtë më të fortë, me heshtjen e vazhduar të Hoxhës dhe Popoviçit. Çfarë fshehin ata? Më 1 gusht 1943 u përpilua procesverbali... Balli Kombëtar rreshtohet si protagonist i parë, Këshilli Nac. Çl., jo vetëm i dyti, por emërohet vetëm si organizatë. Ja edhe çështja kyç: Në diskutimet, dy gjëra na ngatërronin: e para qe Shqipëria Etnike dhe e dyta ideja e Hasan Dostit, që duhej shpallur indipendenca. Ymer Dishnica informon Hoxhën: “Ndalesën e Shqipërisë Etnike e kapërcyem me një formulë, as femër as mashkull”. Mukjen ne e morëm për një gjë formale, aty shkuam për t’ia hedhur njëri tjetrit, madje edhe për të marrë epërsinë totale. Qenë tre shumë të fortë në lakmi, pushteti dhe njëkohësisht i mangët për të mbledhur konsensus të gjerë popullor, Ahmet Zogu, Mit’hat Frashëri, Enver Hoxha ishte akoma një hiçmosasgjë. Ata u nisen nga pika e vdekur e mos dialogimit, vetëm prej trysnisë së ndërkombëtarëve. Në konferencë u diskutua dhe çështja e Kosovës dhe u kërkua qe ajo të zgjidhej mbi parimin e vetëvendosjes së popujve, në bazë të Kartës se Atlantikut, siç mendonte edhe M. Gjynishi (Tafari) dhe K. Tashko (Dinoja).
“Disa nga përfaqësuesit e Naç. Çl. Gjatë takimeve me përfaqësues të “BK” shpreheshin se: “Është megallomani të pretendojmë Kosovën”. “Nuk e duam Kosovën, se na e ka falë armiku”. “Po të kërkojmë Kosovën, bëhemi edhe ne si Mustafa Kruja, sepse edhe Musta Kruja kërkon Kosovën” shprehet Gogo Nushi. Ndërsa Ramiz Alia e përsërit pas 46 vjetëve në vitin 1989 thotë: “Ç’na duhet Kosova, ne kemi hallin e Shqipërisë”. (9)
Marrëveshja e Mukjes ishte goditje e interesave Jugosllave për Kosovën si dhe synimeve Jugosllave ndaj Shqipërisë; çështja e pushtetit, pra frika e komunistëve se pushteti mund të ndahej me forcat nacionaliste properëndimore dhe demokratike; duhej prishja e marrëveshjes së Mukjes, që t’i hapej rruga plotësisht vendosjes së regjimit komunist në Shqipëri dhe futjen e saj në orbitën e lindjes komuniste.
Marrëveshja e Mukjes : Ajo në thelb ishte një marrëveshje “kurthi” e Ymer Dishnicës mes delegacionit të Ballit Kombëtar. Doktori firmosi për Shqipërinë Etnike, pa marrë asnjë miratim nga KQ i PKSH-së apo prej Këshillit Nac. Çl. Periudha 6-9 gusht 1943 është kyçi për të kuptuar fillimin e Luftës Civile dhe për t’u tallur me emërtimin Nac Çl., duhej patjetër të ktheheshin në bisedime me BK. për një riformulim të ri të paktit. Vendi i mbledhjes së re u caktua fshati Orenjë i Çermenikës për të dy palët. Veterani Isuf Luzaj me katër kolegë të tjerë, në 14 gusht shkuan në vendin e përcaktuar të takimit. Pritën atje 4 ditë të tjera duke shpresuar ardhjen e dërgatës komuniste, por ata nuk erdhën. (5)
Për qëndrimin agresiv ndaj BK, qe nxitës Vukmanoviç Tempo, i dërguari i ri PKJ., që mbështetej te Miladin Popoviçi, fuqia e të cilit në PKSH e kalonte shumë herë atë të Enver Hoxhës. Komiteti për Shpëtimin e Shqipërisë, me anë të Proklamatës së tij , i bëri të njohur popullit shqiptar dhe Aleateve vendimet e Mukjes për një Shqiperi Etnike.
Enver Hoxha ka përgatitur “kurthe” të pastrimeve brenda partisë në dy konferenca brenda 13 vjetëve: Konferenca e Mukjes dhe konferenca e Tiranës 1956, në të parën z. Ymer Dishnica dhe në të dytin Vandush Vinçani. Le t’i shikojmë: Ymer Dishnica nga Mukja, i drejtonte replika të ashpra Enverit dhe Sejfullajt në Vithkuq të Korçës dhe pa pyetur udhëheqjen e PKSH firmosi me përfaqësinë e Ballit për Shqiperine Etnike, (6).
(Enveri në prapaskenë) Prej këndej filloi “kurthin” (“sëpata”e Miladinit) për pastrimin brenda partisë dhe luftën vëllavrasëse. Ndërsa “kurthi” i dyte drejtohej nga Nexhmije Hoxha, nëpërmjet ndihmësit të saj Vandush Vinçani, ky hapi konferencën e 56-s, që “tregoi se udhëheqja e partisë ishte kthyer në një aristokraci të komunistëve dhe se po shpërdoronte pushtetin ... Atëherë të gjithë delegatët e morën fjalën e Vandush Vinçanit... Prej së cilës burojnë spastrime të përgjakshme”. Sa për dijeni, kjo është temë tjetër. (7).
Kur u nënvizua Shqipëria Etnike, Miladin Popopviçi tha: “do fillojmë nga sëpata dhe jo të bëjmë lidhje me qentë; pastaj Skipëri Etniçka-jeben Timajka”. (Shqipëri të qifsha nënën). (8).
Kështu Miladini dhe E. Hoxha filluan të kërcënonin tinëzisht dhe të vrisnin pabesisht njërin pas tjetrit. Ata organizuan vrasjen e Shyqyri Pezës, që Miladini e urrente..., deri në vrasjen e Mustafa Gjynishit, të Dum Allës, të Rexhep Mezinit etj. (po aty f. 588).
Pra, siç shihet, Miladini, Enveri dhe pasuesit, frikësoheshin nga BK, si një konkurrent potencial dhe, sipas logjikës staliniste: “ai që nuk është me mua është kundra meje”. Që nga fundi i gushtit 1943 u ngrit si një re ogurzezë vëllavrasja, lufta civile, që ishin sinonimi i fjalës komunizëm. Lufta civile që bëri pre jo vetëm individë e fise, por edhe fshatra të tëra të cilësuar komuniste ose balliste.
Ndërsa Uran Butka shkruan: “Simbol i bashkimit dhe i ndarjes, i mirëkuptimit dhe i mosmarrëveshjes kombëtare, unitetit dhe përçarjes, lavdisë dhe turpit, shansit historik dhe varrosjes tragjike, paraqet ngjarje kthese në historinë tonë kombëtare. (9).
Në 1 tetor 1943 në një letër që i dërgonte Liri Gegës, Enver Hoxha urdhëronte luftën frontale kundër Ballit, sipas logjikës leniniste “Pushteti del nga gryka e pushkës”. Vetëm pushteti i këshillave duhet të ekzistojë dhe asnjë pushtet tjetër. Nuk ka kompromis dhe dualitet në këtë gjë.”
Lufta kundër Ballit, Legalitetit, Partisë Social demokrate dhe krerëve të Veriut ishte përgatitur me kujdes dhe kishte marrë pëlqimin e Jugosllavisë, pasi nga konfrontimet e armatosura, do kishin një Shqipëri të alivanosur dhe të dobët në të gjitha drejtimet.
Ndërkohë Kryesia e B.K. në shumë trakte e komunikata, i bënte thirrje PKSH t’i jepte fund luftës civile, t’i jepte fund kësaj tragjedie.
P.K. në këtë luftë ideologjike dhe luftë klasash që vazhdonte të bënte, e kish futur Shqipërinë në belanë më të madhe: ndau birin nga i ati, ndau burrin nga gruaja, vëllanë nga motra, ndau më në fund shqiptarët në dy fusha për vdekje. Përgjegjësia historike e vëllavrasjes i takon vetëm partisë së kuqe. Gogo Nushi raportonte nga Tirana: se gjendja me Bazin e Canës ishte e qete, Enver Hoxha urdhëronte: “S’duhet humbur kohë, por zjarr për zjarr, t’u vëmë zjarrin Ballit dhe Zogistëve. Në një dokument të pa botuar thuhet: “të mos luftohen ashpër pushtuesit gjermanë, por Bazi të çduket.
Vëllavrasja filloi në Libohovë në gusht 1943, numri i të vrarëve arriti në 104 veta.
Në Devoll, në Ziçisht, ku ishte lënë një takim, komunistët u bënë pritë përfaqësuesve të Ballit dhe vranë 6 nacionalistë, midis tyre dhe Doktor Kasimatin, të cilin e therën. Më 14 shtator 1943 forcat nacionaliste të Hysni Lepenicës e Skënder Muços u kërkuan forcave italiane të divizionit “Peruxhia” të dorëzoheshin. Krerët komunistë B. Spahiu, Sh. Peçi, Sh. Totozani, që ishin në zyrat e komandës të divizionit italian, organizuan vrasjen e tyre, u vranë Hysni Lepenica me 35 naçionaliste.
Në 21 tetor 1943 në fshatrat e Lushnjës forcat partizane të brigdës I- S. të udhëhequr nga Mehmet Shehu e serbi Dushan Mugosha, vranë e therën me thika 65 fshatarë të pafajshëm, me pretekstin se ishin simpatizantë të Ballit. Mehmet Shehu, i njohur për vrasjet e tij në Vlorë, Peqin e Dumre, në tetor pushkatoi pa gjyq në Priskë (Tiranë) 13 xhandarë dhe fshatarë që iu dorëzuan në besë. “Në Çermenikë, i shkruan E. Hoxha N. Spirut, Brigada kapi robër ballistët dhe më tepër se 70 prej tyre u vranë në luftë. Siç shihet Brigada po lufton për mrekulli.”Në Kuçovë u konfrontuan me armë partizanët dhe nacionalistët, u vranë 7 partizanë dhe 2 ballistë. Konfrontim me armë pati edhe në Lapardha (Berat), u vranë 11 ballistë. Në zonën e Pogradecit nga luftimet vëllavrasëse, që zgjatën nga 13-18 tetori 1943, përveç viktimave në të dy palët, u vranë edhe 8 civile. Në Libofshë, gjatë luftimeve mbetën të vrarë 21 partizanë dhe 8 ballistë, si dhe një djalë 16 vjeçar. Në Melçan (Korçë) çeta e kryesuar nga Gjergjevica kapi dy nacionaliste. Këta u masakruan barbarisht, ju prenë hundët, veshët, iu nxorën sytë dhe iu thyen nofullat, kurse krahët ua prenë. Më 23 tetor 1943 në mes të Kavajës dhe Prezës u masakruan barbarisht Besnik Çano dhe Qeramudin sulo, dy të rinj nacionalistë. Ekzekutimi i tyre u bë nga Dushan Mugosha. Komanda e Korçës i dërgoi raport Shtabit të Përgjithshëm : në përpjekje midis partizanëve u vra komisari i batalionit Gorë-Opar Skënder Çaçi. Humbje të Ballit janë 5 të vrarë dhe 4 robër. U vra dhe komandanti i Ballit, Demir Staravecka. Në Vlorë krerët komunistë të manipuluar nga Dushan Mugosha provokuan luftë vëllavrasëse, ku u vra një djalë iri nacionalist. Në nëntor 1943, Brigada e I-rë dhe e 5-të, të komanduara nga Mehmet Shehu dhe Hysni Kapo, të orientuara nga Mugosha, u konfrontuan me nacionalistët dhe bazat e tyre në fshatrat e Sevasterit e të Velçës, ku u vranë dy pleq, në Gjormë, pas 26 orë luftimesh u dogjën 52 shtëpi, në Mavrovë, pas 16 orë luftimesh, u vranë 24 partizane e viktima të luftës civile. Në luftën e Dukatit, më 30 nëntor 1943, që zgjati 13 orë, u vranë 14 partizanë e 10 nacionalistë dhe u plagosën shumë të tjerë, midis tyre dhe tre gra.
Përpjekje me armë midis formacioneve politike kundërshtare ishin më të përgjakshme në Jug të Shqipërisë, ku ndikimi i nacionalizmit ishte më i madh. Në Gjirokastër u vranë qindra njerëz. Në Tepelenë, në teqenë e Turanit, u vra babai i teqesë dhe të tjerë. Vrasjet masive në Voskopojë, 150 viktima të varrosur në një gropë, masakrat në Mallakastër, Kolonje tregojnë se Lufta civile ishte ashpërsuar shumë. Këto ishin disa pamje nga Lufta civile në periudhën shtator-tetor 1943, pas prishjes së Marrëveshjes së Mukjes. Sëpata e Miladinit dhe e Mugoshes tregoi kësisoj, urrejtjen kundër popullit shqiptar.
Për të Parë efektet shkatërruese të Luftës civile, le të ndalemi në fshatin Lepenicë të Mesaplikut Vlorë. Pas 18 orë luftimesh midis shqiptarëve, u dogjën 11 shtëpi nga 61 që kishte fshati kurse fshatarët u strehuan në pyje e male. Por lufta nuk mbaroj me kaq, nga 50-60 burra që mbetën 14 u dënuan me burg për arsye politike, 2 vdiqën nga torturat, 5 u pushkatuan, 6 u arratisën dhe të tjerët u cilësuan kulakë. (po aty f. 593).
Në Dishnicë, komunistët dogjën fshatin bashkë me njerëzit e pafajshëm, Plakun Riza e poqën në zjarr, Rakipin e varën në një degë të një peme.
Në Devoll, partizanët zunë 14 ballistë, 13 i pushkatuan ndërsa të fundit e masakroi serbi Dushan Mugosha. Devolliu Ali Lumi, djaloshi i pafajshëm, së pari Dushani urdhëroi ta qëllonin 12 herë me dru. Pastaj vetë xhelati Dushan, i theu këmbët, ia rregulloi, i theu edhe më lartë. E torturoi ne organet seksuale, me thikë i çau kërcin, i shoi cingaren në beben e syve dhe më në fund trupin pa jetë e qëlloi dy herë në kokë... I gjithë ky ritual kriminal, u krye në prani të Tahir Kadaresë e të partizanëve. Dhe kur një i pranishëm e pyeti se ç’kishte bërë, Dushani iu përgjigj: “Besa kurgja. Por këtyre devollinjve, kështu duhet t’ua bësh, se të gjithë janë nacionalistë”. (f. 594, Nr.21). Hajde moj Shqipëri, ç’nëma ke ti, fërkojnë duart serbianët, pse ti bëhesh gur e hi. (f.594, nr 20).
Gjenerali Willson, komandant suprem aleat, i kërkonte Enver Hoxhës: “Më duhet të vë në dukje se armët dhe furnizimet që u dërgojmë, janë të destinuara vetëm për një qëllim e pikërisht për të ndihmuar forcat tuaja që të luftojnë armikun. Unë nuk mund të toleroj, që ju t’i përdorni këto armë për të vrarë dhe likuiduar bashkatdhetarët tuaj për qëllime politike”. (f. 594). Ylli Polovina shkruan: “Në qytetin e Beratit u mbajt, prej 23-27 nëntor 1944, Plenumi i 2-të i KQ te PKSH, mes të shumëve, të përfshirë në një ndërluftim të brendshëm, për të shantazhuar Enver Hoxhën dhe në pamundësi për ta rrëzuar, ta tulatnin, ky, i gjendur në orë të liga për fatin e vet politik, zbulon para pjesëmarrësve, por edhe para historisë, një pamje krejt tjetër nga ajo që dëshmoi më pas, kur qe sundimtar total i vendi e popullit të vet. (10).
Enver Hoxha nuk i la fshatarit një këmbë pule në kotec. Mos vallë ju Polovina keni mbajtur portretin e Enverit prapa shpinës së Edi Ramës më 29 nëntor te varrezat e dëshmorëve të kombit?
Ju z. Polovina, nuk e zutë në gojë Miladinin e Mugoshën kur deklaruan: “...do fillojmë nga spata dhe jo të bëjmë lidhje me qentë; pastaj Skipëri Etniçka-jeben Timajka”. (Shqipëri Etnik të qifsha nënën).
Dhe kjo filozofi e urrejtjes e vëllait për vëllanë, kjo vëllavrasje e egër për motive politike, e ktheu njeriun në origjinën e tij, vëllavrasja që vazhdoi edhe pas 28 nëntorit 1944, vëllavrasje që na mëson se Lufta civile në Shqipëri vazhdoi pas vitit 1943 deri në vitin 1990, po të marrim vetëm faktet: Ata Klerikë që kanë vuajtur në hetuesi, burgje, kampe shfarosëse ose vrarë nga Sigurimi i Shtetit komunist, numri i lerikeve katolikë arrin në 139, me figurën Dom Lazer Sheldija (1928-1988, vra në SHBA). (Ajka e kulturës së kombit Shqiptar, shen. im). “...Ajo që ka ngja në Shqipni, të dashtun vllazën e motra s’shtë pa kurrë në historinë e njerëzimit”. (Friz Radovan, klubi Shqiptar).
Edhe sot, vazhduesit e hirit komunist, në gjirin e PS dhe PD, vrasin deputete dhe vrasja mbetet enigmë.



Referenca:

1. Prof. Dr. Eshref Ymeri, Marrë nga enciklopedia ruse.
2. Edwin Jaçques “Shqipëri”, bot. 1995, f. 462.
3. Ylli Polovina gazeta “ILLYRIA”, 1 gusht 2013, f. 36.
4. Adriatik Alimadhi Gazeta “ILLYRIA”, “Edeshi fati atdheut...” 13-16 prill 2007, f. 11.
5. Y. Polovina gazeta “ILLYRIA”, 17-11-2013, f. 37 dhe -(6) 22-11-2013, f. 37.
6. Fahri Balliu “Pantera e zezë”, f. 134.
7. Grup autorësh dhe Luan Xhafa “Libri i Zi i Komunizmit”, f. 592, nr. 14.
8. Prof. Dr. Agim Zogaj “ILLYRIA”, 19-6-2008, f. 12.
9. Ylli Polovina “ILLYRIA”, 2-8 nëntor 2013, f. 36.
10. Fritz Radovan, Melburn Australi mars 2009. Klubi Shqiptar.


Rasim Bebo Addison Çikago dhjetor 2013

Autori i shkrimit z.Rasim Bebo ka lindur më 14 prill të vitit 1926 në Shalës, të Çamërisë, në territorin shqiptar. Ai ka përfunduar studimet në Fakultetin e Historisë dhe Filologjisë dhe ka qenë viktimë e luftës së klasave gjatë regjimit komunist. Prej vitesh ai vijon aktivitetin e tij si studiues në mërgim në Çikago të Shteteve të Bashkuara të Amerikës.etj.

Brukseli dhe loja e kungulleshkave

Prof.Dr.Eshref Ymeri



Nga njoftimet e zonjës Arta Tozaj, korrespondente e TV “Top Channel” në Bruksel, vjen edhe një informacion i freskët fare lidhur me problemin e statusit të Shqipërisë, si vend kandidat për në Bashkimin Evropian:
“Nuk ka status kandidat, por as kushte shtesë. BE ka shtyrë vendimin për dhënien e statusit gjatë presidencës greke që merr kryesimin e BE nga janari në qershor të vitit të ardhshëm” (Citohet sipas faqes së internetit të TV “Top Channel” dhe të gazetës “Shqip”: “Statusi shtyhet për në qershor”. 17 dhjetor 2013).
Kur lexova këtë njoftim, më erdhi ndër mend menjëherë një informacion mjaft interesant i gazetarit franko-shqiptar, zotërisë Ervin Baku, që ia dërgonte nga Brukseli gazetës “Koha Jonë” këtu e shtatë vjet të shkuara Ai shkruante:
“…Shqipëria me origjinë është e krishterë. Sot ajo është 70% myslimane… Kjo e shqetëson shumë Evropën Perëndimore ku aspirojmë të integrohemi. Po e them troç dhe pa doreza: nuk është as korrupsioni, as krimi i organizuar, as trafiqet që po na vonojnë kaq shumë hyrjen në Evropë. Jo. Aderimi dhe vazhdimi në Konferencën e Vendeve Islamike përbën një handikap tejet të konsiderueshëm drejt Evropës së Bashkuar. Kjo nuk do t’u thuhet kurrë zyrtarisht politikanëve shqiptarë nga interlokutorët e tyre evropianë. Por mua personalisht më është thënë mëse një herë në tavolinat e Brukselit dhe të Strasburgut. Dhe më është thënë nga personalitete eminente të Bashkimit Evropian. Ndaj dhe vendosa t’i ndajë këto radhë me lexuesin e mrekullueshëm të “Koha Jonë”. (“Koha Jonë”, 15 gusht 2006).
Asokohe, në faqen e internetit të datës 15 tetor 2006, unë pata reaguar si më poshtë:
“Fjalët bukur të çiltra të zotit Ervin Baku na bindin përsëri e përsëri se cila është fytyra e vërtetë e Evropës Perëndimore në qëndrimin ndaj Republikës së Shqipërisë, se sa hipokrite dhe se sa e pabesë është ajo në bisedat “e ngrohta” që bën me politikanët tanë, se sa raciste dhe sa imorale tregohet ajo në skutat e realpolitikës. Pra, sipas fjalëve të zotit Baku, Evropa Perëndimore, në qëndrimin ndaj vendit tonë, manifeston një prostitucion të kulluar politik. Nga fjalët e zotit Baku del fare qartë urrejtja e neokonservatorizmit evropianoperëndimor kundër botës islame, urrejtje kjo, të cilën ky i fundit e shkarkuaka gati haptazi vetëm kundër Republikës së Shqipërisë me shumicë myslimane, në trojet e së cilës nuk ka shtresa aq të pasura naftëmbajtëse që edhe me ne marrëdhëniet ai t’i kishte mjaltë e sheqer”.
Para tre vjetësh, Brukseli, Republikës së Shqipërisë i tundte para hundës 12 kushte, të cilat ajo duhej t’i plotësonte për të marrë statusin e vendit kandidat. Me kalimin e kohës, këto kushte, vitin e fundit, pikërisht në vitin e zhvillimit të zgjedhjeve parlamentare, erdhën e u reduktuan në tre. Pra, fjala ishte për kalimin e tre ligjeve që të merrej ai status “i uruar” që u zgjat si bishti i lugatit. Pas kalimit në parlament të tre ligjeve në fjalë para zgjedhjeve të 23 qershorit, të gjithë shqiptarët morën frymë lirisht se, më në fund, statusi i shumëpritur do të merrej brenda këtij viti. Por s’kaloi shumë kohë dhe Brukseli na shpiku nja pesë kushte të tjera, që Republika e Shqipërisë duhej t’i plotësonte që të merrte statusin e vendit kandidat. Gjatë verës dhe vjeshtës, Brukseli e nanurisi sa deshi Tiranën zyrtare, duke mos ia kursyer fjalët e ëmbla kësaj të fundit se statusi do të merrej në dhjetor. Por edhe dhjetori erdhi dhe Brukseli e la Tiranën me gisht në gojë. Me sa duket, unë paskam pasur të drejtë kur në vitin 2006, Evropën Perëndimore e pata etiketuar “hipokrite”, “imorale” dhe “të pabesë”.
Nga vendimi i Brukselit për shtyrjen e marrjes së statusit për në muajin qershor, del fare qartë ideja e tij djallëzore për ta lënë diskutimin e statusit në fjalë pikërisht në periudhën e presidencës greke. Brukseli shtiret sikur nuk e di se cilat janë marrëdhëniet e Greqisë me Shqipërinë. Brukseli bën të paditurin që Greqia vazhdon të jetë në gjendje lufte me Shqipërinë që prej vitit 1940, në bazë të ligjit të luftës, të cilin Athina zyrtare as që ka ndër mend ta shfuqizojë ndonjëherë. Madje, në një shkresë të Ministrisë së Punëve të Jashtme të Greqisë, dërguar ambasadës sonë në Athinë më 28 qershor të vitit 1999, Athina kërkonte t’ia kujtonte përsëri Tiranës zyrtare se:
“Ministria e Punëve të Jashtme të Greqisë, në përgjigje të shqetësimit të ambasadës shqiptare, deklaron se ligji numër 2636 i vitit 1940 dhe ligji me numër 4560 i vitit 1966 mbeten ende në fuqi” (Citohet sipas faqes së internetit të z. Feliks Taho, me titull: “Shqipëri-Greqi - ligji i luftës ende në fuqi”. 15 tetor 2013).
Dhe Brukselit as që i ka shkuar ndër mend ndonjëherë që ta kapë mirë për veshi Greqinë, këtë shtet karnaval jo vetëm të Evropës por edhe të mbarë rruzullit tokësor për hajdutërinë e tij proverbiale, ta ulë në tryezë dhe t’i thotë:
“Abrogoje ligjin e luftës me Shqipërinë, se për ndryshe do të kesh pasoja të rënda, deri në përjashtim nga Bashkimi Evropian”.
Por Brukseli nuk e ka bërë dhe as që shpresohet ta bëjë ndonjëherë një gjë të tillë se simpatitë e tij, në jetë të jetëve, kanë qenë dhe janë vetëm për sllavogrekët e Ballkanit, kurse për shqiptarët s’ka tepruar më gjë.
Dhe gjatë gjashtëmujorit që vjen, Tirana zyratre do të ndodhet nën presione të vazhdueshme të karnavalshtetit grek për falje hapësirash detare, për ngritje varrezash të tjera ushtarësh agresorë grekë, bashkë me manastire dhe memoriale në nderim të tyre, që nga Karaburuni e deri në Elbasan, Pogradec e Korçë, për të ashtuquajturat të drejta të minoritetit grek në Shqipëri, për të cilat shqiptarëve s’u ka mbetur më gjë tjetër, vetëm t’i mbajnë në pëllëmbë të dorës minoritarët grekë, për hapje shkollash të tjera greke në çdo cep të Shqipërisë, për vënien përsipër të gurit të rëndë Çështjes Çame, për përjetësimin e pushtetit të kishës shoviniste greke në Shqipëri dhe shndërrimin zyrtarisht, domethënë ligjërisht (se faktikisht është shndërruar) të kishës ortodokse shqiptare në filial apo pjesë përbërëse të kishës shoviniste greke.
Deri në muajin qershor, shqiptarët kanë për të dëgjuar të tjera avaze nga Brukseli, nën nxitjen e Greqisë, dhe pse të mos u lindë përsëri dyshimi për një tjetër shtyrje të statusit deri në dhjetorin e vitit 2014. Të shikojmë e të presim.
Tirana zyrtare duhet të ketë parasysh se në muajin mars të këtij viti, Kryeninistri hungarez Orban, e akuzoi Brukselin se po e trajtonte sikur ajo të ishte koloni e tij. Kur Bashkimi Evropian sillet kësisoj me Hungarinë, me një shtet me mjaft autoritet, merret me mend se ç’qëndrim ka për të mbajtur ai ndaj Republikës së Shqipërisë, të cilën ka për të trajtuar si një kavje eksperimentale.

Santa Barbara, Kaliforni
17 dhjetor 2013

HISTORIA E KOSOVES DHE HOT DOG-ET E DIASPORES

ZEF PERGEGA

Historia, si historia e jone, dallash me gogla me rrenacake e padrone!
Baca Adem! Tash qe kane zene karrike po duan ne histori te mbeten me gjithe kaike. Emrin e tyre e kane shkruan ne bash, bash pa pas asnje qime, por po duan me u hjek me lesh si dash! Shtetin po thone se e kane formue. E uni eshte heroi e nen hunde s’po len njeri me kalue.
E ai komb, baca Adem, qe nuk degjon fjalen e poetit e ka pak ta shkyejne egersirat ne fund te detit!
Nje dite thashe, baca Adem, po dal lart ne kalane e lirise Amerikane te shoh c’ka po bajne harrakocat ne ato mejhane!. Si njeriut, qe i dhemb ne lekure atdheu, i hodha syte nga brigjet tona. Ne nje breg lumi, ne peme ne thara pashe disa kapota te shpuara nga plumbat. Pyeta se kush i ka patur veshur! Disa zogj qe kishin mbetur ne folete e tyre me thane se jane te kapedaneve te pushtetit. I kishin marre kostumet dhe kollaret dhe nuk kishin pritur te laheshin ne ujin e lumit te tyre, po kishin rendur me nxitim te zinin karriket. Era balte po ju vjen se gjaku i te reneve renkon ne trashe me dhene!
Hodha syte matane ne nje pazar. Pashe, Bac Ademi, e c’ka nuk pashe! Qeveritare te krruset me valixhe ne dore e tokat po i blinin serbet dhe ruset. Ah c’po ta shesin edhe nje here, tu ja shperbly Amerikes me nje mendere!
Tash sa kohe po vijne, bac Ademi edhe ne Amerike. I ka marr malli per histori. Po duan te dine se si ka kontribua diaspora per lirine e Kosoves. Po c’ka bajne?! Vijne takohen me Hot Dog-et e diaspores. Burimet historike i mbledhin neper berlloket e restauranteve te Amerikes! Takohen me ekponentet e Titos dhe te Rankovicit dhe jo me familjet e deshmoreve, me ata qe dhane jeten e femijeve, per token dhe lirine! Takohen me antaret e organizatave te krijuara nga Yugosllavia, qe tash kane themeluar organizime te tjera, per ta fsheh te kaluaren e tyre te zeze.
Nje dite kishte ardhur ne Detroit nje luftetar i lirise, por edhe nje fisnik i mire. E pyeta se si po e kalonte ne Amerike. Si ne burg, me tha. Mu rrenqeth trupi se si ka mundesi ta mendonte kete gje. Por ai me shpjegoi se e kishim mbyllur ne nje hotel dhe nuk e linin te takohej me njerez dhe veprimtare te vertete, vetem e vetem qe ai te deklaronte se heronjte e Kosoves ne Amerike, ishin ata te rrejshmit, ata qe i kishin ngul thiken mbas shpine popullit te vet.
Keto dite, Bac Ademi, shkova ne festen e flamuritt tone. Nje i ardhur nga Kosova qe lepinte kocka neper restorantet e shqiptareve deklaroi me ze te forte se filani ishte cerdhja e shqiptarizmit. Asnje nuk duartrokiti se ai ishte cerdhja e serbofilizmit! E di ti bac Ademi se disa kohe me pare disa ushtarake nga Kosova kane shperndare serbofileve certifikata nderi per kontribute per lirine e Kosoves?!
E c’ka bajne tjeter te ardhurit e historise se re te Kosoves, qe duan me e shkrue historire me cirriliket serbe! Dalin ne fotografi para nje rafti me libra tue shkye pula te pjekura, per ta mberthyer lirine ne hekura.
Asnje nuk ka ndonje dokumet historik, vetem perralla tregojne se mos zene ndonje ciflik. Turp u qofte e marrja i mbulofte! A ka mbet more ndonje za i sinqerete, per c’ka luftuat qe qiellin ta mbulojne keta skiftere?! Bac Ademi, keta qe vijne ketu ne Amerike, pashe besen, si ka mundesi qe i shoqerojne te njejtit njerez?! Pika bythes u qofte he e debzez!
Historine duhet ta shkruajne historianet dhe jo shitesit dhe hajvanet! Tu u mundue me e fut mutsihanen ne histori, ajo fekale ka me pjelle o njeri!
Bac Ademi. Gjumin e sublimit e befsh te ambel se keta po hane corbe e po thejne pshesha ne tamel, pa e shkrehur nje pushke, tu ja fut tymqe si mushke! Koven me zift ne sy ka per t’ua derdhur historia, le te merren me partina!
Deshmoret e kombit jane urata, tradhetarve u varin ne qafe dekorata! Ani se!

Nga Flori Bruqi:Nga fjala humbën Judë e Pilatë,por nuk humbi dot Dritèro Agolli!

Dritëro Agolli poet, prozator dhe publicist, që nga viti 1973 kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe të Artistëve të Shqipërisë.



Dritëro Agolli lindi në Menkulas të Devollit(1931). Pasi mori mësimet e para në vendlindje, vazhdoi gjìmnazin e Gjirokastrës, një shkollë me mjaft traditë. Studimet e larta për letërsi i mbaroi në Petërburg. Ka punuar shumë kohë gazetar në gazetën e përditshme "Zëri i popullit", dhe për shumë vjet ka qenë Kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë. Për tridhjetë vjet me radhëDritëro Agolli u zgjodh deputet. Krijimtaria e tij letrare është mjaft e pasur në gjini e lloje të ndryshme: poezi, poema, tregime, novela, romane, drama, skenarë filmash etj. Është fitues i disa çmimeve dhe i nderimeve të tjera. Disa prej veprave më të rëndësishme të tij janë përkthyer në Perëndim e në Lindje. Dritëro Agolli hyri që në fillim në letërsinë shqiptare (vitet'60) si një protagonist i saj, duke i ndryshuar përmasën e së ardhmes. Në veprën e Agollit e pa veten si protagonist bujku dhe bariu, fshatari dhe studenti, malësori dhe fusharaku. Agolli i bë poeti i tokës dhe i dashurisë për të, shkrimtari i filozofisë dhe i dhimbjes njerëzore. Vepra letrare e Dritëro Agollit krijoi traditën e re të letërsisë shqiptare. Ajo na bën të ndihemi me dinjitet përballë botës së madhe. Shkrimtar i madh i një "gjuhe të vogël", ai është po aq i dashur prej lexuesve bashkëkombas, sa dhe në metropolet e kulturës botërore. Dritëro Agolli dhe brezi i tij letrar (vitet '60) nuk u paraqitën me ndonjë poetikë të re, sido që u diskutua mjaft edhe për rimën dhe ritmin, për vargun e lirë dhe vargun e rregullt, për "rreptësinë" e poezisë. Më shumë përvoja e tij krijuese, se traktatet teorike, bëri që të ndryshohej rrënjësisht tradita e vjershërimit shqip. Dritëro Agolli u shfaq në letërsi si një autor me kërkesa të larta për poezinë. Ai synoi një poezi më të përveçme, me më shumë individualitet. Agolli krijoi poezinë e "un-it", përkundër poezisë së "ne-ve", që shkruhej "për të bashkuar masat". Agolli krijoi një model të ri vjershërimi në problematikë dhe në mjeshtërinë letrare, gërshetoi natyrshëm vlerat tradizionale të poezisë me mënyra të reja të shprehjes poetike. Thjeshtësia e komunikimit, mesazhet universale dhe shprehja e hapur e ndjeshmërisë janë shtyllat e forta ku mbështetet poezia e tij. Në prozën e tij Agolli solli risi lo vetëm në strukturën narrative, por dhe në galerinë e personazheve të veta. Ata lanë sa të çuditshëm aq dhe të zakonshëm, sa tragjikë aq edhe komikë, sa të thjeshtë aq edhe madhështorë. Frazeologjia e pasur popullore dhe filosofia jetësore e bëjnë përgjithësisht tërë veprën letrare të Agollit sot për sot ndër më të lexuarën.

Krijimtaria

Për nga gjinitë, krijimtaria e Dritëro Agollit është e larmishme. Në vjershat dhe poemat e Dritëro Agollit gjejnë shprehje mendimet dhe ndjenjat e njeriut të ri, patriotizmi dhe besnikëria ndaj idealeve revolucionare, cilësitë e tij morale në jetë dhe në punë (Devon, Devoll, Poemë malore, Hapat e mia në asfalt etj.). Vepra e tij poetike më e shquar është Nënë Shqipëri (1975), ku krijohet figura e Atdheut me traditat heroike, me vështirësitë e shumta që ndeshi në rrugën e vet dhe me vendosmërinë për të përballuar çdo pengesë e armik. Në poemën Baballarët theksohet rëndësia e veçantë e vijimësisë së traditave revolucionare në jetën e shoqërisë. Në një sërë vjershash dhe poemash Dritëro Agolli pasqyron frymën heroike të periudhës së Luftës ANÇ (Poema e udhës, Poemë për babanë dhe për vete etj.).

Në prozë bëri emër sidomos romani Komisari Memo (1969), në të cilin pasqyrohet roli i madh edukues dhe drejtues në vitet e Luftës ANÇ. Nga ngjarjet e kësaj periudhe e merr subjektin edhe romani Njeriu me top (1975), që flet për ndikimin e luftës çlirimtare në mentalitetin e njerëzve. Dritëro Agolli ka botuar edhe mjaft tregime e novela nga jeta e sotme. Ndër krijimet satirike romani Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo (1973) vë në lojë konformizmin, servilizmin dhe vanitetin si shfaqje të huaja për njeriun e ri. Në vitin 2011 Dritëro Agolli, është nderuar me titullin doktor Honoris Causa nga Universiteti Europian i Tiranës. Në një ceremoni të veçantë, iu dha ky titull shkrimtarit të shquar “Për kontributin e madh dhe të rëndësishëm në krijimtarinë e tij letrare për më shumë se 60 vjet, si poet, prozatore, dramaturg përkthyes e eseist”.


Dritëro Agolli was born in 1931 in Menkulas Devolli, (Albania). He studied in Leningrad and is one of the most outstanding Albanian poets. He writes short stories, romances, plays, and essays but his main subject is poetry. Among his best books are: "Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo (The Rise and Fall of Comrade Zylo) 1973, "Nëna Shqipëri (Mother Albania) 1974, "Fjala gdhend gurin (The World Carves a Stone) 1977, and "Fletorka e Mesnatës (Midnight Notebook) 1998 (with haiku poetry). Mother tongue: Albanian. Located in Tirana, Albania.



Tituj të veprave


Në rrugë dolla, 1958
Hapat e mia në asfalt, 1961
Zhurma e erërave të dikurshme, 1964
Shtigje malesh dhe trotuare, 1965
Mesditë, 1968
Komisari Memo, roman, 1969
Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo, roman 1973
Nënë Shqipëri, 1974
Njeriu me top, 1975
Fjala gdhend gurin, 1977
Trëndafili në gotë, roman, 1980
Fytyra e dytë, dramë
Mosha e bardhë, dramë
Udhëtoj i menduar, 1985
Njeriu i mirë qe ben seks, tregime
Kalorësi lakuriq, roman
I përndjekuri i dashurisë,2013

Poezia

Poezia e Agollit krijoi një model të ri vjershërimi në problematikë, në shqetësime dhe në mjeshtërinë letrare. Me krijimtarinë e vet Dritëro Agolli ka treguar se di të rrezikojë në letërsi. Dyzet vjet më parë, duke botuar vëllimin e parë poetik "Në rrugë dola" (1958), ai huajti për titull pjesën e parë të një dyvargëshi të mirënjohur të poetit skocez Bërns: "Në rrugë dola / Pas meje porta u mbyll".
Rruga e rritjes së tij poetike shprehet dhe në titujt e librave poetikë: Hapat e mia në asfalt (1961), Shtigje malesh dhe trotuare (1965), Devoll-Devoll (1964), Mesditë (1968), Baballarët (1969), Nënë Shqipëri (1974), Fjala gdhend gurin (1977), Udhëtoj i menduar (1985), Pelegrini i vonuar (1993), Lypësi i kohës (1995), Fletorkat e mesnatës (1999) e libra të tjerë. Me poezinë e tij Dritëro Agolli e çkanonizoi vjershërimin e traditës dhe njëherësh krijoi një traditë të re e çliroi poezinë shqipe nga një frymë monumentalizmi të gënjeshtërt, nga deklarativizmi dhe ngurtësia; ndryshoi përdorimin për "temën e madhe", duke kërkuar madhështi poetike jo vetëm prej luftës dhe heroizmit të jashtëm, por edhe prej përjetimeve të "heroit të dobësisë"; duke zgjeruar shumëfish hapësirën e realitetit në poezi dhe duke i ndryshuar rrënjësisht raportet ndërmjet tyre. Agolli krijoi një poezi antologjike me motive të përditshmërisë së jetës.
Poezia e Agollit ka ndikime të drejtpërdrejta prej poezisë popullore, prej artit të Naim Frashërit e të Lasgushit, prej Bërnsit e autorëve rusë të fillimit të shekullit të 20-të. Kjo poezi emancipoi në tërësi mendimin letrar në Shqipëri dhe futi frymën e konkurrencës për ide të reja dhe cilësi në art. Gjithashtu krijimtaria poetike e Dritëro Agollit mund të cilësohet si liriko-epike. Kjo ishte një shmangie e madhe nga tradita, e cila mbahej kryesisht në lavdinë epike. Agolli e pruri poezinë shqipe prej kozmocentrizmit në homocentrizëm.
Poezia e D. Agollit e ktheu vëmendjen në jetën e njeriut në kohë paqeje. Në kohën kur u botuan librat e parë poetikë të tij, botën e sundonte slogani "t'i ktheimë armët në plugje". Kjo ishte një thirrje e përgjithshme e njerëzimit në gjysmën e planetit. Në këtë kohë Agolli shkroi poezi që përshkohen nga kulti i vendlindjes, i tokës, i bukës, i parmendës, i familjes, i prindit, babait. Ishte një prurie e re në letërsinë shqipe pretendimi i tij për të qenë një "unë" i identifikuar në letërsi. Kjo u shpreh qartë, fillimisht në poemat "Devoll-Devoll", dhe "Poemë për babanë dhe për veten".
Nga ana tjetër në tërësinë e vet poezia e Dritëro Agollit sundohet nga bota e gjallë, shpirtëzimi i mjedisit, shenjtërimi i natyrës, i arës dhe i bagëtisë. Në këtë tipar të poezisë së tij rishfaqen panteizmi i Naimit dhe gjurmë të botëkuptimit bektashian.
Në mënyrën e vet Dritëro Agolli krijoi "një Shqipëri alterna-tive", që mbështetej në një ideal romantik. Kjo është një marrëdhënie e zakonshme poetike me realitetin, e njohur në traditën shqiptare
dhe atë të huaj. Të gjithë e dinë se Naimi e kishte fare mirë të qartë se cila ishte Shqipëria, por ai krijoi Shqipërinë e vet plot bukurira imagjinare. Ismail Kadare e krijoi "Shqipërinë tjetër" duke mërguar në lashtësitë e moçme shqiptare. Ndërsa "Shqipëria tjetër" e Dritëro Agollit, që hyjnizohet tek "Nënë Shqipëri" dhe në vepra të tjera, është kulti i atdheut, përthirrja e krenarisë kombëtare. "Nënë Shqipëri", si duket, u shkrua si një "Bagëti e bujqësi" e kohëve moderne. Fryma naimiane e futurizmit romantik ("Shqipëria, ç'mund të jetë", siç do të shprehej Samiu), ndihet e plotpushtetshme në poemë. Agolli dëshironte të ndërtonte një Shqipëri të lumtur. Poetikísht kjo mund të arrihej ose në formën e mitit të së shkuarës (nostalgjisë për "motin e madh", si e bënë shumica e rilindësve), ose në formën e utopisë - kultit të së ardhmes, idealizimit të një "vendi që nuk ekziston" (nga greqishtja. "u-topos", "vend që s'është").
Dhe në vëllimet më të fundit poetike, D. Agolli s'ka pushuar së qeni një poet mjaft popullor, që s'mban kurrëfarë distance me lexuesin e thjeshtë; që dhimbjen, gëzimin dhe dobësinë njerëzore i merr si ndjenja universale dhe i shkrin me filozofinë jetësore. Raportet jetë / vdekje, lumturi / hidhërim, tradhti / besë etj. bashkëjetojnë dhe përplasen me njëra-tjetrën sa në realitetin e jashtëm aq edhe në atë të brendshëm.
Dritëro Agolli që nga fillimet e deri më sot mbeti një poet i trishtimeve "të vogla" për një zog të vrarë apo një qen të shtypur dhe poeti i dhimbjeve të mëdha për udhëkryqin e historisë shqiptare. Asnjë poet më shumë se Agolli nuk e ka të shprehur kaq me sinqeritet dobësinë e vet njerëzore.

Më ndodh sikur s'jetoj në vendin tim,
Por në një vend të huaj dhe të largët...
(Sikur s'jetoi në vendin tim)

... Dhe gishtat kërcas si kokrra arrash të forta
Është koha kur mblidhem shuk nën peshën e natës
Dhe pres i friksuar kusarët të vijnë te porta
(Është koha)

Po iki me trishtim i zhgënjyer nga miqtë,
E mbylla dhe derën që rrinte e hapur...

... Diku në një skaj të largët do prehem
Me qafën e futur në jakën gri të xhaketës...
( Trishtimi)

Libri poetik "Fletorka e mesnatës" u botua nga Dritëro Agolli në 40-vjetorin e botimit të vëllimit të parë, "Në rrugë dola".
Gjatë 40 vjetëve krijimtari, poezía e Dritëro Agollit ka ruajtur disa tipare përveçuese, të cilat janë të pranishme vijimisht: kultin e tokës dhe të bukës, shenjtërimin e natyrës dhe të njeriut, raportin vetjak me botën, mitin e dheut të të parëve dhe të historisë së tyre, përmasën e një të ardhmeje optimiste dhe zhgënjimin për humbjet e së shkuarës.
Në vitet '90 Agolli iu paraqit lexuesit të vet me një ringjallje poetike. Kjo qe një sfidë e fuqisë krijuese. Pas "Pelegrinit të vonuar" dhe "Lypësit të kohës", në një periudhe kulturore që erdhi me tronditje të rënda të referencave të shoqërisë, poeti shfaqi një tjetër pjesë të fshehtë të vetes, që ruhej diku në "Fletorkën e mesnatës".
Në këtë libër shpërfaqet po ai Dritëro që prej vitesh "udhëton i menduar", po ai qytetar që mundohet të shohë fatin e vet në fatin e bashkësisë ku jeton, i njëjti poet që e gdhend fjalën sikurse mjeshtri gurin. "Fletorka e mesnatës" është një vëllim me të cilin poeti ka shprehur përjetimet e dhimbshme të një kohe me tronditje të mëdha, prej vitit 1996, kryesisht të vitit 1997, disa edhe të vitit 1998. Me këtë vëllim është paraqitur një hapësirë tjetër e poezisë së tij.
Vjershat e "Fletorkës së mesnatës" janë bisedë e dhimbshme me veten, me miqtë, me aleatët dhe kundërshtarët, me njeriun ashtu siç është. Nata është e ngarkuar me zymtësi dhe njeriu është mirë të mos mendojë gjatë natës. Nata është depresive dhe njeriu është mirë të ruhet prej rënies, sidomos në kohëra të rënda. Mirëpo ndërgjegjja e poetit nuk mundet ta pranojë këtë luks. Dhe është një fat që ndërgjegjja e poetit ka ndenjur zgjuar e ka kthyer në art situata e ndjesi që njeriu i zakonshëm do t'i shmangte lehtë me një qetësues nervash. Poeti ka nyjëtuar në artín e tíj vuajtjet e njeríut që e di përgjegjësinë e tij para opinionit, që t'i tregojë atij se ç'vlerë ka dhimbja. Po, edhe dhimbja ka vlerë! Eshtë një ndjenjë fisnikëruese.
Ka qenë një fat për njeriun shqiptar, subjektin që pret letërsinë në gjuhën shqipe, që këto dhimbje poeti la sjell atij si një "realitet të dytë", si realitet letrar. Ne dridhemi nga dhimbja e poetit, që vjen prej "realitetit të parë", ngjarjes së ditës, gjëmës së ditës, tronditjes së ditës, të cilin poeti nuk e ka përjetuar si poezi. Përmes dhimbjes letrare që arriti të shprehë Dritëro Agollí ne kemi mundur të kuptojmë vlerën e mahnitshme të gjuhës që flasim e që kanë folur të parët tanë, vlerat e kësaj pasurie që i lidh shqiptarët me burimin e kryehershëm të popujve evropianë e indo-evropianë, finesat e saj të brendshme, që vetëm një mjeshtër i fjalës mund t'i bëjë të ditura.


Proza

Komisari Memo (1970), ndoshta për shkak të ngjyresës së fjalës "komisar", është një libër që shpesh është gjendur i ekspozuar kritikës. A është "Komisari Memo" një vepër tipike e realizmit socialist, në kuptimin e nënshtrimit ideologjik (ndaj frymës së partisë) dhe artistik (ndaj kanoneve), domethënë një vepër skematike? Vështirë të thuhet po. Së pari, sepse vetë figura qendrore e romanit, komisari Memo, është brenda llojit të "njerëzve të krisur" që përmban në tërësinë e vet letërsia e Dritëro Agollit. Ai nuk është një komisar i ngrirë në rregulla e mendime, si dy paraardhësit e tij, që komandanti Rrapo i kishte përzënë pa e zgjatur. Komisari Memo, "patriot i një kohe të re", e gjen pa vështirësi gjuhën e komunikimit me "shqiptarin e vjetër patriot" komandantin Rrapo, që ngjan si i thirrur prej kohës së komitëve. Ai është një hero që herë-herë e shkel disiplinën, bën gabime, dashuron një vajzë në një kohë kur për cënim të kësaj tabuje, mund të merrje vendimin e pushkatimit nga gjyqi partizan (duhej edhe shumë që Kongresi i Helmësit ta lejonte dashurinë), nuk bën "trimërira sokolash".
Zhurma e erërave të dikurshme (1964), një përmbledhje me tregime, botuar më 1964, u hoq nga qarkullimi për nxirje realiteti Nga pikëpamja letrare, këto tregime, një pjesë e të cilave u ribotuan në librin "Njerëz të krisur", janë të mbushura me personazhe atipike, me karakter e pamje të paskalitura, me individualitete jashtë standartit, gjë që përbënte një largim të hapur nga parimet e metodës skematike zyrtare.
Në romanin Njeriu me top (1975) Dritëro Agolli zbuloi një marrëdhënie tjetër, krejt të ndryshme nga ajo e "Gjeneralit të ushtrisë së vdekur" të Kadaresë, sa i takon raportit të njeriut shqiptar me armën. Zot e rob i pushkës, i magjepsur dhe i marrosur prej saj, ky njeri bën çudira e marrëzira nga më të pabesueshmet. Ky njeri është i denjë të thërrasë me dëshpërim njësoj si Hamleti: "Dynjaja u prish! O hak i madh, ç'pret?!", ndonëse mund të mos e ketë dëgjuar kurrë emrin e Shekspirit. Edhe në këtë roman shfaqen gjurmë të babait patriark në organizimin e bashkësive bektashiane shqiptare.
Romani Trandafil në gotë (1980) u prit nga mendimi letrar si një "libër rozë", por me këtë vepër Dritëro Agolli provoi të bënte një sfidë tjetër në letërsi, duke krijuar një vepër të arrirë me një personazh që gjendet midis dashurish, pa tema epokale; pa epizëm dhe heroizëm. Me këtë roman Agolli krijoi njeriun hero për merita të dobësisë, duke manifestuar një hapësirë lirie vetjake jashtë asaj lirie që ofrohej prej mendimit shoqëror të kohës.
Dritëro Agolli është një shkrimtar i mësuar me "goditje rrufesh". Në vitin 1965, një plenum i posaçëm i Komitetit Qendror të Partisë së Punës për letërsinë dhe artet, e kishte kritikuar në raportin kryesor librin e tij "Zhurma e erërave të dikurshme", i cili pastaj u hoq fare nga qarkullimi. Ndonëse periudha e liberalizmit në kulturë (1972-1974) e gjeti "në pozita të shëndosha" (sapo kishte botuar poemën "Baballarët", që evokonte lidhjen e brezave dhe jo konfliktin e tyre), romani Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo, që botohej pjesë-pjesë në revistën "Hosteni", u ndërpre me porosi nga zyra të larta të shtetit. Në mesin e viteve '70 një teatër vuri në skenë dramën e tij "Baladë për një grua", ku personazhi qendror, një aktiviste e partisë në rreth, anëtare byroje, voton kundër përjashtimit të ish-burrit të saj nga partia, por duke zbritur shkallët pas mbledhjes i thotë: "Ti je i denjë për të qëndruar në parti, por jo për të qenë burri im!". Ishte një "kundravajtje ideologjike" që nuk mund të falej. Sipas vijës duhej të ndodhte e kundërta: marrëdhënia në familje vinte si rrjedhim i mbetjes ose jo në parti. Shfaqja u ndalua dhe drama nuk u botua më. Edhe dramat Fytyra e dytë e Mosha e bardhë nuk u pritën mirë nga kritika zyrtare. Polemikë kritike u zhvillua për romanin "Trandafil në gotë". Vitet '80 vijuan me një varg zymtish të tjera. "Hundëleshi" (i botuar më pas me titullin "Kalorësi lakuriq"), u kritikua ashpër për ironi dhe aludime anti-ideologjjke. Kritikat ndoqën edhe disa tregime dhe cikle poezish të botuara në gazetën "Drita". Ndërsa për romanin "Dështaku", që pruri tek lexuesit një realitet me dramë, u mbajt heshtje.

Shkëlqimi dhe Rënia e Shokut Zylo (analizë)

Ndonëse vetë shkrimtari D.Agolli është shprehur se "me Arkën e djallit, do të ndryshoj përfytyrimin e letërsisë shqipe", për një shumicë lexuesish kontributi më i rëndësishëm letrar i tij në prozë është "Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo" (1973).
Kronikë e karrierës së palavdishme të një zyrtari "në vijë", romani është në të njëjtën kohë pasqyrë e pozitës së mjerë të vartësit të tij, Demkës, një kalemxhi i stërvitur, që pak nga pak është ndarë me talentin.
Vitet e fundit, veçanërisht pas botimit në Francë, këtij romani i është rikthyer vëmendja. Rreth tij është debatuar shumë. Janë hequr paralele dhe janë bërë analogji me vepra të ngjashme që nuk gjetën tribunë botimi në vende të Lindjes ish-komuniste. Me këtë rast është përmendur, jo pa njëfarë çudie, shkalla e lirisë së krijimtarisë tek autorët më të talentuar në Shqipëri. Për një gjykim më pranë së vërtetës rreth kësaj çështjeje, ndoshta duhej vënë në dukje fakti që ky roman u paraqit fillimisht si pronë letrare e së vetmes revistë humoristike të vendit - "Hosteni" - si dhe fakti tjetër i njohur, që e qeshura mundëson gjithçka. Përmbysjet e mëdha fillojnë me humorin. Kur një periudhë historike mbërrin kohën e humorit, kjo do të thotë se ajo ka trokitur në çastin e zbaticës. "Ushtari i mirë Shvejk shembi lavdinë e perandorisë", thotë Hasheku.
Për burokratët dhe servilët është shkruajtur jo pak, por faji përgjithësisht i është hedhur njërës palë: ose eprorit arrogant, ose vartësit të përulur. Kurse në romanin humoristik të D.Agollit, Zyloja dhe Demka, shkurtime të emrave tradicionalë "Zylyftar" dhe "Demir", ku nuk merret vesh ku fillon "modernizimi" dhe ku mbarojnë "përkëdhelja/ përqeshja", e meritojnë plotësisht njëri--tjetrin. Të dy janë shkaktarë situatash që e bëjnë lexuesin të shkulet gazit, por edhe të pezmatohet disi. Produkt i njëri-tjetrit, ata janë njëherësh bashkëfajtorë për lëngatën që e vetëvuajnë.
Për artin e humorit paraqitja e dy personazheve në bashkëfajësi është një zgjedhje e njohur. Mjafton të kujtojmë, bie fjala, lidhjet midis Don Kishotit e Sanço Pançës në veprën e mirënjohur të Servantesit, Oliver Hardin dhe Sten Laurelin. Edhe Zyloja me Demkën të tillë janë, një në dy apo dy në një. Ata ushqejnë njëri--tjetrin dhe nuk mund të ndahen. Zylo pa Demkë dhe Demkë pa Zylo nuk mund të ketë. Cili prej tyre është më shumë fajtor? Kjo nuk është një gjë që zgjidhet lehtë.
Komizmi i figurës së Zylos buron nga kontradikta themelore e karakterit të tij: ai i jep vetes të tjera vlera nga ato që i takojnë, duke menduar se hierarkia shtetërore është edhe hierarki meritash. Shoku Zylo është një nga qindra e qindra nëpunësit e mesëm të një aparati shtetëror me shumë instrumente. Ai nuk është pa merita pune, diçka ka bërë për të mirën e saj, por këto merita në peshoren e shoqërisë kanë rëndesë shumë më të vogël se në mendjen e Zylos.
Në të vërtetë Zylo Kamberi është një figurë tragjikomike. Veprimet e tij të bëjnë të qeshësh, po aq sa edhe të ndiesh keqardhje. Zyloja nuk është një burokrat poterexhi, bujëmadh, i zhurmshëm. Arroganca e tij është e heshtur. Prepotenca e tlj është me zë të ulët. Veprimet e tij përherë priren nga qëllime të mbara, por çojnë në gabime trashanike.
Zyloja nuk është i vetëdijshëm për sëmundjen që e mundon. Ai nuk është një burokrat skematik, që shquhet që atje tej. Përkundrazi, lexuesi e mbyll librin i bindur se, po të mund të bëhej i ndërgjegjshëm për dobësinë, shokut Zylo ndoshta do t'i vinin mendtë dhe do të gjente forcë për të ndrequr veten. Prandaj ai është një figurë fatkeqe, ku bëhen bashkë mirësia e qëllimit me padijen, me humbjen e ndjenjës së realitetit, të masës për të vërtetën. Në këtë kuptim, Zyloja i shfaqet lexuesit në një pamje sa të rrezikshme, aq edhe për t'i qarë hallin.
Zyloja nuk i beson faktit, por imazhit që ka në mendje, iluzionit. Përmasa e jetës në mënyrën e të menduarit të tij është zëvendësuar nga idetë format. Subjektivisht Zyloja e konsideron veten në pararojë të shoqërisë, kurse objektivisht e kufizon atë. Këtu ndahet edhe qëndrimi emozional i autorit. Ai e përqesh, e satirizon, e vë në pozitë të vështirë personazhin e vet, por edhe i dhimbset, e justifikon disi, madje, në një farë mënyre, ka raste kur duket qartë se e merr në mbrojtje, duke mos e zhveshur nga çdo vlerë. Situatat që kalon Zyloja i jeton me seriozitetin më të madh, kur të tjerët mezi e mbajnë të qeshurën. Duke ngatërruar forcën e ligjit, të kompetencës, të të drejtave si epror, me forcën e argumentit, që është autoriteti më i lartë, ai i mvesh vetes atribute të pamerituara, beson verbërisht në forcën çudibërëse të urdhërit, të fjalës. Duke imituar modelin që ka zgjedhur si shpresë për "nëpunësin në ngjitje", ai shmanget nga vetja.

Burokrat i çuditshëm, në të shumtën e herës i dehur nga një realitet që nuk ekziston, i mërguar nga jeta e vërtetë, megjithatë, herë-herë Zyloja thotë disa të vërteta lakonike dhe të befta, që ai i quan "ese". Në këto raste është shumë e vështirë të përdoret për të emërtimi burokrat. Madje thua: "sa mirë do të ishte të mos e pushtonte ajo sëmundje e mallkuar, ajo marramendje, ajo dehje që vjen nga iluzionet, ai dyzim i realitetit.

Hasheku, në parathënien e romanit të tij të njohur "Ushtari i mirë Shvejk", thotë se kënaqësia dhe vlerësimi më i madh për të ka qenë kur dëgjoi një ushtar t'i drejtohej me emrin e personazhit të tij shokut të vet., Këtë kënaqësi duhet ta ketë ndier edhe autori i romanit "Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo". Zyloja dhe Demka janë bërë shenjime kategorish të shoqërisë. Edhe si burokrat, Zyloja është i veçantë, disi kapricioz, kontradiktor, krejt i pangjashëm me një galeri të tërë personazhesh të këtij lloji, që gjenden në letërsinë humoristike apo johumoristike. Zyloja është një burokrat me dramë, burokracia e tij nuk është butaforike dhe estradeske. Natyra e dyfishtë, mospërputhja ndërmjet qëllimit dhe përfundimit, i provokon lexuesit emocione tejet të kundërta. E rëndësishme është se cilido që të jetë emocioni: dhimbje, keqardhje, përqeshje, lexuesit i shkakton ndjenjën e refuzimit ndaj pozitës së personazhit.
Zyloja dhe komisari Memo janë dy prej personazheve që e kanë vënë autorin në provën e skemës. Një burokrat dhe një komisar, në një letërsi të mbushur me burokratë dhe komisarë, ishte e vështirë të kishin individualitetin e tyre. Nëse D.Agolli edhe në këto dy raste e tejkalon skemën, duke krijuar një burokrat të vërtetë dhe një komisar të vërtetë, kjo do të thotë se ai e ka mundur skemën.
Demka, nga ana e tij, gjlthashtu është sa qesharak, aq edhe i mjerë. Dikur njeri me talent, me kohë ai e ka lënë rrugës individualitetin dhe dhuntinë e vet, për t'iu nënshtruar "vullnetit të detyrës", një eufemizëm për vullnetin e eprorit. Ai nuk e ka zotësinë magjike të kundërshtimit dhe lexuesi thotë "mirë t'i bëhet", por prapë se prapë ndjen keqardhje për të.
Me Demkën autori paralajmëron se njeriu i zakonshëm mund ta shpërngulë fajin nga vetja dhe të gjejë një alibi, por ai që ka hyrë në botën e mediumeve publike nuk ka alibi. Individi fiton aq liri sa meriton. Për skllavin e bindur më e mira është skllavëria.
Ku mund të jenë sot, pas dy dekadave jete si personazhe ndërmjet lexuesve, Zyloja dhe Demka? Një gjë mund të thuhet me siguri: ata përsëri janë bashkë. Ndoshta mund të kenë ndërruar rolet. Kjo ndodh shpesh me çifte të tillë personazhesh. Në romanin e njohur të Servantesit në fillim Don Kishoti është krejt jashtë realitetit, në botën e iluzioneve, kurse Sanço Pança habitet me lajthitjet e të zotit. Por në fund të romanit është Sanço Pança që e humbet sensin e realitetit, duke besuar se është emëruar guvernator i një shteti, ndërsa Don Kishoti habitet me naivitetin e shqytarit të tij.


Arka e Djallit (analizë)

Duke e lexuar me kërkesat e një estetike letrare kanonike, "Arka e djallit" në kuptimin e plotë të fjalës është një vepër e padisiplinuar. Ajo dëshmon dhe një herë se personalitetet e fuqishme të letërsisë shqipe kanë qenë më të lirë se metoda e tyre krijuese, sikurse edhe e kundërta: autorët e patalentuar e kanë kufizuar edhe më shumë veten se "parimet" e metodës.
Dritëro Agolli nisi ta shkruajë "Arkën e djallit" në fillim të viteve '80, kur letërsia shqipe i hidhte me shumë kujdes hapat e vet, duke njohur rreptësinë e metodës dhe vështirësitë "për t'ia hedhur" asaj. Romani u përfundua në fillim të viteve '90, kur në jetën shqiptare hyri një kuptim tjetër i lirisë së mendimit dhe të krijimit. Por, ndërkaq, për autorin ishte shumë vonë t'i rikthehei veprës për ta rishkruar (gjë që s'përputhej as me parimet e tij krijuese), sikurse ishte po aq e vështirë t'i paraqiste një lexuesi të lirë një vepër të shkruar në kushtet e kufizimeve të përgjithshme të shoqërisë.
Një nga pyetjet më të mprehta të gjykimit të librit "Arka e djallit" është pikërisht ajo se ç'liri i ofron prej viteve '80 një shkrimtar i talentuar si Dritëro Agolli brezit të ri të lexuesve të viteve '90, që hyri në shoqëri me kërkesa tjetërsoj për lirinë dhe artin, për vlerat dhe gjymtimet? Çështja mund të shtrohet në një formë më konkrete. Një vepër e shkruar në ato vite, e llogaritur të kishte për horizont të pritjes lexuesin tradicional, që realizmin e angazhuar e vlerësonte si një shkallë më të lartë të realizmit, si do të pritej pas ndryshimit me themel të horizontit të pritjes? Kjo është çështja e lirisë krijuese. Për t'iu përgjigjur kësaj pyetjeje është e nevoishme të pohohet që në fillim se në romanin "Arka e djallit" lexuesi gjen disa shkallë të lirisë, të cilat, ndonëse nuk kanë kufij të përcaktuar ndërmjet tyre, megjithatë janë të dallueshme. Kjo e bën atë një "vepër me liri shumëkatëshe".
Shkalla e parë e lirisë së shpërfaqur është ajo e shkrimtarit. Gjithë rruga krijuese e D.Agollit është një zinxhir shmangiesh nga disiplina metodologjike. Romani "Arka e djallit" ka në qendër të veprimit një shkrimtar: Sherif Abecenë. Detyra e tij është të zbulojë "arkën e diallit", një sënduk ku ruhen dorëshkrimet e ndaluara të një autori që "ka shkelur vljën". "Djalli" që duhet të zbulojë shkrimtari s'ka të bëjë me demonologjinë popullore, as me ndonjë qenie që tundon njeriun për të dalë nga rruga e perëndisë. "Djalli" është romani "Shakaja e ndaluar ose njeriu që e ndaluan të qeshë", nje vepër e ndaluar e shkrimtarit të dënuar Bamkë Dynjaja, jeta e të cilit është ndërlikuar në episode të paqarta, që mbeten enigmatike deri në fund dhe që lexuesi duhet t'i marrë me mend si shprehje disidence.
Shkrimtari Dritëro Agolli, duke vendosur në qendër të romanit të tij kërkimin për të zbuluar një tabu, duke kërkuar të ndaluarën, shfaqet me një përmasë lirie që gjendet mbi lirinë e shoqërisë, mbi lirinë shtetërore, mbi lirinë e qytetarëve të zakonshëm, mbi lirinë që ofronte metoda. Në një farë mënyre, shkrimtari me këtë zgjedhje merr vendimin "të ulet në karrigen e djallit" dhe të bëhet avokat i tij, të marrë në mbrojtje sëndukun e drunjtë ku është ndryrë mendja dhe krijimtaria e një shkrimtari që kërkonte ndryshime në shoqëri.
Shkalla e dytë e lirisë shprehet nga shkrimtari Sherif Abeceja, i cili, si personazh i librit, ndërmerr udhëtimin për në fshatin e largët Qershizë, me qëllim që ta shpëtojë "arkën e djallit", romanin e ndaluar të Bamkës. Kjo është një shkallë më e lartë lirie, sepse, duke qenë një alter-ego e autorit, D.Agollit, shkrimtari Sherif Abeceja, në fund të fundit një hije, hero romani, është më i lirë t'i pohojë idetë e rrezikshme, sepse një hije nuk trembet as nga doktrinat, as nga ligjet, as nga kufizimet e një metode, as nga nenet kushtetues të ndalimeve, as nga gjyqi dhe dënimi. Sherif Abeceja ia merr fjalën nga goja shkrimtarit të vërtetë, D.Agollit, për të mos e lënë të rrezikojë hapur, sepse ai është shtetas i një vendi të cilit duhet t'ia zbatojë ligjet, qofshin ato liberale apo restriktive.
Një shkallë e tretë e lirisë krijuese gjendet në "shthurjen" e Cute Babules, një personazh që gjithashtu shumë herë bëhet bartës i mendimeve të autorit, sidomos në filozofinë e tij për jetën, për njeriun dhe botën, për atdheun dhe planetin, për historinë dhe të sotmen, për popullin dhe qeveritë. Cute Babulja, në romanin "Arka e djallit", qysh në fillim të viteve '80-të protestonte kundër lënies së fshatarit pa bagëti, pa një copë pronë të vogël. Kurse autori i romanit mundi t'i nyjëtonte pa ndërmjetësinë e personazhit të tij këto ide një dekadë më vonë.
Cute Babulja është paraqitur në vepër si njëfarë "sherr-budallal", që përpiqet t'i bëjë të pranueshme idetë e tij duke i fshehur pas një shakaje, pas një sofizmi, pas një naiviteti. Ai ka arritur fitoren e madhe që edhe "atje lart" të mendojnë e të thonë: "Kështu e ka Cutja!". Kjo është një përparësi e madhe për të. Ai është i lirë të pohojë mendime që as shkrimtarit me famë botërore Sherif Abeceja nuk i shkon në mendje t'i shprehë. Cute Babulja ka dalë me kohë jashtë "kryqit" të "njeriut të ri" dhe i ka krijuar vetes një hapëslrë lirie mbi të tjerët.
Shkrimtari arrin një shkallë të katërt lirie me "romanin brenda romanit", me "arkën e djallit", ku gjendet vepra e ndaluar e Bamkë Dynjasë. Ajo quhet "Shakaja e ndaluar", titull që të kujton romanin e njohur të Kunderës "Shakaja". Kritikët perëndimorë kanë shkruar se, po të ishte përkthyer më herët "Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo", ndoshta "Shakaja" e Kunderës do të priste radhën për të zënë ndonjë vend tjetër në vlerësimet e opinioneve letrare. Në romanin "Arka e djallit" gjendet pikërisht një vepër që mban si titull emrin e veprës së Kunderës, i cili për rreth dy dekada u bë shenjëzim i disidencës letrare në vendet e Lindjes. Në këtë shkallë të lirisë krijuese D.Agolli është fare pranë disidencës. "Romani brenda romanit", siç e përcaktuam qysh në fillim "Shakanë e ndaluar" të Bamkë Dynjasë, që lexuesi e gjen gati të plotë në faqet e "Arkës së djallit", merret me mend se nuk është ndonjë zbulim i autorit, ajo është një vepër e shkruar nga i njëjti autor.

Një nga dukuritë më interesante që vihen re në romanin "Arka e djallit" është shprehja e vetvetes në një shumësi emrash. Autori i veprës shihet i projektuar në figurën e shkrimtarit Sherif Abeceja në sjelljet e tij të serta, në tiparin e tij të këmbënguljes për të zbuluar atë që të tjerët përpiqen ta mbulojnë, në heshtjen dhe dialogët "me popullin". Ai shihet i projektuar tek figura e Cute Babules në mënyrën si ndërton humorin, si u heq cipën mashtrimeve, si sillet shpenguar në marrëdhëniet me të huajt, si i mund komplekset e veta dhe gjen shtigje e rrugëdalje edhe në situata të vështira, si i ndërton bisedat dhe lidhjet me fshatin dhe fshatarët, si preket e ligështohet pas gabimeve dhe qortimeve. Në figurën e Bamkë Dynjasë është një pjesë e fatit real të vetë shkrimtarit. Eshtë fakt se D.Agolli pati nisur ta botonte "Arkën e djallit" në formën e fragmenteve, por fundi i saj qe ndalimi, një sënduk njësoj si ai i "Shakasë së ndaluar" të Bamkës.
Nuk është e rastit që D.Agolli, duke e quajtur romanin e tij "Arka e djallit", që nënkupton sëndukun ku mbahet e kyçur vepra e ndaluar e Bamkë Dynjasë, i ka paralaimëruar atij një fund të trishtuar. Ndoshta autorësia e shumëfishtë (unë s'jam as Bamka, as Cutja, as Sherif Abeceja; ata janë personazhe të një vepre, ku shkrimtari ka qëndrimin e tij të qartë) mund të mos funksiononte si lehtësi dhe hile për të thënë atë që ishte e zorshme të thuhej. Ndoshta edhe romani i Agollit mund të përfundonte pikërisht në një sënduk të frikshëm, të cilin më pas dikush do të duhej ta zbulonte.
Duke mundur "vetëkufizimin", me "Arkën e djallit" D.Agolli e çliroi letërsinë shqipe nga një prej pengesave më të mëdha. Deri më sot është e zorshme të gjendet një vepër tjetër ku autori të ketë arritur vetëshfaqjen jo vetëm në atë që ia ndalojnë të tjerët, por deri në atë që ia ndalon ai vetvetes.


Trishtimi

Po iki me trishtim i zhgënjyer nga miqtë
E mbylla dhe derën që rrinte e hapur
Për lajkatarët, për rrenacakët e smirëzinjtë
Që shtireshin engjej të dashur.

Ku vete s'e di , veç s'dua të kthehem
Sërishmë në rrenat e jetës
Diku në një skaj të largët do prehem
me qafën e futur në jakën gri të xhaketës.

Vetmija

E vetmuar ti, i vetmuar unë
Nga e diela deri tek e diela.
S'ke ç't'i bësh, nuk dilet tek kjo turmë
Dhe sikur t'i ngjitësh shpirtit vela.

Ja, për shembull, vela shpirti pati,
Do lundrosh me velat nëpër dete,
Përsëri do kthehesh tek krevati,
Po atë vetmi do kesh me vete.

Dhe këputen ditët si tespihe
Nga e diela deri tek e diela.
S'i shpëtojmë aspak kësaj vetmie
Dhe nëse na zgjojnë ne treqind gjela.

Sirena e lumit

Ajo u vërtit lakuriq
Si pata e bardhë në lumë;
Këndonte hutini në vidh,
Bretkocka fërkohej me shkumë.

Më humbi nga sytë pastaj,
Siç humbin sirenat e lumit,
Më mbetën veç hiret e saj
Dhe nazet e kurmit.

U zhvesha dhe lumit me not
I rash tri herë;
Ju them se notoja aq kot,
Sa dukesha fare i mjerë.

Madje dhe bretkocka u lig,
Sa s`donte aspak të më shihte,
Në vend të hutinit në vidh
Veç hëna fytyrën e griste.

Sikur s'jetoj në vendin tim

Më ndodh sikur s'jetoj në vendin tim
Po në një vend të huaj dhe të largët
Në një qyetet me buba dhe me minj
Mes mureve të rrjepur dhe të lagët.

Çuditem pse kështu më duket shpesh
Kur s'ka njeri shtëpia, kur jam vetëm
Kur shiu në dimër flluska ngre në shesh
Dhe mua flluska flluska ma bën jetën

më ngjan sikur dhe strehët derdhin helm
Helmohemi ato çaste me njëri-tjetrin
s'e di nga vjen ky helm se s'kam ç'të them
Veç shoh se rrobat tona helm na rrjedhin

Ky vend më duket do helmohet krejt
Nga helmi rrjedhur vrimash në themelet
Pastaj do tundet toka në tërmet
Dhe Djalli i Madh do qesh e do zgërdheshet

I huaj jam në vendin tim mjerisht
Dhe kur rreth meje ka me dhjetra njerëz
Kjo më lëndon dhe shpirtin ma gërvish
më bën të qaj si nxënës prapa derës.


Shiu i marrë

Dikur na bridhte qiejve një shi,
Që veç poetët çmendte po t'i lagte.
Dhe ra ky shi pa pritur mbi njerëzi,
Poetët u lajthitën pas një nate.

Filluan të kopjonin veç një varg,
Të kishin të përbashkët veç një metaforë,
Për shembull: "Jam Homeri, jam bust në park,
Jam Sofokli, Eskil e Pitagorë.

Jam rrugë vetëtimash e rrufè,
Jam dhe kostelacion në qiell,
Jam rrap me rrënjët pleksur nëpër dhè,
Jam udhëtar që kam në sup një diell…"

Po nga ky shi s'u lag veç një poet,
Se ishte fshehur në një pyll të dendur,
Poetët e lajthitur në qytet
E qeshnin dhe i thoshin: "Je i çmendur!"

Dhe u mërzit poeti në vetmi,
Se talleshin të çmendurit, poetët,
Dhe luste zotin që të binte prapë ky shi,
Që dhe ai të çmendej si të tjerët.

---------------------------------------
Kjo poezi është shkruar nga Agolli në formën e një proteste ndaj shoqërisë ku jeton, e cila mendjelehtësisht nuk i zë besë poetit- profet, por është gati të ndjekë pas shortarë të rrernë, që ndoshta do ta degdisin në greminë. Përmes kësaj poezie autori ka shprehur dhimbjen e vet, që përmbyllet me një dëshpërim gati disfatist, për psikozat masive që e kanë futur shoqërinë në një farë kurthi.
"Shiu i marrë" bashkon në një lëngatë kolektive gjithë bashkësinë, e cila shkon e ngazëllyer drejt vetëmashtrimit, ndërsa profetët e vërtetë i përqesh dhe i tregon me gisht si të lajthitur. Kjo poezi është dhimbja e poetit të vetëveçuar, të braktisur edhe nga vetë raca e poetëve, që i prin turmës drejt humnerës me një entuziazëm mahnitës.
Agolli paraqitet në këtë poezi në një dilemë që duket tragji-komike. Ai nuk di ç'vendim të marrë: të tërheqë ende vëmendjen e turmës së shastisur se në ç'hone po e tërheqin misionarët e rremë, apo të bashkohet edhe ai vetë me të, për të shpëtuar një herë e mirë nga dhimbja e të treguarit me gisht. Së fundi, i dëshpëruar për mosmirënjohjen e shoqërisë, ironikisht poeti lutet të rikthehet edhe një herë shiu i marrë, të përzihet edhe ai me turmën anonime që gjendet nën pushtetin e psikozës masive, të humbë identitetin në vorbullat e saj, të flijojë edhe dhuntinë e tij prei misionari me diellin mbi sup, mjafton që, së paku, të mos e marrin edhe më tej si të çmendur.
Duket se ky është flijimi i fundmë që i mbetet poetit të bëjë. Ndoshta mundet edhe me këtë ta trondisë shoqërinë, ta sjellë në vete, ta bindë për të gjetur yllësinë që meriton.


Rapsodi (Selim Hasanit, këngëtarit të Labërisë)

Ku shkund gurët qafë e shpatit,
Mardhur bore, djegur vape,
Mbushe, xha Selimi i Bratit,
Dy hejbe me këngë labe.

Erë plumb e erë predhë,
Erë prush e erë brengë,
Erë dushk e luleshqerrë
Binin-binin ato këngë.

Se hejbetë në sënduke
Për t'u mykur nuk i vure,
Po i more çukë më çukë,
Selim Brati me poture.

Dhe mbi malet e përpjetë,
Mardhur bore, djegur vape,
Prapë i zbraze ti hejbetë
Mbushur plot me këngë labe.

I përcolle, larg i nise,
Nëpër gjurmë gjelberimi:
"Shikoni, bija, merrni viset
Ju bekoftë xha Selimi"!


Plazhi

Ç'qe kjo hata e madhe që bëre, o plazh ?
Të gjithëve rrobat si fletët e pemëve ua hoqe,
I le lakuriq, i shtrive në shesh pash më pash
Dhe qetë-qetë në skarën tënde të nxehtë i poqe!…



Po ç'qe kjo hata e madhe që bëre, o Plazh ?
Të gjithë i vure t'i nxjerrin sheshit lëkurët e tyre,
Lëkurët e njëri-tjetrit t'i shohin plot gaz,
Në trupat e njëri-tjetrit të shihen si në pasqyrë

Fëmijë u bëmë me gra, me burra, me pleq
Dhe gradat tona nuk duken mbi skarën tënde të nxehtë,
Të gjithë i përkulemi diellit që sytë nga ne s'i heq
Të gjithë il bëmë papritur pak mëndjelehtë.

Mendjelehtë vërtet, po vetëm një çast, një çast
Sikur me nxitim të lidhim kravatat, e rrobet të veshim.
Pastaj fjalosemi bashkë në daç,
Pastaj ta shohim si qeshim!

Ç'qe kjo hata e madhe që bëre o Plazh ?


Poezia "Plazhi" është shkruar në mesin e viteve '80. Duket sikur kjo poezi ka njëfarë karakteri parodik. Kjo mund të përftojë tek lexuesi mendimin e gabuar se kjo poezi mund të lexohet si diçka e lehtë. Përkundër këtij iluzioni, poezia "Plazhi" kërkon një lexim të vëmendshëm, duke synuar mbërritjen tek mendimi burimor i poetit. Kjo nuk mund të arrihet pa bashkuar tekst e kontekst, fjalën e poetit dhe sfondin historik-kulturor.
Kur u shakrua poezia "Plazhi", në Shqipëri ekzistonte një shoqëri që vetëverësohej si shembull i barazisë. Ndërsa e vërteta ishte ndryshe. Këtë të vërtetë Agolli e jep përmes barazisë së shtrënguar që sjell sezoni i plazhit. Tek e fundit, në palzh të gjithë duan s'duan e shfaqin veten te zbuluar para të tjerëve. Toni humoristik ia bën të lehtë poetit "t'ia heqë petkat" protokollare shoqërisë së lartë, ta nxjerrë pak nudo njeriun e pushtetit, njeriun tabu përpara të tjerëve.
Zhveshja në plazh për poetin e bën të padallueshëm ndyshimin shoqëror mes njeriut të thjeshtë që kalon pushimet në kabinën prej druri dhe zyrtarit të lartë që pushon në vila dhe vende të rezervuara. Kjo protestë ngason me protestën e Kadaresë në varrezat e kryeqytetit, që Eglën e vogël e vendos përballë ministrave "famëmëdhenj".


Pelegrin

Unë jam prej kohësh pelegrin
Udhëtar në vendin e shpresës së thyer
Jam ndarë padashur nga karvani im
Mes shtigjeve nga vapa e shirat gërryer

kërkoj karvanin tim në rërë e në shpat
karvanin që e ka ndërruar drejtimin me kohë
Ndaj në udhë jam krejt i humbur, jam fillikat
Me shami të grisur lidhur në kokë

Për ujë buza ime u bë zhur
Dhe sytë më shpojnë nga shterrja e lotit
Me duhet të arrijë karvanin e tretur qëkur
Çapitur mes vapës, mes shiut e të ftohtit

Unë jam prej kohësh pelegrin
Shtegtar i karvanit të humbur
Dhe bart në kurriz një premtim
Të dhënë në hirin e gjyshërve të mundur.


Në gjithë rrugën krijuese prej afro një gjysmë shekulli Agolli ka gjetur rastin t'ia shprehë lexuesit raportet e veta me poezinë. Ky është një dialog i gjatë dhe i vështirë. Diku poeti ndihet keq se ka krijuar një poezi që i ngjan natyrës dhe nuk mund të imitohet; diku tjetër përqesh poetët e rinj mburravecë, që mendojnë se brezi i mëparshëm mbase u ka zënë rrugën; diku i lutet poezisë si shenjtit që t'i vijë e mbarë dhe e vetvetishme; diku i bën paralajmërim të sertë lexuesit që të mos e shkojë nëpër mend se poeti është plakur. "Pelegrini" është një poezi, në të cilën Agolli, pas një stine të vështirë kulturore, përpiqet të rikapitullojë vlerat e artit të tij, duke ia qarë hallin edhe rrugës së tij të jetës.
Pelegrin i kohërave, poeti përjeton një çast të dhimbshëm. Ai e ka humbur karvanin, nuk i ka më pranë ata që i kishte pasur pranë si misionarë të të njëjtit urdhër. Trauma është e rëndë, por poeti guxon të ftojë lexuesin të besojë tek rilindja, tek amanetet e gjyshërve.

Një shkrepëse

Ndizmë, vëlla një shkrepëse
nën qiellin e zi,
Një shkrepëse të brishtë shpresë
në errësirën me shi.

Në errësirën e dhjamur si pelte,
Kur ndihet të zbresë acar.
E dini ç'do të thotë një shkrepëse,
Një fije e hollë si bar?


Më mirë të kujtosh të bukurën

Të mori malli për mua një ditë në paqe?
Ah, lëre mallin e varfër të qetë!
Të vjen në mend në qytet ajo kafè
Ku hynin artistë e poetë.

Ti kishe këmbë të bukura shumë
Nga këmbët e tua poetët lajthitnin
S'do mend që lajthitja dhe unë
Si gjithë ata që të pritnin

Vërtet të mori malli për mua
Mos eja!....Lëre mallin të fjetur
Tani unë u plaka dhe kafet e vjetëra s'i dua më
Pastaj as e di se nga këmbët e tua ç'ka mbetur...


Luani dhe miu

Dhe kafshët, sa e panë luanin, ikën,
Se gjer në palcë u futi datën, frikën.

Veç miu i vogël fare nuk tronditej,
Me sy i ndiqte kafshët dhe çuditej:

- Çuditem si po ndodh, o miq, kjo punë,
Të trembesh nga një zdap i madh kaq shumë!

Të ishte ndonjë mace, epo mirë,
Po nga një buf si ky të rrish gjakngrirë?

Nga kjo ka mbetur një proverbë e hershme:
Për miun vetëm macja është e tmerrshme!


Letrat

Kur dashuroheshim në kohën tonë,
Kur tretesha dhe digjesha për ty,
Nga njeri-tjetri letrat vinin vonë,
Kalonte dhe një muaj apo dy.

Po ndofta dashuria mbahej gjallë,
Se zjarrin mbanin letrat në udhëtim
Me bicikletë a mushkë apo me kalë
Në vapë e shi, dëborë dhe thellim.

Kur dashuroheshim në kohën tonë
Me zor na vinin letrat fshat-qytet
Nuk kishim nëpër dhoma telefonë
Dhe në ëndërr s'kishte faks dhe internet.

Megjithatë më mirë që nuk kishte
As telefon as internet, as faks,
Se fjalë e nisur shpejt dhe mund ta vriste
Një dashuri të vjetër për një çast.



Kur të jesh mërzitur shumë

Këtu s'do të jem, do jem larguar;
Nën tokë i tretur si të tjerët,
Në kafenenë e preferuar
Nuk do më shohin kamarierët.

Dhe nëpër udhët ku kam ecur,
S'do ndihet kolla ime e thatë,
Mbi varrin tim do të rrijë i heshtur
Një qiparis si murg i ngratë.

Ti do trishtohesh atëherë,
Se s'do më kesh në dhomë të gjallë,
Dhe, kur në xham të fryje erë,
Do qash me erën dalëngadalë.

Po kur të jesh mërzitur shumë.
Në raft të librave kërkomë,
Atje i fshehur do të jem unë,
Në ndonjë varg a ndonjë shkronjë

Mjafton qeë librin pak ta heqësh
Dhe une do zbres, do vij pas teje;
Ti si dikur me mall do qeshësh,
Si një blerim pas një rrëkeje.



Kur një mëngjes



Do të jetë mëngjes e unë do të vi patjetër.
Mbi xhaketën time do të kenë rënë petale
Nga lulet e kumbullës së vjetër,
Nga lulet e thanës së tharët.

Ahere ti s'do të jesh zgjuar akoma.
Une do të them emrin tënd në xhame
Dhe do të vërshëllej të dashurën këngën tonë:
"Ti çele herët, moj bajame!"

Do vërshëllej ngadalë-ngadalë
E s'do prish gjumin tënd të bukur.
Do bien mbi mua petale
E do ulet në sup një flutur...

E, kur sytë të hapësh, do të shohësh
Romantikun e përjetshëm në xhame
Dhe këngën e dashur do njohësh:
"Ti çele herët, moj bajame!"


Kur kthehesha nga deti



Katërmbëdhjetëvjeçar
Detin për herën e parë e pashë.
Riheshin valët në shesh me topuz,
Hëna varej me spango mes ujit të trashë
Dhe peshqit nxitonin si krushq.

Në kthim im atë të heshtur më gjeti
Dhe pyeti:
-Si t`u duk deti?

Vështrova nga malet e zinj me samarë
Dhe plot trishtim i thashë tim eti:
-Atje dhe kripa dhe peshku janë pa pare,
Është i të varfërve deti,
S`lërojnë mbi të si ndër ugarë...


I përndjekuri i dashurisë



Unë jam i burgosuri yt
Rroj me prangat që ti më ke vënë
Po çudi as qelia s'më mbyt
Dhe s'më mbyt as dritarja e zezë

Kur ti prangat m'i hodhe në mish
Unë i putha duart e tua
Është rast i pashembullt ta dish
Që xhelatin ta puth a ta dua

I përndjekuri yt erotik
I përndjekur të mbetet gjithmonë
Erotim i mirë a i lig
Hidhmi duart në fyt, torturomë

Ky burgim sa do zgjasë s'e di
I përjetshëm do kisha dëshirë
Veç ti eja më shih në qeli
Të perndjekurit tënd i vjen mirë.


Heshtje

Kujdes me fjalën, zonjëz me çantë
Kujdes me fjalën dhe ti zotëri
Pushteti i fjalës është i veçantë
Gatuan male dhe kakërdhi.

Me fjalën rrjedhin përrenj me mjaltë
Pikojnë çezma me helm të zi
Kujdes me fjalën zonjëz me çantë
Kujdes me fjalën dhe ti zotëri!

Nga fjala humbën Judë e Pilatë
Strategë e mbretër me mbretëri
Kujdes me fjalën zonjëz me çantë
Kujdes me fjalën dhe ti zotëri!

Kur fjala nxiret nga buzët jashtë
Si dallëndyshja s'vjen në shtëpi
Kujdes me fjalën zonjëz me çantë
Kujdes me fjalën dhe ti zotëri!

Unë fjalën vetë e shtroj në kartë
Dhe brenda syve se ç'është e di...
Kujdes me fjalën zonjëz me çantë
Kujdes me fjalën dhe ti zotëri!


Ftohja

U ftoha nga shumë gjëra
Disa i harrova e disa i lashë
Disa i humba si një unazë
Në çezme a govatë

Vërtetë e humba të ritë
Por zemër marr kur ende i dua gratë
Sikur të ftohem prej tyre një ditë
Thoni për mua: ndjesë pastë!...



Ëndërra të turpshme



Njeriu sheh ëndrra të tmerrshme në gjumë,
Po sheh dhe ëndrra të turpshme vetmuar në dhomë,
Të tmerrshmet durohen më shumë
Të turpshmet vërtet të tmerrojnë.

Dhe zgjohesh sikur po mbytesh në lumë,
Në lumë të ndytë me gjëra gjirizi e blozë,
Ky turp ka qenë veç turpi i një ëndrre në gjumë,
Megjithatë ta fshish nga ndërgjegja s'ke forcë.
Të mbetet një shenjëz turpi, një gjumë.




Elegji për qenin



Më dhimsesh qen i vogël! s'pate fat,
Të ktheheshe në oborrin e shtëpisë
U shtrive i përgjakur mbi asfalt
Nga një makinë e egër e pashpirt

E ç'deshe ti që dole shpejt e shpejt
Në mes të rrugës nga një dushk a ferrë?
Njeriu shtyp mikun rrugën kur ia pret
Dhe jo më pastaj një qen qyqar të mjerë!


I përndjekuri i dashurisë" është një përmbledhje e poezive më të bukura të dashurisë, të shkruara që nga viti 1960 e në vijim nga shkrimtari Dritëro Agolli. Ky libër erdhi jo vetëm si mungesë e një përmbledhje të tillë, por si një dëshmi se poeti i madh Dritëro Agolli ka shkruar më shumë poezi dashuri se cilido tjetër poet bashkëkohor shqiptar. Libri u botua si një dhuratë e fëmijëve dhe bashkëshortes për 82 vjetorin e lindjes së shkrimtarit, 82 vite të kaluara mes poezisë, prozës, gazetarisë e mbi të gjitha mes dashurisë së pamasë të familjes dhe të të gjithë lexuesve të tij besnikë.
Në poezitë e dashurisë së Dritëro Agolli gjen të ndërthurura: përmasat e emocionit; dashurinë e pafat që përjeton drama dhimbjesh; zbërthimin e gjendjes shpirtërore; përplasje emocionesh në momente të kundërta; gjuhën e ironisë në përshkrimin emocionues të dashurisë e mbi të gjitha, ndërthurjen e dhembshurisë dhe himnizimit të figurës së femrës, si qenia më hyjnore në këtë botë.

Janë mbi 50 vjet poezi dashurie, të cilat tregojnë dhimbjen, gëzimin, emocionin e shkrimtarit Dritëro Agolli. Të gjitha këto të përmbledhura, si asnjëherë më parë në një botim të vetëm, ku cilido e gjen veten mes rreshtave të poezive. Si asnjëherë më parë, libri "I përndjekuri i dashurisë" vjen i shoqëruar me një CD në të cilën janë të regjistruara poezi të recituara nga vet shkrimtari Dritëro Agolli. E kjo mund të jetë dhurata më e bukur për të dashurit tuaj, një përmbledhje me poezi dashurie e një CD me zërin e veçantë të Dritëro Agollit, i cili reciton poezitë e tij. Libri vjen pikërisht në një kohë kur zënkat, debatet, mërzia, inatet e mëritë kanë zënë rrënjë të forta në shoqërinë tonë. E në këtë kohë kur njerëzit janë bërë më të distancuar nga njëri - tjetri, përmbledhja "I përndjekur i dashurisë" është ilaçi më i mirë për të kuruar shpirtrat e trazuar dhe për të risjell tek to, ndjenjën më të bukur: DASHURINË, të cilës Dritëro Agolli nuk do lodhet asnjëherë së shkruajturi.



DASHURI E VËSHTIRË

Ti në kanape tani dremit
Ndofta gjumi ende s'të ka zënë,
Abazhuri mbi qerpikët ndrit
Libri nga gishtërinjtë të ka rënë

Para teje ndal mendimi im:
Jemi dashuruar edhe sharë
Jami ndarë hidhur në udhëtim,
Por drejt njëri-tjetrit kemi ngarë.

Dhoma hesht e rruga larg gjëmon,
Ti sheh ëndrra kaltëroshe shumë,
Unë, ndonëse pi dhe mogadon,
Mezi fle, se jam njeri pa gjumë.

Je për mua ëndërr çast e orë,
Teoremë e turbullt dhe dilemë...
Po të jem vërtet një Pitagorë,
Ti je më e vështira teoremë...

VEÇSE NJË ËNDËRR

Ja kështu, ti erdhe, ndenje, ike
Dhe sikur këtu nuk ishe kurrë
S'erdhe si e dashur, po si mike
Thjesht si vizitore tek një burrë.

Për takimin, tjetër ëndrra kisha,
Tjetër doli, siç u ndodh në botë
Ëndrrave në kulm të trëndafilta
Si një verë a trëndafil në gotë.

Dhe megjithatë them faleminderit,
Ti më dhe një fluturim mbi ëndërr
Nëpër portën hapur prej ylberit
Dhe s'ka gjë se ëndrra ishte zhgjëndërr.


E PARËNDËSISHMJA

Vërtet çka s'është e rëndësishme
Në ty e dua pa kufi,
Sikur një gjë madhore të ishte,
Sikur të kishte rëndësi:

Për shembull, palën e fustanit
Dhe kopsën varur në një pe,
Apo tri qimet e nishanit,
Që për të trija bëj një be...

Ti qesh me mua shumë e hijshme,
Kur them: ta dua si fidan
Atë çka s'është e rëndësishme,
Se vetë i rëndësishëm jam...

Nga: Prof. NIKO POJANI-Gjovalin Gjadri, inxhinieri i urave të para shqiptare

I njohur dhe i respektuar edhe në komunitetin shkencor-inxhinierik europian, Gjovalin Gjadri mbetet një ndër personalitetet më të spikatura, në mos më i shquari, i shkencës së konstruksioneve të ndërtimit, por dhe i studimit e projektimit të urave në Shqipëri. Emri i tij u lidh fillimisht me një urë "emblemë", sikurse është Ura e Matit, e ngritur në vitet 1926-1927 afër Milotit. Kjo urë e bukur me harqe njihet si ndër strukturat e para betonarmé në Europë e në botë, ku, për të shmangur plasaritjet e varëseve dhe të tiranteve të saj, është përdorur me sukses koncepti novator i teknikës së paranderjes (ndonëse në mënyrë të pjesshme dhe realizuar me teknikat modeste të kohës). Pikërisht për këtë fakt kjo urë gjendet e referuar jo vetëm në literaturën teknike shqiptare, por edhe në atë të vendeve të tjera.
Ura e Matit, e njohur edhe si ura e Zogut, ka funksionuar në mënyrë intensive deri para pak vitesh. Nga viti 1999, për vlerat e saj të shumanshme, Ura e Matit është shpallur zyrtarisht monument kulture në vendin tonë. Në gjendjen aktuale ajo ka pesë harqe me hapësira-dritë të njëjta, nga 54 m secila. Por, sikurse paraqitet edhe në një skicë teknike të vitit 1940 që ruhet në Arkivin Qendror të Ndërtimit, deri në fund të Luftës së Dytë Botërore ajo ka pasur gjashtë harqe. Njëri prej tyre, i shkatërruar gjatë luftës, pas përfundimit të saj u zëvendësua me një strukturë tip-tra.
Ura me harqe e Matit u ndërtua gjatë viteve 1926-1927, sipas projektit të paraqitur nga kompania italiane e projektim-ndërtimit "Mazorana & Co". Ka qenë ndoshta një rastësi fatlume që në projektimin e saj u angazhua njëri prej themeluesve dhe personaliteteve më të shquara inxhinierike europiane të fushës së betonarmésë, profesori gjerman Emil Mërsh (Emil Mörsch, 1872-1950). Sikurse tregohet dhe këtu në një fletë të riprodhuar nga dosja e plotë e projektit konstruktiv të urës që gjendet në Arkivin Qendror Teknik të Ndërtimit në Tiranë, projekti është përgatitur nga profesor Mërshi në Shtutgart të Gjermanisë dhe është përfunduar prej tij në muajin maj të vitit 1926.
Pikërisht në ndërtimin e kësaj ure të veçantë, krahas specialistëve të tjerë - ndër të cilët dallohej inxhinieri i shquar zviceran Ervin Shniter (Erwin Schnitter, 1897-1980), i diplomuar nga Shkolla Politeknike e Zyrihut (Zvicër) - debutonte inxhinieri i ri i talentuar shqiptar Gjovalin Gjadri (Shkodër, 1889 - Tiranë, 1974). Me punën e tij në këtë vepër filluan të spikasin vlerat e veçanta profesionale të inxh. Gj. Gjadrit, figura e të cilit do të ngrihej gradualisht në përmasat e një personaliteti të shkencave inxhinierike.
****
Gjovalin Gjadri mori mësimet e para në qytetin e lindjes, në Shkodër, kurse shkollën e mesme dhe studimet universitare për Inxhinieri ndërtimi i kreu në Austri. Më 1925-ën ai kthehet në Shqipëri dhe deri më 1927-ën angazhohet në projekte dhe zbatimin e punimeve të objekteve të ndryshme ndërtimore të vendit, sikurse ishte dhe ura e Matit. Në vitet 1927-1931 punon si projektues konstruktor në Institutin e Projektimit të urave në Moskë, Rusi, ku u dallua për përgatitjen e lartë inxhinierike. Më 1932-shin sëmuret dhe rikthehet në Shqipëri. Pasi përmirësohet nga ana shëndetësore, fillon punë në Ministrinë e Punëve Botore (Publike), duke vazhduar gjithnjë me angazhime të rëndësishme e të vështira inxhinierike.
Gjatë gjithë veprimtarisë së pasur profesionale, rreth 50-vjeçare, inxh. Gj. Gjadri u shqua për nivelin e lartë në studim-projektime dhe numrin e madh të veprave të projektuara që mbajnë emrin e tij. Në fondin e Arkivit Qendror Teknik të Ndërtimit ruhen projekte të mbi 75 veprave inxhinierike të tij të ndërtuara në rajone të ndryshme të Shqipërisë, midis të cilave spikasin: Ura e Lanës (në bulevardin e madh të Tiranës - v. 1932), Ura e Bunës (Shkodër - v. 1934), Ura e Zaranikës (Elbasan - v. 1934), Ura e Gjanicës (qyteti i Fierit - 1940), Ura e Mbrostarit (Fier - v. 1945), Ura e Mezhgoranit (Tepelenë - v. 1947), Ura e Rrogozhinës (v. 1948), Ura e Bahçallëkut (Shkodër - v. 1949), Ura e Mokrës mbi Shkumbin (Pogradec - v. 1951), Kullë e lartë uji për lokomotivat (Durrës - v. 1951), Ura e re e Mifolit mbi Vjosë (Vlorë - v. 1952), Centrali i Rubikut (1952), Urë tip pasarelë mbi Vjosë (Memaliaj - v. 1953), Oxhak i lartë në Rubik (v. 1954), Ura mbi Dunavec (Maliq - v. 1957) e shumë e shumë vepra të tjera, kryesisht nga infrastruktura e transportit si dhe objekte industriale. Një pjesë e mirë prej tyre janë projektuar e realizuar në vitet e para pas Luftës së Dytë Botërore, me qëllim rindërtimin e objekteve të shkatërruara nga lufta. Dhe veçanërisht në to shkëlqyen fantazia, talenti, guximi inxhinierik, por dhe patriotizmi i madh i Gj. Gjadrit, që realizoi konstruksione të vështira në kushtet po aq të vështira, të një kohe kur kishte mungesa të shumta deri dhe në materiale ndërtimore.
****
Krahas punës studimore-projektuese si dhe detyrave drejtuese në zyra dhe ekipe inxhinierike qendrore të vendit, që në fillimet e angazhimeve profesionale, inxh. Gj. Gjadri do të mbetej gjithnjë edhe një studiues i apasionuar i Shkencës së Konstruksioneve. Me punën dhe veprimtarinë e tij të madhe krijuese e rezultative, ai la një trashëgimi të pasur shkencore, duke u bërë i njohur edhe në komunitetin inxhinierik europian. Veç punës studimore-projektuese disavjeçare në Moskë gjatë viteve 1927-1932, moment i rëndësishëm i angazhimeve shkencore-inxhinierike të tij jashtë vendit ka qenë periudha e viteve 1936-1937. Në vitin 1936 inxh. Gj. Gjadri paraqiti një kumtesë shkencore në Kongresin e dytë mbi urat dhe strukturat inxhinierike, organizuar nga Shoqata Ndërkombëtare e Urave dhe Inxhinierisë së Strukturave - IABSE ("International Association for Bridge & Structural Engineering"). Në këtë kumtesë, të publikuar më 1937-ën në tematikën "IVb-8" të Përmbledhjes së punimeve të Kongresit, me titullin "Probleme të llogaritjes së urave në Shqipëri" ("Über Brückenprobleme in Albanien"), inxh. Gj. Gjadri paraqiti një metodë teorike të tij për llogaritjen statike të urave me harqe, e cila u vlerësua origjinale dhe mjaft efektive për kohën. Metoda e inxh. Gj. Gjadrit për analizën statike të këtyre urave ishte përdorur prej tij në një rast konkret për kontrollin e urës hark betonarmé të Gomsiqes në veri të Shqipërisë, me hapësirë-dritë 55 m, çka gjithashtu ishte pasqyruar dhe në kumtesë (Ura-hark e Gomsiqes u shkatërrua gjatë Luftës së Dytë Botërore).
Dokumente të korrespondencës së bërë gjatë vitit 1937 midis zyrës së IABSE-së në Zyrih (Zvicër) dhe inxh. Gjadrit lidhur me botimin e kumtesës së tij ruhen me përkujdesje të veçantë në një arkiv, në shtëpinë e tij, nga i biri, Prof. Egon Gjadri, i cili është gjithashtu personalitet i njohur i studimit dhe projektimit të veprave të ndërtimit në Shqipëri, veçanërisht atyre hidro-energjetike.
****
Më 1949-ën, Prof. Gj. Gjadri do të shquhet përsëri, me një studim tjetër origjinal mbi funksionin e adezionit në lëvizjen e trenave në hekurudhat malore. Ky studim me 46 faqe, i botuar në vitin 1949 në Buletinin e Institutit të Shkencave - Tiranë, e kapërcente kontekstin e angazhimeve të "zakonshme" të tij që ishin strukturat e urave. Gj. Gjadri shfaqet aty si një personalitet poliedrik, me dije të thelluara edhe në fushat e Matematikës së aplikuar, Fizikës dhe Mekanikës.
Me argumente shkencore dhe duke iu referuar studimeve të shkencëtarëve e inxhinierëve të shquar të botës, si Dalamber, Kulon, Stefenson etj., në këtë studim të shkëlqyer Prof. Gj. Gjadri vlerëson zgjidhjet e drejta e të guximshme të bëra rreth një shekull më përpara (v. 1854) për projektimin dhe ndërtimin e së parës hekurudhë malore (alpine), Semmeringut, duke u mbështetur në rolin e adezionit midis rrotave të lokomotivës dhe shinave të hekurudhës. Për atmosferën skeptike të kohës kur po ndërtohej ajo hekurudhë, Gjadri shprehet se "njerëz me autoritet teknik nuk i kanë besue adezjonit dhe kanë propozue për linjën e Semmeringut një hekurudhë me rrota me dhambë". Sikurse dihet, hekurudha e Semmeringut është vepër e inxhinierit me famë botërore, Karl Gega (Carl Ritter von Ghega, 1802-1860), që njihet për origjinën shqiptare të tij. Lidhur me këtë fakt, në dy-tri faqet e fundit të studimit, Prof. Gjadri, mbështetur dhe në afirmime nga autorë të huaj, nënvizon: "Nuk ka dyshim se Karl v. Ghega ka qënë shqiptar. Ky fakt atestohet në qarqet austriake pa kontestime...". Më tej, në dialektin karakteristik gegënisht të shqipes dhe me një frazë elokuente, ai vazhdon: "Në çështje hekurudhash, mund të themi pa ra në gabime se, në qoftë se nuk kemi ndërtue me kohë hekurudha në Shqipëri, kemi ndërtue me kohë hekurudha në vënde të huaja. Me këto fjalë mund të mburremi me të drejtë, por këto fjalë të bukura nuk mund t'i folshim, në qoftë se nuk kishim pështetje n'emnin e Karl v. Ghegës".
****
Në periudhën 1946-1956 Prof. Gj. Gjadri punoi në Ministrinë e Ndërtimit si përgjegjës i sektorit të projektimit "Ura-Porte" dhe shef i sektorit të kontrollit teknik. Nga viti 1955 e në vazhdim ai vazhdoi aktivitetin studimor e projektues, duke qenë tashmë i atashuar në punë mësimore-shkencore pranë katedrës së Rezistencës së materialeve të Fakultetit të Inxhinierisë - Tiranë (sot Departamenti i Mekanikës të strukturave në Fak. Inxh. Ndërtimit). Në fillim të viteve 1970 inxh. Gjovalin Gjadrit iu akordua, ndonëse me shumë vonesë, titulli akademik "Profesor". Por ai nuk u propozua ndonjëherë për të qenë anëtar i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë. Ndërkohë aty, për fushat e Rezistencës së materialeve dhe Shkencës së konstruksioneve ishte emëruar një autoritet i kohës, ish-rektor, me të cilin Prof. Gj. Gjadri ka pasur debate të gjata, duke iu kundërvënë veçanërisht një teorie mbi "bazat e reja materialiste" që pretendonte se kishte ngritur autoriteti për këto fusha. Në ato debate - të cilat janë ndjekur jo vetëm nga pedagogë, por edhe nga brezi i studentëve të Inxhinierisë të fundviteve '60, drejtpërdrejt në sallën ku zhvilloheshin në universitet dhe nëpërmjet publikimeve të tyre - do të spikaste edhe një herë karakteri parimor, thellësia e mendimit dhe autoriteti i vërtetë shkencor i Prof. Gjadrit. Punëtor i madh i shkencës e njeri i progresit, ai njëherësh mbahet mend dhe si njeri i drejtë, tepër kërkues ndaj vetes, por dhe i pakompromis e i paepur në mbrojtje të lirisë së mendimit dhe së vërtetave shkencore, pavarësisht kohës, dallkaukëve, servilëve dhe pengesave që haste në punën dhe jetën e tij.
Në vitin 1965 Prof. Gj. Gjadri botoi vëllimin I të veprës madhore të tij "Shkenca e Konstrukcioneve". Kjo është monografia e parë shqiptare në këtë fushë. Ajo dallohet jo vetëm për analizat e thelluara teorike, por dhe për aplikimet fine inxhinierike. Prof. Gj. Gjadri e kishte konceptuar veprën e tij "Shkenca e Konstrukcioneve" në tri vëllime. Por vdekja në vitin 1974 nuk e lejoi që ta dërgojë për botim vëllimin II, ku trajtoheshin edhe teoritë e Mekanikës së trojeve dhe as të përfundojë vëllimin III, ku do të përfshihej i plotë studimi origjinal i tij mbi analizën statike të strukturave tip-hark.
Në një recension publik botuar në shtypin e kohës në shtator 1966, duke komentuar vëllimin I të veprës së Prof. Gj. Gjadrit, një inxhinier tjetër, konstruktor i talentuar dhe studiues i apasionuar i fushës së konstruksioneve të ndërtimit, Haxhi Dauti (1921 - 1969) shprehej se: "Libri i inxh. Gjadrit është shkruar me dinjitet teknik dhe karakterizohet nga një nivel i lartë teorik, si nga pikëpamja e thellësisë së argumentimit, ashtu dhe nga ajo e rrobës matematike... Lënda e trajtuar në të është mjaft e gjerë dhe aktuale... Libri ka rëndësi të madhe të dyfishtë, për inxhinierët dhe studentët e Inxhinierisë...". Me shumë elegancë, por dhe me admirim të dukshëm profesional, vlerësimin e lartë për këtë libër - mendoj se ky libër mbetet gjithnjë fort i rekomandueshëm për t'u studiuar nga studentët dhe konstruktorët e ndërtimit - inxh. Dauti e shprehte kështu: "Libri i inxh. Gjadrit është gur themeli për zhvillimin e kulturës sonë teknike... Të studiosh librin e inxh. Gjadrit është sikur të ngjitësh një mal të lartë, i cili kërkon durim, këmbë të shëndosha dhe zemër të fortë. Por lodhja vlen, pasi në majë të malit njeriu zotëron një pamje të gjerë e të bukur dhe u afrohet majave të tjera më të larta...".
Një vlerësim ky që mund t'i dedikohet dhe gjithë veprës madhështore të Prof. Gjovalin Gjadrit, i cili mbetet vetë një majë e ndritur dhe frymëzuese e shkencës inxhinierike shqiptare.
*Niko Pojani Prof. Dr. i Inxhinierisë së Ndërtimit