Shkrimtari i mirenjohur shqiptar, Ismail Kadare ka vendosur te heqe dore pergjithmone nga letersia artistike. Ndersa ne vitin 1997, shkrimtari me i njohur shqiptar kishte hequr dore nga shkrimi i poezive duke bere nje perjashtim vetem me 2005, tani vjen dhe largimi nga letersia artistike ndaj lexuesve shqiptare dhe nga e gjithe bota do t’u mungojne romanet e Kadarese.
Pohimin, z.Kadare e beri ne nje interviste per gazetarin Blendi Fevziu, per emisionin “Opinion” ne TV Kombetar Klan. Ne kete interviste, z.Kadare flet edhe per marredheniet e tij me bashkeshorten Elena, duke komentuar debatet e shumta te diteve te fundit pas publikimit nga e shoqja te librit me kujtime. Shkrimtari tregon se e kane quajtur “qejfli femrash”, kurse komenton dhe perfoljet per lidhje te mundshme me femra te tjera. Kadare thote se “ato ishin perrallat me te marrezishme qe kam lexuar ne jeten time” dhe thekson se emrat e publikuar ne media nuk ekzistojne ne kete bote sepse jane personazhe librash duke vleresuar se personazhet ne librat e tij ia kane shnderruar ne te dashura.
Me poshte mund te lexoni intervisten e plote qe shkrimtari Ismail Kadare, i dha gazetarit Blendi Fevziu, per emisionin “Opinion” ne TV Kombetar Klan
Ne kete interviste, z.Kadare flet edhe per marredheniet e tij me bashkeshorten Elena, duke komentuar debatet e shumta te diteve te fundit pas publikimit nga e shoqja te librit me kujtime. Shkrimtari tregon se emrat e publikuar ne media nuk ekzistojne ne kete bote sepse jane personazhe librash duke vleresuar se personazhet ne librat e tij ia kane shnderruar ne te dashura
Ka filluar panairi i librit dhe eshte nje nga mundesite tuaja me te mira per t’u takuar me lexuesit. Ju jeni gjithmone ne Tirane, kur zhvillohet panairi i librit…
Po. Perpiqem te jem dhe kam qene gjithmone ne Tirane. Eshte ndoshta veprimtaria kryesore ku une marr pjese ne Shqiperi.
Kesaj here ne fakt nuk jeni vetem ju me nje liber, me nje ribotim qe eshte “Mosmarreveshja”, i ripunuar besoj?
Po, i plotesuar.
Por eshte edhe nje liber shume interesant i bashkeshortes tuaj, Helena Kadare “Kohe e Pamjaftueshme”. Perse Helena Kadare vendosi te shkruaje kujtimet. Ishte nje shtyse e juaj, apo vendim i saj?
I saj padyshim. Ka nje kohe shume te gjate qe i ka filluar kujtimet, 15 vjet.
Ju vete, keni vendosur te shkruani kujtime?
Jo.
Keni thene disa here qe nuk doni te shkruani kujtime. A mbeten kujtimet e Helena Kadare korpusi kryesor i memorieve tuaja njekohesisht?
Mbeten apo nuk mbeten kjo nuk ndryshon asgje ne vendimin tim per te mos shkruar kujtime.
Perse ne fillim kujtimet e zonjes Kadare u botuan ne frengjisht dhe me pas ne shqip?
U botuan keshtu, natyrshem nuk ka ndonje arsye te vecante.
A ishte botuesi juaj qe insistoi?
Po ishte ai. Ka degjuar qe prej kohesh qe Helena po shkruan kujtime dhe tha kam qejf t’i botoj. Ky botim ishte edhe nje lloj testi per to. Si jane keto kujtime, ne nivel evropian ose…
Si ishte reagimi?
Shume i mire. Njezeri pershtypjet ishin te mira.
Zakonisht kur shkruan kujtime eshte nje moment delikat, sepse perfshin miq, marredheniet me ta, te njohur. Si kane reaguar ata pas botimit?
Autori eshte marre me kete. Zakonisht kane reaguar absolutisht pozitivisht. Ne keto kujtime ka edhe shume personazhe te huaj, qe jane gjalle.
Ne momentin qe ju tha se donte te shkruante kujtimet, zonja Kadare thote 15 vjet me pare gjate pushimeve ne Dubrovnik te Kroacise – cili ishte reagimi juaj? Ishit dakord, ishit hezitues apo e inkurajuat?
Tani, ka kaluar shume kohe por nuk kam qene hezitues pos as entuziast te thuash nuk kam qene, sepse e di qe eshte nje gje shume e veshtire.
Perse eshte e veshtire?
E di qe kujtimet jane te veshtira, sidomos kur ka kapercime epokash, kapercime mendesish, domethene vizioni i botes ndryshon. Ndryshon vizioni jo aq sa tek autori i kujtimeve por tek lexuesit. Krijojne te gjitha kujtimet, kur kalon nga nje epoke qe pati nje thyerje dramatike ne mes, tek nje epoke tjeter, veshtiresohet dyfish.
Ky ka qene shkaku qe edhe ju vete nuk doni te shkruani kujtime?
Jo. Une nuk mendoj se kam ndonje kerkese te brendshme si krijues, qe te shkruaj kujtime. Ne kete liber, ka disa qe mund te quhen kujtime ose disa tekste te mia. Aty ne vend ti mendoja per kujtime, se vec mund ti botoja, jane rreth 70 faqe ndoshta, ja kam bere dhurate bashkeshortes, po te donte ti botoje. Ndoshta plotesonin nje fare tabloje, po ajo nuk kishte qene e pranishme.
Ju i lexuat kujtimet perpara se ato te botoheshin?
Pjese-pjese po. Por i kam lexuar teresisht ne frengjisht sepse ishte me e lehte te merrja nje distancim nga to.
Pra ju lexuat botimin e publikuar ne France, jo doreshkrimin?
Te pergatitur po, per ta pare ne menyre sa me gjakftohte sepse gjuha e huaj te ndihmon per kete gjakftohtesi.
A kishit sugjerime per te hequr apo per te shtuar?
Po, i kam thene te heqe nje pjese.
Pse, ishin delikate, perfshinin miq, te aferm?
Jo delikate, kryesisht pjese qe lidheshin me familjen me fisin dhe m’u duk se ishin mjaft te gjata. Ndoshta me ndihmoi dhe kjo, me shtyu, duke menduar e perceptuar nje njeri publik qe do e merrte ne dore, por pastaj ajo me gjakftohtesi vendosi vete per versionin ne shqip dhe pergjithesisht i hoqi ato.
Meqe ju thoni se kishte disa pjese te zgjatura per fisin per familjen, duket se ne pershkrimin e saj, zonja Kadare e pershkruan pak cuditshem familjen tuaj, familjen ku ajo hyri per te jetuar…
Kjo eshte e vertete, por ajo nuk do ta kishte ndoshta kete liri per ta pershkruar cuditshem, sic thoni ju, ne qofte se nuk do ta kishte pasur kete liri prej kohesh prej meje. Une nuk kam qene i shquar per te bere himne per familjen, per njerezit e mi, sic ndodh zakonisht ne Ballkan. Sidomos ne Ballkan, cdo njeri kur shkruan apo thote sa fisnik e kisha gjyshin, sa e mire ishte nena, sa i mencur babai, a thua se njerezit s’gabonin kurre….Une kam qene krejt i lire, e kam vertetuar kete gje ne vepren artistike kryesisht sepse nuk kam shkruar kujtime. Kam qene i lirshem fare. Nuk me vinte zor qe ne “Kronike ne gur” ka skena groteske, ku perfshihet i gjithe qyteti dhe familja ime bashke me to, fisi im.
Cili ka qene reagimi i tyre ne momentin e leximit te ketyre librave?
Keto kane ndodhur shume kohe perpara, keshtu qe reagimi i tyre ka qene pakez… prinderit e mi kishin gjithashtu nje lloj do te thosha, vizioni te ftohte per keto gjera, sic e ka tradite ky qytet. Nuk e merrnin tragjikisht kete gje, eshte e shkruar, eshte pune e djalit, e shkrimtarit, quajeni si te doni, ne nuk perzihemi, e di ai.
Nuk ka qelluar ndonjehere te thoshin, qe eshte perfshire familja, na ke krijuar probleme me fisin…
Jo, vetem heren e pare kur une botova vjershen e pare, isha i vogel fare, isha adoleshent. Per te imituar, e kam thene, sidomos shkrimtaret ruse qe ishin ne mode ne ate kohe me emer, patronim dhe mbiemer, vura emrin e babait, Ismail H. Kadare. Ata u tallen me mua, se nuk dija te shkruaja, ishte nje vjershe budallaqe te them, e njembedhjetevjecari, pa asnje kuptim dhe ia treguan shoket ne kafene, i thane qe e beri djali te ka vene edhe emrin. Ai me tha, bej c’te duash, por emrin tim mos e ver me.
Po nuk ju penguan me fare? Nuk ju thane, behu mjek, arkitekt…
Hic fare, absolutisht, asnjehere, sepse une isha i vogel kur fillova te botoj ne shtyp. Isha ende 12-13 vjec dhe vetvetiu e mora ate rruge dhe nuk me nderhyri asnjeri.
A ka qene atmosfera aq e cuditshme ne familjen tuaj sa e pershkruan edhe bashkeshortja juaj, qe gjithsecili ishte indiferent ne raport me veprat e tjetrit?
Pak a shume ishte ashtu. Ishte ashtu sigurisht dhe une duke shkruar, sepse kjo atmosfere eshte e volitshme per letersine, ndoshta dicka mund te kem theksuar me shume e me pak. Por nje atmosfere e tille i shkon letersise objektivisht.
Pra thelbi eshte real?
Po absolutisht.
A duket here-here nga vepra juaj por dhe kujtimet e zonjes Kadare qe ka pak nje ere marrezie ne gjithe ato raporte?
Po duket, une e kam pranuar kete gje dhe ne Gjirokaster, pothuajse kjo eshte e pranuar qe e kishte kete permase. Por qe ishte nje marrezi e bukur. Ne nje sens gati, gati artistik. Njerezit ishin te cuditshem, sepse duke qene shtepi te medha kishin nje jete individuale shume te theksuar.
Te izoluar brenda banesave te tyre?
Nuk mund te thuhet e izoluar, por nje jete me identitet ne cdo shtepi. Ne Gjirokaster ishte e zakonshme te thuhej, se tek X e kane keshtu zakonin, tek Y e kane ndryshe, tek Z…., po them per mbiemra tek Angonatet, Mezinatot, Shtinot.
Ishte ndryshe stili i jetes?
Kishin doket e tyre, nje minikanun i vogel. Madje ne Gjirokaster ka pasur edhe alfabete sekrete ne familje. Nje familje per shembull kishte alfabetin e saj sekret, per disa gjera.
Nga shkrimet tuaja, kam kuptuar se kishin edhe hyrje sekrete?
Po sigurisht, hyrje sekrete kishin pjesa me e madhe e shtepive. Tani vone madje eshte zbuluar dhe hyrje sekrete ne shtepine time. Gjate riparimit te shtepise sime, tani vone arkitekti zbuloi. Une s’e dija, kishte humbur zanafilla e kesaj hyrjeje. Ishte nje porte, po te hapej ajo te conte ne nje tunel dhe tani po e shohin se ku te conte ai tunel, shume larg.
Pra dhe shtepia juaj kishte hyrje sekrete?
Po absolutisht, kishte nje dalje sekrete.
Kjo eshte ajo atmosfera pak shekspiriane qe krijohen brenda…
Krijohej shume lehte kjo atmosfere. Gjirokastra ishte nje qytet, qe nga kjo pikepamje nxiste fantazite krijuese, ta shtynte me dore.
A ishte pak qytet meskin Gjirokastra?
Nuk ishte meskin, ishte i cuditshem. Nje qytet i cuditshem e perjashton meskinitetin.
Cdo te thote i cuditshem?
Do te thote jashte normalitetit. Sepse derisa cdo shtepi kishte doket e saj, prirja per te respektuar nje tradite, gershetohej me prirjen per ta thyer ate.
Ishte e veshtire te ishe femije ne Gjirokaster?
Une e kam shkruar, qe ishte veshtire qe te ishe femije, por e kam shkruar me nje vizion te mevonshem. Sinqerisht, se femijeria atje ishte pak si ne teater, ishte shume kurioze. Shikoje gjera te cuditshme, dhe nuk e ndjen femija ate qe mund te quhet drame, tragjedi. Femijeria ime ka kaluar ne ate qe quhet fundi i luftes se dyte boterore, dhe kishte avione qe vinin e iknin, ushtri mund te thuhej teatri i luftimeve.
Nuk duhet te ishte nje teater, ndoshta per nje femije mund te ishte teater…
Po per femijet ishte teater.
Po per te rriturit besoj ka qene…
Po sigurisht, bombardimet jane te veshtira gjithmone, por kishte dhe ne to nje lloj shmangie nga rregulli, bombardohej aeroportit ushtarak. Rralle here kur kercenohej qyteti qe duhet te beheshe trysni, fillonin bombardoheshin pjeset periferike, lagjet per tu treguar banoreve qe ne do tu shembim tani ne qofte se nuk behet kjo apo ajo. Une e kam pershkruar kete edhe ne librat e mi.
Kur ky realitet i Gjirokastres, gjysme i marre sic e thoni ju, gjysme teatral, mberriti ne nje bote tjeter sic ishte Tirana, si u perball? Per shembull zonja Kadare thote se nena juaj qendronte per nje kohe te gjate bashke me gra gjirokastrite perballe hotel “Dajtit” per te pare hyrjet e daljet ne hotel, cfare ishte kjo?
Kjo ishte nje gje qe une nuk e kam marre vesh asnjehere. Sepse e kam pyetur nenen dhe tha ashtu, perdori nje shprehje ‘ndrit syte” domethene i jap drite syve. Ushqen syte me pamje te reja te panjohura, nje bote qe per te ishte e cuditshme. Nuk e kam marre vesh, mahnitej nga kjo gje apo ishte kritikuese… ndjente kenaqesine te rrinte atje.
Ndryshe flet per babane tuaj qe degjonte lajmet nga bota dhe kishte nje pasion te madh, po nuk donte t’ia dinte fare per rreth?
Fare. Ai ishte nje njeri qe ka punuar tere jeten ne gjyq, nje njeri i mesuar te rije ne sallen e gjyqit e te degjoje sekrete te medha. Gjirokastra ishte plot me sekrete dhe me gjyqe te pafundme, mistere. Me kujtohet qe ime me, nje lloj pakenaqesie te vazhdueshme kishte se ai nuk tregonte asgje ne shtepi. Sa ndodhte nje skandal ne qytet, vinin njerezit dhe e pyesnin, time me he se ti di? Ai s’tregonte asgje, ja plaste shpirtin.
Po ishte shume e rende ne Gjirokaster te mos tregoje asgje?
Kjo ishte nje nderim te institucioneve tradicionale. Qyteti kishte dicka arkaike, ndaj nuk ishte arkaik dhe meskin se qytetaret i nderonin institucionet.
Ne pergjithesi a ishte kurioz qyteti?
Ishte. I kishte te dyja edhe shperfilles dhe kurioz, ishte veshtire ta kanalizoje.
A qarkullonin lajmet?
Per tim ate, kurioziteti ishte nje dobesi e njerezve. Kur kalonte per shembull dhe shikonte grate ne shtepi qe benin muhabet, kalonte me nje shperfillje dhe shkonte ne dhomen e tij se i dukej si pune boshe kjo. Nje pune e nivelit pa dinjitet fare.
Po si e kishte kete pasion per lajmet nga bota?
Ate e kishte ne pergjithesi. Gjirokastra ishte qytet nderkombetar nga kjo ane. Kishte nje kuriozitet nderkombetar te habitshem. C’behet? Si shkon lufta? Kush po humbet?
Edhe kuriozitete qe nuk kishin lidhje me jeten e perditshme?
Per shembull paradigma te tilla si fronti i dyte, gjermani, rusi. I degjoja ne muhabetet e tyre. Degjonin radion ata qe kishin. Nje pjese e shtepive kishin radio dhe merrnin vesh dhe transmetonin lajmet boterore. Por ishte dhe koha e mbushur me lajme edhe une mendoj se kjo ka qene edhe ne qytete te tjera, por ne Gjirokaster kjo ishte ne nivelin me te larte te mundshem.
Zonja Kadare thote qe ju kishit nje raport shume te cuditshem me parane. Qe femije filluat te botonit vjersha me honorare dhe fitimet ishin me te medha se ato qe siguronin prinderit tuaj…
Po eshte e vertete kjo.
Kjo krijoi nje lloj indiference te raportit tuaj me parane?
Kjo ma permbysi problemin e parase pergjithmone. Une mora honorare kur asnje femije nuk i jepeshin.
Cfare moshe ishit kur i moret?
12 vjec. Dhe meqenese nuk mund ti merrja me coi im ate ne poste dhe me tha cfare jane keto para? Nga te vijne? Ku di une thashe. Ato ishin nga Komiteti Qendror i Rinise, qe ishte revista “Pioneri”. Hodhi firmen babai, se une nuk e kuptoja, isha i vogel. Ai nuk i mori, me tha ku do t’i vesh. Une i mbaja parate ne biblioteken e vogel qe kisha, i futja atje ne flete sipas ngjyrave. Numrat nuk i kuptoja se nuk i prishja, ne Gjirokaster nuk mund te prishje para.
Dhe per cfare sherbenin keto para?
Hic asgje. Here pas here babai m’i kerkonte nepermjet nenes, si hua, si borxh dhe i merrte sepse une nuk e dija se si prisheshin parate.
Dhe ky raport vazhdoi dhe me pas?
Ky raport vazhdoi gjithmone sepse pastaj une erdha ne Tirane student. Kisha para dyfish sepse botoja libra, honoraret ishin kolosale ne Shqiperi ne krahasim me rrogat. Ishin shume te medha, model sovjetik, nje nga budallalleqet e kohes dhe nje vjershe paguhej nuk ta merr mendja sa shume. Parate i dergoja ne shtepi, prishja sa me duheshin dhe ndihmoja familjen sepse nuk prishja dot aq shume.
Zonja Kadare thote se ne Moske me honorarin qe moret per librin nuk dinit si ta prishnit?
Absolutisht. Ishte nje shume e madhe, mesa me kujtohet 40 mije rubla. Mora madje me duket, paradhenie per pjesen e pare dhe nuk dija si ta prishja sepse libri doli kur ika une dhe pjesen e dyte nuk e mora. Madje nje here kur kam kaluar ne Moske, kisha thene do te shkoj tek ajo arka, dhe me doli nga mendja.
Dhe ky raport me parane ka mbetur indiferent qe nga ajo kohe?
Vetvetiu, te krijon nje largim. Une nuk merrem me to, merret ime shoqe me administrimin e shtepise. Nuk me bie rasti. Jam marre kur duhet te firmos fatura apo gjera.
Zoti Kadare, nje nga pjeset interesante te kujtimeve te bashkeshortes tuaj eshte se familja e saj i bente presion te mos martohej me ju? Pse ky mosbesim?
Shumica e familjeve do te kishin kete mentalitet. Nje shkrimtar i ri, nje poet i ri, ne nje fare menyre quhej nje njeri joserioz. Shkrimtar, firifiu, poet.
A ishit ju joserioz?
Une nuk kam qene me shume joserioz se te tjeret, sa nje pjese e te rinjve. Ishte nje joseriozitet pozitiv, nje i ri e ka gjithnje kete permase jo serioziteti.
E kishit problem kete qendrim te familjes?
Fare, hic. Une e perjetoja kete gje si nje gje, ku marrin vesh ata. Shume familje ne ate kohe, moda ishte qe kerkonin dy profesione, inxhiniere dhe mjeke. Dhenduret e tjere quheshin joserioze. Sidomos ne te artit, ishim te humbur.
Ishte nje paragjykim i pergjithshem ky?
Ishte pothuajse i pergjithshem. Nuk kishte autoritete artistike ose letrare. Ishin si te thuash, te politizuar ne ate fare menyre qe nuk zgjonin asnje interes, qofte tek vajzat apo tek familjet. Ne ate kohe, nenkryetari i komitetit ekzekutiv, ishin figura qe nuk terhiqnin asgjekund. Ishin figura qesharake ne Rusi per shembull. Ishin model demode me kasketa.
Kush ishin njerezit e preferuar ne ate kohe?
Ne ate kohe njerezit e preferuar ishin, arti kryesisht ne radhe te pare, shkencetaret e afte. Artet dhe letersia mbushnin ate boshllekun e jetes.
A kishte paragjykim familja e zonjes Kadare edhe nga jeta qe ju kishit bere?
Ata nuk dinin asgje, vetem se kam qene student jashte. Nje pjese quheshin me nam te keq. Nuk e di pse. Ndoshta se disa tregonin disa gjera te paperfytyrueshme, degjuesit i zmadhonin e keshtu me radhe. Kur vjen nga nje vend ku s’te ka pare njeri, s’te njeh njeri, njeriu ka prirjen te shpike. Keshtu ka lindur letersia ne fakt nga udhetare qe vijne nga larg, se ata perfitojne nga mungesa e te tjereve, ngjarjet i shpik, i shton, i zmadhon, deformon. Studentet shqiptare ne ate gjendje u gjenden, gjysmedramatike – gjysmekomike.
A ishit ju ne ate kohe, qejfli femrash?
Nuk eshte e vertete. Kete “nam” mua ma ka nxjerre nje film francez. Qe ju e keni nxjerre te paret ne Shqiperi, Televizioni Klan. Une kisha xhiruar nje film qe do te prishej ne qofte se nuk do te kthehej ne sistemin e sotem. Ishte shume e veshtire, rashe ne kontakt me nje rrjet televiziv, ata me thane e kthejme ne. I moren minutat qe i dhate ju.
Po ne mes te femrave jeni ne fakt, a ishin te bukura?
Ashtu kane qelluar. Eshte jeta e nje te riu, e rendomte. Nuk ka asgje te tepruar. Une sigurisht do te xhiroja, se vajzat i njihja.
A pati nje traume, dalja e shqiptareve dhe shkuarja ne Moske, ne raport me femrat?
Varet se ne cfare vendi kane shkuar. Zakonisht, studentet qe shkonin jashte, misteri kryesor ishte vete jeta. Ajo qe mungonte ne Shqiperi. Cdo vend ishte me liberal se Shqiperia. Ti je i huaj, je ne nje vend shume me te zhvilluar se Shqiperia.
Ishin vertete te gjitha vendet me te zhvilluara se Shqiperia?
Te gjitha vendet komuniste, ishin me te lirshme se Shqiperia. Pa asnje diskutim.
Edhe jeta erotike, marredheniet mashkull-femer ishin me te clireta?
Teper me e cliret se ne Shqiperi.
Ne Shqiperi ishte tabu?
Nuk ishte tabu, por ishte e pazhvilluar, vete ngushtesia e vendit, ashpersia e njerezve qe krijohej prej halleve te jetes, e zbehte.
C’ndodhte me keta te rinj shqiptare qe gjendeshin befas ne keto vende?
Po te marrim nga vendet lindore, me te zhvilluarat ishin Polonia, Hungaria Cekia, Rusia, kishte nje gje te vecante. Dy qytetet kryesore ku kishte studente shqiptare, Moska dhe Leningradi ishin si parajse per studentet, kishin lirine morale, sepse Rusia ne ate kohe bashke me vendet e tjera kryesonte liberalizmin. U denuan krimet e Stalinit. Atehere ka qene nje habi, qe si eshte e mundur qe nje sistem komunist te denoje krimet e veta. Imagjinoni te ndodhte kjo ne Shqiperi, qe vdiq sunduesi, vjen pasardhesi pas 6 muajsh dalin peshperimat e para qe jane bere krime dhe se do te denohen. Pastaj ndodh nje kongres qe i denon zyrtarisht. Imagjinoni cfare do te ngjaste ne Shqiperi po te ndodhte kjo. Studentet qe shkonin nga vende te vogla te medha perfitonin shume nga kjo.
Ishin femrat ruse me te disponueshme apo terhiqeshin me shume nga te huajt?
Vajzat ruse, kane namin e vajzave per dy gjera, shume te bukura pergjithesisht dhe kryesisht ishin shume te embla dhe shume femerore.
Edhe mendje-hapura?
Pa diskutim edhe te emancipuara. Ishte pjesa me e emancipuar e shoqerise. Terheqja me te huajt, luanin me faktin se ishin me te clireta nga ana psikologjike. Kishin disa vlera te padiskutueshme universale. Mua me ka ardhur keq pardje, se nje miku im me thote se me kujtohet se kur po behesha gati te shkoja ne Moske, se me tha Kadareja se kujdes se jane spiune vajzat. Kurre une se kam thene kete gje te tille. Se une kam guxuar te shfaq admirimin per vajzat ruse ne ate kohe.
Po pasiqe u rikthyet ne Moske a gjetet te njejten atmosfere?
Sigurisht. Une kam pyetur edhe te huajt kur rikthehen, se gjejne nje atmosfere disi te ndryshuar. Ata thoshin se ka nje adaptim te jetes ruse ndaj asaj perendimore, jo per mire. Kane nje nam te mire vajzat ruse.
A keni qene nje koleksionist femrash ne ate kohe?
Jo nuk eshte e vertete. Une nuk jam koleksionist
Madje nga librat tuaj, perceptohet se nuk e pelqenit te thonit se ishit poet, madje e fshihnit?
Kjo pershtypje eshte krijuar nga ky film. Se te japesh 3-4 vajza rresht duket si koleksion.
Ju talleni pak me shkrimtaret sovjetike, por a mos keni rene edhe ju ne kete kurth dhe ne vetvete ishit nje lloj koleksionisti?
Po jam tallur edhe me veten. Ne nje liber kam nxjerre veten se si nje idiot bera kete gje. Por koleksionimi eshte varferi. Ato mund te kene vertete femra, por qe te mburresh eshte mjerim. Ka shume meshkuj qe duan te flasin, te reklamojne, eshte ne te gjithe boten si fenomen, c’t’i besh.
Ju nuk e keni pasur kete pasion?
Une kete pasion nuk e kam pasur. Fakti qe ne librin tim, “Muzgu i perendive te stepes” qe e shkrova sapo u ktheva nga Moska, une e kam ironizuar kete gje, e kam nenkuptuar.
Por kur keni qene ne Moske, keni rene edhe ju prè?
Po sigurisht qe kam rene. Eshte psikoza e shokeve. Cfare eshte kjo psikoze? Eshte e shtune, ikim e dalim per qejf. Ti nuk do se ke lene takim me vajzen qe te pelqen shume. Por presioni shoqeror eshte kaq i forte tek te rinjte, sa thone: prape ti me ate? Hajde gjejme nje tjeter. Te gjesh nje tjeter, te rri mendja tek ajo. Eshte nje budallallek i pafund. Mirepo te rinjte, bien ne keto psikoza. Une e kam kuptuar qe ishte nje marrezi, derisa e shkrova.
Po kur u kthyet ne Shqiperi, nga gjithe kjo jete e hapur ne Moske, si e gjetet realitetin shqiptar?
Shume te trishtuar nga cdo pikepamje. Te vish nga Moska ne vitet ’60 qe ishte nje feste e vazhdueshme. Instituti Gorki ne Moske, ka qene ne qender, fasada e jashtme e bukur, ti ishe i huaj, nuk hyje ne thelbin e problemeve apo jeten e tyre.
Ju keni treguar se keni qene edhe ne shtepite e vajzave, ne familjet e tyre….
Te gjitha vajzat te ftonin ne shtepi. Kishin shume qejf.
Shkonit?
Po.
Ishin njerez te ftohte?
Jo te ftohte, po te huaj. Ato shikonin me kuriozitet, me cudi. Rusia ishte vend i madh, nuk dallonin shume, te huajt i fusnin ne nje kategori, dhe kishte paragjykim per te huajt, mosbesim. Vajzat e thyenin kete gje, ishin si misionare. Kishin nje rast per te shprehur ate dhembshurine e tyre, u dukej se ti je atje, ata jane te gjithe mosbesues, sikur i thonin vajzes, c’t’u desh qe u ngaterrove me nje te huaj. Te them dicka qe nuk e kam thene kurre, me kujtohet me coi nje vajze tek shtepia e saj. Ishin te kulturuar, shume me shume se c’prisja une. Ishin nena, babai dhe gjyshja. Me pyeten nga je? Nga Shqiperia. Me thane, i juaji eshte Gjergj Kastriot Skenderbeu?. Po i thashe. Me habiti pak, se nuk para njihej dhe shkoi ne raftin e bibliotekes dhe gjeti tregimet e librin anglisht dhe e shfletoi e u kujtua. Pra kishte zbulime te papritura.
A e paragjykonin ruset Shqiperine?
Jo, nuk e njihnin shume. Per ruset mendimi ishte roze per Shqiperine, pergjithesisht. E perfytyronin prane Italine. Per Italine cuditerisht kishte nje respekt tradicional.
Shqiperia hynte ne kete admirim?
Donte nuk donte edhe Shqiperia hynte ketu.
Ne kujtimet e saj, zonja Kadare, permend disa incidente qe ju keni pasur ne jeten tuaj bashkeshortore. Nuk jane shume, diku tek 5 faqe. Perse nje person duhet te tregoje historite, uljet dhe ngritjet e jetes bashkeshortore?
Ka disa modele kur shkruhen kujtime te tilla. Nje model eshte ai tradicional, ballkanas. Zakonisht shkruajne grate per burrat, kurse burrat per grate ndodh shume rralle. Kjo eshte universale dhe po vazhdon. Nje model eshte qe burri del si model i virtytit, mencurise, moralitetit, etj. Eshte nje model pothuajse i diskretituar, sepse eshte skematik. Cfare jane keto familje qe jetojne si ne parajse? Qe cdo gje shkon vaj, ose tregojne vetem vuajtje politike. Modeli i kundert eshte qe burri eshte nje horr i madh, aventurier qe i ka dale emri ne 50 gjyqe, 3 divorce, etj. Ky ndodh sot dhe po eshte aq i mjerueshem sa tjetri sepse shfrytezohet skandali per njohje. Eshte edhe nje zgjedhje e mesme qe eshte me e besueshme, realiste dhe tregon atmosfere te vertete dhe te besueshme. Nuk ka familje qe te mos kete acarime, dyshime, keqkuptime. Nuk ka te tilla. Disa dihen nga ciftet, disa nuk dihen. Ju me thate, ka pese faqe. As 1% nuk ka ne kete liber, faqe te ashtuquajtura roze.
Gjithsesi njerezit nuk jane mesuar me histori te tilla kur dikush i permend?
Nuk jane dhe histori, se une nuk di te kete nje histori serioze atje, dramatike. Qe une shkova te jetoj me nje grua tjeter, me zor u pajtuam, morem avokatin apo beme skandal.
Ka rrefime xhelozie te gruas tuaj…
Keto jane te padenja per t’u biseduar. Une te them te drejten nuk do te kisha deshire te flisja per to. Jane qesharake ne krahasim me nje jete njerezore. Si mund te quhet nje keqkuptim, a, b apo c, te quhet drame mes ciftit. Ciftet tona qe vriten dhe priten per keto probleme, cdo t’i quajme.
Shtypi botoi shume emra pas publikimit ne faqet e para…
Ato ishin perrallat me te marrezishme qe kam lexuar ne jeten time. Nga me absurdet. Jane qenie njerezore, qe nuk ekzistojne ne kete bote. Sepse jane personazhe librash. I marrin personazhet ne librat e mi dhe i kthejne ne gra.
Kam pershtypjen se ju nuk keni shkruar shume per dashurine?
Kjo eshte e vertete. Dhe kjo tregon se une kam qene shume i terhequr nga kjo, i rezervuar. Me eshte bere “verejtje” nga kritika boterore qe Kadareja merret pak me keto gjera. Keto jane marrezira, nuk eshte e denje qe ne te dy te flasim per to.
A u befasuat kur i pate?
Hic fare. Cfare ishin ato? Asgje. Pse une paskam vallezuar me nje vajze ne ditelindje? E cfare pastaj. Nje dyshim. Mund t’i hiqte, me gershere dhe ja iken.
Po pse nuk i hoqet, apo menduat se ishin te parendesishme?
Ishin kaq joserioze ne nje liber, sa qe nuk e menduam fare. Ishin gjera fare normale per nje cift. Ishte joserioze te merreshe me to. Une se mendova fare. Botuesi francez, tha te kete dicka, sepse publiku perendimor nuk di asgje c’ndodh ne keto familjet shqiptare ne komunizem. Si jane? Na mendojne se jemi neper aksione, duke uleritur tere diten, duke u vrare, burgosur. Por ka dhe nje jete normale qe ata jane te etur ta dine. Dhe ndoshta kjo ka ndikuar. Ai ka biseduar me Helenen kur ka dhene materialet qe te kete pak nga keto gjera. Te mesojme, sepse ishte shume terheqese per ta qendrimi i familjes se Helenes ndaj meje. Sepse ne Perendim kjo eshte e kapercyer, u dukej cudi.
Pra kur pate gjithe keto emra…
Gra qe nuk ekzistojne as si emer, as si qenie, qe nuk i kam njohur kurre. Grate qe kam njohur kane qene mikesha te familjes, ato emra qe dolen eshte turp te flasesh per to.
A keni qene ju gjate jetes tuaj nje mashkull i interesuar per femrat?
Une kam qene nje mashkull normal per femrat qe me pelqenin si cdo njeriu tjeter. Natyra ime ka qene pergjithesisht e rezervuar, e permbajtur dhe jo grykese, asnjehere. Statusi i nje shkrimtari te njohur qe une e fitova shume shpejt, te detyron te kesh nje sjellje edhe me te permbajtur.
Por ama edhe te jesh i rrethuar me admirim…
Tjeter pune ajo. Ti do te besh sikur nuk e veren ate admirim sepse behesh qesharak. Sepse ne qofte se po te ecesh ne rruge do te gjenden gjithmone 3 vajza, qe kerkojne autografe, kerkojne fotografi dhe ne qofte se ti ngazellehesh nga kjo gje, te ndritin syte e jep shenja, ti do s’do duhet te jesh i permbajtur. Te detyron statusi i shkrimtarit te njohur qe ti te besh sikur nuk e veren kete gje, dhe te behet natyre e dyte. Nuk te shkon ty ajo gje, sepse eshte fare pa dinjitet. Eshte nje detyrim, humbje lirie, qe te vjen, te paguash taksen e njeriut te njohur. Ne ate kohe ishin me te rralle njerezit e tij. Je i detyruar te vendosesh nje mbrojtje.
A keni qene ne jeten tuaj i provokuar nga femrat?
Jo. Une e di c’do te thote nje ngacmim femeror. Eshte shume e natyrshme. I kam mbushur mendjen vetes, se kjo nuk ka pse te me krijoje mua asnje trysni te brendshme.
Zoti Kadare, pati edhe nje reagim te kundert. Pati njerez qe keto permendje emrash, u xhelozuan se ju japin pamjen e nje mashkulli te suksesshem?
E para une nuk kam moshe per keto. T’i kthehem kesaj historie eshte nje budallallek. Por ka nje te vertete ne mes, ka shkrimtare ose krijues, te cilet perpiqen ta mbushin ate qe mungon ne vepren e tyre, peshen, seriozitetin, njohjen, shitjen me keto qe thame, episodet roze, skandalet. Sic ju thashe, ka shkrimtare qe ndahen nga grate dhe e shfrytezojne kete situate per 15 vjet shitje librash. Aq sa lexuesi thote po boll se u ngopem me keto, tani duam disa te tjere qe ndahen. Dhe shkruajne grate nga njera ane, burrat nga ana tjeter, sa i nxjerrin syte njeri-tjetrit.
Pse kjo nuk ju ngjall ndonje interes?
Nje shkrimtar serioz nuk ka nevoje per keto, kurre. Kjo eshte nje varferi. Por ka njerez qe ju duket se jane ne qender te vemendjes me kete, eshte nje snobizem i lejueshem njerezor. Eshte vanitoz. Shume njerez kane qejf te jene ne qender te vemendjes, deri tek kriminelet dhe vrasesit, kane kenaqesi kur dalin ne televizor, deri ketu shkon puna. Eshte ne natyren e njeriut. Eshte nje gje e mjerueshme.
A keni pare ju, apo keni pasur frike gjate viteve te diktatures, qe keni qene nje shkrimtar i njohur, se femrat, provokimet e tyre mund te kene qene te futura nga sigurimi?
Me ka shkuar mendja sepse ishin histori qe qarkullonin. Cdo njeriu i shkonte ne mendje.
Kjo pengonte marredheniet normale me to?
Nuk kishte nevoje te pengonte, por …
I ka perdorur regjimi komunist keto metoda?
Duhet t’i kete perdorur.
Po ne Bashkimin Sovjetik?
Me siguri i ka perdorur. Jane te njohura rastet, sepse ruset i kane perdorur shume. Ka qene kaq e njohur kjo.
A ka pasur gra te rendesishme ne jeten tuaj?
Nuk e kam menduar kete gje. Ne radhe te pare eshte gruaja ime sigurisht.
Si ka qene jeta juaj me Helena Kadarene?
Ka qene nje jete pergjithesisht e pasur, harmonioze, aq sa eshte harmonioze nje jete e gjate e nje cifti. Mund te kete pasur acarime si cdo familje. Ne nuk kemi pasur asnjehere nje krize serioze. Madje serioze eshte nje fjale shume e rende, ne nuk kemi pasur asnjehere krize.
Madje eshte perdorur edhe fjala divorc se fundmi nga shtypi…
Kemi qeshur te dy kur e pame qe u perdor fjala divorc.
A jeni i lumtur sot pas shume vitesh nga njohja me te?
Sigurisht qe jam i lumtur. Ndonese nisi keshtu si e rastesishme, ka qene shansi im ne jete.
Ne kujtimet e saj, zonja Kadare tenton te sqaroje edhe nje opinion qe ka qarkulluar ne Shqiperi para viteve ’90, qe ju nuk keni qene asnjehere modest, por mendjemadh e gati – gati arrogant. A eshte e vertete qe ju jeni pak i ftohte ne raportet me njerezit, shoqerine?
Kjo ka dy ane. Une mund ta kem kete cen apo mungese. Njerezit keshtu ndahen, ne disa me te ngrohte apo te ftohte. Gjate gjithe perandorise komuniste, ne shkrimtaret i jemi nenshtruar nje trysnie e presioni te neveritshem ne lidhje me modestine. Cdo tirani ne bote nuk duron dot dinjitetin e krijuesit, shkrimtarit, filozofit, artistit, piktorit, fizikantit etj. Nuk duron dot autoritet paralel ndaj shkrimtaret kane qene nen survejimin e pushtetit si konkurrent, si force alternative. Dhe kjo shprehej me parullen e neveritshme te modestise, se shkrimtari duhet te jete modest, duhet te shkoje ne popull, te mesoje nga populli. Me fal, cdo te mesoje nga populli nje shkrimtar, nuk ka gje me qesharake. Cfare do te mesosh? Kjo vetvetiu te krijon nje reagim kunder kesaj. Une jam shkrimtar, cfare je ti qe me jep kete keshille. Po jam mendjemadh meqe e quan mendjemadh ti, sepse jam dinjitoz dhe duhet te quhem mendjemadh.
Te njejten akuze keni pasur edhe me politiken. Zonja Kadare thote se ju keni qene indiferent ndaj politikes, ose i ftohte ne marredhenie me politikanet…
Kjo eshte nje cilesi qe buron nga brenda, nga profesioni. Ne qofte se ti je nje krijues serioz, ti krijon nje bote paralele, do apo s’do krijon nje konflikt te heshtur, te mbuluar me strukturat shteterore. Keshtu qe do te jesh vetvetiu i ftohte ne kete. Une nuk jam kunder politikes.
Ju intereson personalisht politika?
Me intereson aq sa i intereson qytetarit ne pergjithesi, aq sa lidhet me fatet e vendit, me te cilat letersia do apo nuk do lidhet. Por une jam kunder modes, qe politika eshte e poshter, prostitute, qe politikanet jane keshtu ose ashtu. Eshte nje fatkeqesi ne qofte se politikanet jane keshtu apo ashtu. Ne fund te fundit, per mua si njeri i qyteteruar, shkrimtar, krijues, politika eshte nje gje normale. Politika vjen nga fjala police qe eshte qytetari, ndergjegje qytetare, dihet se ne antikitet kur jane vene rregullat e para te demokracise, themelet ishin dy institucionet e medha qe drejtonin qytetin. Ishin demagoget, qe ishin politikanet ne ate kohe dhe hipokritet qe ishin aktoret, quheshin te tille se luanin. Kjo eshte burimi dhe nuk ka pse te jesh kunder kesaj. E keqja eshte e keto jane deformuar.
Ka pasur ne shtyp kritike ndaj jush qe thone se ju keni tentuar te hyni ne politike para viteve ’90. A eshte e vertete kjo?
Kjo nuk eshte fare e vertete. Jane fantazi e njerezve qe ngrihen dhe ngrysen me endrren per te pasur pushtet. Dhe ai s’mund ta besoje kurre qe ka njerez qe nuk duan pushtet. Dhe une nuk jam i vetmi, ka plot te tille. Mirepo ai qe jeton me kete, nuk e beson dot kurre. Kohet e fundit, se me ngjallet mua here pas here ky thashetheme, thuhet se Kadare do te behet President. Thote qe jo, po aty e ka mendjen, shprehen. 1000 vjet sikur te jetoj mua s’do me shkoje mendja kurre per kete gje dhe nuk me ka shkuar kurre. Jo se jam njeri i jashtezakonshem nga ana morale apo etike, por sepse nuk eshte natyra ime kjo.
C’domethene nuk eshte natyra juaj?
Nuk eshte natyra ime.
Ka shkrimtare qe jane bere presidente….
Po ka sigurisht. I vetmi i suksesshem ne keto kohe eshte Haveli, qe ka qene nje shkrimtar me aktivitet letrar te admirueshem. Eshte presidenti Evropian qe meriton admirimin tone dhe nje statuje ne mes te Tiranes, per qendrimin qe ka mbajtur ndaj Shqiperise dhe Kosoves. Ai ishte dramaturg shume i mire. Ju siguroj qe mua kurre nuk me ka shkuar mendja per keto poste. Jam i bindur edhe i sterbindur qe edhe po te ma kerkojne, edhe sikur te ma quajne krim, une nuk do ta pranoj kete gje dhe do ta marr persiper se do te me falni por krim nuk e marr dot persiper.
A eshte e vertete qe Edi Rama jua ka kerkuar disa here kete?
Jo jo, nuk eshte e vertete. Kujtimet e time shoqeje jane keqinterpretuar. Gjate nje vere, ne vitin 2007 kane marre njeri pas tjetrit per te ma propozuar kete gje, tre njerez. Kane qene Edi Rama me e-mail, meqenese nuk kishim muhabet bashke, e quajti jokomode te me drejtohej direkt ne telefon. Iu drejtua Helenes, e kishte me lehte. Pas gjysme ore, ose 40 minuta, ka marre Sali Berisha me te njejtin propozim. Madje ende sot une nuk e di, a kishte ndonje konsulence te perbashket apo jo. Edi Rames, iu dha pergjigje nga Helena, se nuk ka asnje shans. Berishes ia dhashe vete, se do te me kuptoni, nuk eshte per mua, mos kini shprese tek kjo gje, hiqni cdo parashikim. I treti ishte At Zef Pellumbi ne prag te vdekjes. “Biri jem”, – tha, “pranojeni per te miren e kombit”. Me nje ze qe une edhe sot nuk e harroj, se ishte shume prekese, qe nje njeri qe ndahej nga kjo bote kishte merak per kombin dhe i dukej se une mund t’i jepja nje zgjidhje. Une i dhashe nje pergjigje jo, por shume me te zbutur sigurisht se sa te tjeret, ai me zor merrte fryme. Njerez qe kane qene aty tek shtrati i tij kur ai ma beri kete kerkese, ma pohuan per kenaqesine time ate interpretim qe i dhashe une. Ketu u mbyll kjo histori pergjithmone. Por historia nuk mbyllet ne kokat e te tjereve. Ndaj perfitoj nga ky rast ta them se eshte nje vendim i prere dhe i sterprere.
Ju keni pasur nje takim shume te perfolur me Enver Hoxhen. A mos duket se nga ky takim, ndryshe nga komentet shume kritike qe ju keni bere, del shume pozitiv dhe me ngjyra roze ne kujtimet dhe menyren si keni rrefyer?
Ka dy rrefime, eshte e vertete ajo qe kam shkruar une. Por ju harroni dhe te gjithe harrojne se ai kujtim eshte shkruar kur Enver Hoxha ishte gjalle ne ’84-en. Komiteti Qendror i PPSH organizoi nje thirrje qe njerezit qe kane takuar Enver Hoxhen te shkruajne. Pra e detyruar. M’u drejtuan dhe mua, qe “shoku Kadare ju e keni takuar dhe duhet te lini nje pershtypje”, pa asnje nderhyrje se si duhet bere kjo. Une kam shkruar rreth 10 faqe dhe i dorezova. Ato jane botuar disa here dhe jane shkruar ne kete kushtezim, qe ai do t’i lexonte. Une nuk mund te shkruaja qe perpara meje ishte ai, njeriu sundues prej te cilit varej fati, etj. etj. kam shkruar ne menyre kronikale ate qe ndodhi. Cfare bisede beme? Une nuk kam folur ne ate takim, ai foli vazhdimisht, ato qe ka thene jane te verteta, ato qe kam thene une per ato qe tha ai, po ashtu jane te verteta.
Ju mendoni se ishte vete Enver Hoxha i interesuar per t’i lexuar keto mendime?
Kete nuk e di. Gjeja e pare qe mendova kur shkrova, ishte qe disa do t’i lexojne. Ime shoqe ka pershkruar pak a shume qe eshte e njejta gje.
Por ju jeni perfshire ne komentet ne ate qe mund te quhet deviacioni seksual i Enver Hoxhes, homoseksualizmin e tij. Madje keni pasur edhe nje replike me Arshi Pipen…
Kjo eshte bazuar e gjitha ne moskuptim, keqkuptim, apo mashtrim nuk e di. Une nuk jam marre kurre me kete gje. Ne kete gje me ka futur nje replike me Arshi Pipen. Sepse ai per te me bere nder, sipas mendjes se tij, qe ne vitet ’80 shkroi qe Kadare ne “Kronike ne gur” ka folur indirekt, terthorazi, por pothuajse hapur per homoseksualizmin e Enver Hoxhes. Kjo nuk eshte e vertete, as me ka shkuar nder mend. Libri eshte, eshte botuar pese here, si paskam folur, ku eshte? Nuk me ka shkuar kurre nder mend. Thashethemet kane qarkulluar. Ne mendjen time, kjo ka qene gjeja me e parendesishme, ne te gjitha kuptimet. E para eshte e pavertetuar dhe kjo nuk i heq apo vendos asgje personazhit historik. E cfare po te ishte? Hicgje. Per nje mendje te prapambetur do te ishte ndonje gje. Une kurre nuk jam marre me kete, sepse te merresh me kete gje, do te thote qe te mos merresh me thelbin e nje sundimi. Kjo gje, jo vetem qe s’i ben dem, por ka mundesi te krijoje simpati per te ne Evropen e sotme. Sepse kjo te jep idene e nje njeriu te ndryshem, qe ka guximin t’i kaperceje tabute. Ky thashethem nuk eshte perhapur aq shume, sepse nuk eshte marre me seriozitet, por aq sa eshte perhapur po njerezit thone po mire, paska qene interesant. Sigurisht per nje mentalitet provincial do te thoshin qe ou, pa shiko s’e dinim. Une nuk jam marre kurre me kete. Me duket e padenje si bisede, se na tregon vogelsine tone para historise. Te kujton pak a shume anekdotat per Skenderbeun, Ismail Qemalin. Pse ky qenka faji i tij (Enver Hoxhes)?
Ne kujtimet e zonjes Kadare thuhet se ju jeni takuar ne vitin 1981 me Martin Camaj, i arratisur. Si u takuat me te?
Eshte merite e tij. Une kam qene ne Frankfurt i ftuar nga panairi i librit dhe ishte hera e pare qe Shqiperia pranonte te conte nje delegacion. Ishte e shkruar qe prania ime ishte e detyrueshme. U pranua. Drejtori i panairit me thirri per takim koke me koke ne dreke dhe shpjegoi misterin. I jam drejtuar vete, – tha, – Enver Hoxhes, duke i thene shprese per botimin e veprave te tij. Ky drejtor, djallezor, iu drejtua me kete shkrese dhe ketu shpjegohet misteri pse Shqiperia mori pjese. Pas kesaj filloi botimi i veprave te tij ne Zvicer dhe u botua nje pjese e veprave te tij. Martin Camaj erdhi ne Frankfurt dhe ne nje konference u paraqit dhe me tha, une jam Martin Camaj, a me njeh? Po i thashe. Biseduam ne kembe 3-4 minuta. Jam shume i gezuar qe ju takoj tha, kaq. Me vone une kam pasur shkembim mendimesh me te, nepermjet ish ambasadorit te Gjermanise ne Tirane, Verner Daun, ai filloi te vinte ne Paris me sillte lajme prej tij, i conte mendimet e mia atij. Dhe jam i lumtur t’i transmetoj mendimin tim per novelat e tij. Ai u gezua shume dhe na ftoi per dreke. Caktuam dhe dreken, por ai vdiq nje jave para saj dhe nuk u takuam kurre.
Si erdhi lajmi ne Shqiperi qe ju u takuat me te?
Nuk e di se si u mor vesh. Une them se vec prej atyre qe quheshin miqte gjermane se nuk ka njeri tjeter.
Ju thirren dhe ju terhoqen verejtje per kete?
Po, por nuk ishte ndonje gje kush e di se cfare, traumatike. Me thane se ju jeni takuar me nje armik. Nuk e dija i thashe.
Ne kujtimet e zonjes Kadare, ka nje pjese ku ju i thoni nje dite se qe sot une nuk do te shkruaj me proze artistike, letersi…
Po ia kam thene.
Eshte e vertete qe ju nuk do te shkruani me letersi?
Po eshte e vertete.
Perse?
Letersi artistike kam thene, romane. Une e kam braktisur njehere poezine, ne vitin 1997 dhe bera nje perjashtim ne vitin 2005. Por letersi mund te shkruaj, letersi eseistike per shembull.
Jeni i bindur?
Po jam i bindur.
Kishte ndonje shkak?
Nuk kam deshire te shkruaj.
Ka pasur nje lloj rihimnizimi te ceshtjes se Haxhi Qamilit ne Shqiperi qe ju e perfshini edhe ne librin mosmarreveshja qe vrasja e Haxhi Qamilit ka qene nje lloj atentati ndaj myslimanizmit shqiptar? Cili eshte mendimi juaj per kete?
Ky eshte nje mashtrim i ndyre. Eshte jashtezakonisht percares, antishqiptar dhe antikombetar. Haxhi Qamili asnjehere nuk ka perfaqesuar edhe ne mendjen shqiptare perfaqesuesin e islamizmit, kurre. Dokumentet per te, komentimet apo theniet ne histori nuk kane qene keshtu. Haxhi Qamili ka qene nje shef bandash proturke, kunder pavaresise se Shqiperise ateheree proturke, osmane. Nuk ekziston asnje dokument qe ky perfaqeson islamizmin shqiptar. Kur u ndesh ne fillim, kur beri vrasje dhe tortura i beri kunder myslimaneve shqiptare, se ne ato zona veproi. Nuk ka ndonje ndeshje te tille se ai ngriti flamurin dhe po sulmon te krishteret. Haxhi Qamilin e mbyten shqiptaret myslimane, e zune rob, e torturuan madje, nje Osman Bali, qe shquhet si vrasesi dhe torturuesi i tij. Ketu kombi shqiptar tregoi nje nivel jashtezakonisht te larte, te asaj qe ne e quajme harmoni fetare, nuk e lejoi kete njeri. Ishin myslimanet qe u ndeshen me te, e urryen, e kapen dhe e vrane. Ndaj te ngrihet kjo ceshtje, eshte shume e trishtueshme, dhe i rrezikshem eshte provokim kombetar. Shteti shqiptar do te ishte e udhes, te nxirrte ligje te perkohshme, ne bashkepunim me lejen nderkombetare per nje rreptesi te vecante per 3-4 vjet per provokim i rende kombetar dhe antikombetar. I ve zjarrin ketij problemi, te paqene dhe teresisht i rrezikshem.
Para disa kohesh Ministri i Arsimit i Turqise se sotme, kerkoi rishikimin e teksteve shkollore gjate vizites zyrtare ne Kosove ne favor te nje fryme, me pak antiosmane….
Une jam kunder kesaj gjeje, sepse nuk me duket etike nga ana nje shteti qe t’i kerkoje nje shteti tjeter qe te rishikoje programet ne favor te tij. Se dyti ky nuk eshte favor per te, por favor per nje sistem qe Turqia vete e ka permbysur. Atehere zoteri c’do te besh ti, eksperimente me vende te tjera, te mesosh provincat te bejne dicka qe ti vete e ke permbysur. Eshte fyerje per historine shqiptare. Problemi eshte a ka qene sundim, apo ka qene administrim? Ka qene absolutisht sundim. Kjo eshte nje bisede e shemtuar. Nje komb ecen perpara se di te mbylle disa dosje, e nuk i hap. Eshte nje dosje e mbyllur. Perse duhet te rihapen vazhdimisht. Ne cfare bejme, ne rihapim dosje dhe keto nuk na lene te ecim para.
Zoti Kadare, ju permendni diku, edhe zonja Kadare po ashtu, “popujt e Shqiperise”. C’domethene popujt e Shqiperise?
Ne konceptin tim ndoshta kjo eshte dicka e ardhur nga nje vizion artistik i botes. Po qe eshte i vertete. Cdo popull, sic ka historia, epoka te ndryshme ka dhe popuj te ndryshem. Disa jane me te perparuar, disa ecin mbrapa, bien dhe ngrihen. Breza si te thuash.
Perse Shqiperia ka nje mosmarreveshje?
Keshtu e kane sjelle rrethanat qe une nuk jam ne gjendje t’i zberthej.
Jeni i bindur qe ekziston nje mosmarreveshje shqiptare?
Po jam i bindur dhe mendoj se edhe mendimi i pergjithshem i shtetit shqiptar, e pranon se ne e kemi kete mungese. Eshte nje mungese, nje cen kombetar qe ne duhet ta ndreqim.
Doja t’ju pyesja per librin tim, a kishte gjera te reja ne kete tekst?
Ju ma dhate doreshkrimin, por e kam lexuar te gjithe. Nga ky liber per cudine time, sepse mendoja se i dija keto gjera, kishte gjera qe nuk i kam ditur. Ose disa i kam ditur, por jo kaq qarte dhe kaq te dokumentuara. Kete ben ky liber, ka plotesuar dicka.
A ka shume gjera te pazbardhura historia e Shqiperise? Ajo e viteve te komunizmit?
Kjo e viteve te komunizmit, sigurisht qe ka te pazbardhura. Kurse historia tjeter mire ose keq eshte e zbardhur. Teza e rishikimit te historise eshte e gabuar. Sepse historia nuk eshte e shkruar, eshte e rishkruar sepse pasurohet me dokumente.
