Aktivitetet e Isa Boletinit sipas burimeve britanike 1910-1912

Shkruan: Prof. Dr.asoc. Frasher DEMAJ

Vitet 1910-1912 janë kohë e perpjekjeve të vazhdueshme të rilindasve shqiptarë me qëllim të bashkimit të forcave në luftë për çlirim e shtet kombëtar. Një nga figurat kryesore të kësaj lëvizje ishte edhe Isa Boletini. Ai u lind në fshatin Boletin të Mitrovicës më 15 janar të vitit 1864. Që nga mosha 17 vjeçare, në kohën e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit tregoi tipare të një udhëheqësi popullor. Isa së bashku me Hasan Prishtinën, Idriz Seferin, Dedë Gjo Lulin dhe Bajram Currin ishin figurat qendrore të organizimit të rezistencës antiosmane dhe kryengritjeve sidomos në Vilajetin e Kosovë dhe një pjesë të Vilajetit të Shkodrës. Isa Boletini bëri përpjekje për bashkimin e forcave shqiptare kundër pretendimeve pushtuese të shteteve fqinjë si Serbia, Mali i Zi dhe Bullgaria. Prandaj duke qenë personalitet i rëndësishëm një tribun popullor, ai u bë figura qëndrore në mobilizimin e përgjithshëm për luftë kundër armiqëve të popullit shqiptar. Tiparet e një udhëheqësi ushtarak, ai i shfaqi edhe në kohën kur repartet ushtarake osmane e sulmonin kullën e boletinëve, për tu formësuar edhe më shumë gjatë kryengritjeve 1910-1912, sidomos në betejën e zhvilluar në Grykën e Carralevës në maj 1910 dhe në periudhën maj-korrik 1912. Isa Boletini u bë personalitet atraktiv dhe i rëndësishëm edhe për konsullatat, ambasadat dhe nivelet tjera të përfaqësimit diplomatik të fuqive të mëdha të interesuara për shqiptarët dhe zhvillimet e përgjithshme si në territoret e okupuara nga Perandoria Osmane poashtu edhe për vendet e rajonit të Ballkanit. Isa e shihte si mundësi të vetme për tu çliruar, bashkimin e lëvizjeve të armatosura të krahinave të ndryshme në një kryengritje të vetme me karakter mbarëkombëtar. Për këtë bashkim forcash Isa shprehej: ”Kur të bashkohen të gjithë shqiptarët, të lidhin nder vedi një besë shqiptare, do të jemi të zotë të perzomë urdinë e turkut jo me armë por edhe me hunjtë e gardhit”.


Vitet 1910-1912 u karakterizuan me perplasje të forta në mes shqiptarëve dhe autoriteteve osmane të cilët perdorën taktikën për “t’i diciplinuar shqiptarët” duke i mashtruar me premtimin se pas revolucionit xhonturk kerkesat e shqiptareve do të merreshin në konsideratë. Mashtrimi xhonturk nxiti Isa Boletinin dhe atdhetarë të tjerë për të organizuar kryengritje të përgjithshme, kundër turqve të rinj me kërkesë kryesore, autonominë e Shqipërisë. Lajmi për kryengritjen shqiptare nën udhëheqjen e Isa Boletinit u përhap shumë shpejtë jo vetëm në Vilajetin e Kosovës por edhe në vilajetet tjera shqiptare. Për pergatitjen e shqiptarëve dhe lëvizjet kryengritëse raportonin edhe amdasadorët, konsujt dhe përfaqësuesit tjerë diplomatik. Kështu, në një raport të konsullit austro-hungarez Tahy nga vendi i Isa Boletinit, Mitrovica, dërguar ministrit të Jashtëm Berchtold, njoftohej lidhur me përgatitjet për një kryengritje kundër osmane në Vilajetin Kosovës, ku thuhet se veprimtaria e Isa Boletinit që shkon drejtë një revolucioni, energjia e pashterrur dhe heroizmi i tij, që po i nxjerrin aq shumë telashe regjimit të ri, e afrojnë më tepër mundësinë e një kryengritje me përmasa më të gjëra.
Për lëvizjen kryengritëse shqiptare dhe drejtimin e saj nga Isa Boletini njoftonte edhe diplomati britanik Sir G. Buchanan i cili ishte agjent dhe konsull i përgjithshëm britanik në Bullgari, në raportin e gjatë dhe të detajuar derguar Ministrit të Punëve të Jashtme sir Edward Grey në të cilin perveq tjerash fliste për gjendjen e Perandorisë Osmane në territoret e banuara me shqiptarë, pretendimet e Serbisë për “Serbinë e Vjeter” siq e quanin Kosovën dhe për veshtirësitë e pengesat qe po haste politika serbe për shkak të rezistencës së kryengritësve shqiptar. Edhe ambasadori britanik në Vjenë Sir Fairfax Cartwright në raportin e derguar ministrisë së punëve të jashtme britanike me datë 25 nëntor 1912 njoftonte për situatën më të re në rajonin e trazuar nga lufta ballkanike. Dokumenti në vazhdim trajtonte mobilizimin e shqiptarëve të cilët kishin ngritur krye. Ai permendte në mes tjerash edhe Isa Boletinin dhe rolin e tij në udhëheqjen e kryengritësve. Diplomacia britanike e vlerësonte Isen si një një nga udhëheqësit kryesor në Vilajetin e Kosovës. Atë e pershkruanin si personalitet autoritativ pa ndonjë shkollim të veçantë, një burrë të besës e traditës që kishte ndikim në popull. Isa sa here që donte i mobilizonte forcat kryengritëse jo vetëm kundër osmanëve por edhe kundër forcave serbe, malazeze e bullgare.
Diplomacia britanike i konsideronte shqiptarët si faktor të rëndësishëm brenda Perandorisë Osmane duke vlerësuar se edhe stabiliteti i saj i brendëshëm në territoret e banuara me shqiptarë varet në masë të konsiderueshme nga këta të fundit. Sipas burimeve britanike, kryengritjet shqiptare ende nuk kishin arritur ndonjë nivel të lartë të organizimit. Mirëpo pavarësisht kësaj aty ishin të përfshirë një numër i madh i personaliteteve me autoritet nga të gjitha Vilajetet e banuara me shumicë shqiptare. Kur flitet për territoret që përfshinte Vilajeti i Kosovës, Isa Boletini permendej si njëri nga personalitetet më autoritativ i cili mund të mobilizonte në luftë një numër të madh kryengritësish shqiptar brenda një kohe të shkurtër.

Sipas burimeve britanike Isa Boletini konsiderohej si një nga pengesat kryesore për realizimin e pretendimeve të Serbisë dhe Malit të Zi. Prandaj diplomacia serbe dhe malazeze perdoren taktika të ndryshme për të minimizuar rolin e Ises në ngjarjet e rëndësishme siq ishte Kryengritja e Kosovës 1910, Kryengritja e Malësisë më 1911 dhe Kryengritja e Përgjithshme 1912.
Në burimet britanike flitet edhe për mënyrën se si Serbia dhe Mali i Zi perdoren joshjen por në të njejtën kohë edhe kërcënimin për Isen dhe bashkëpunëtorët e tij. Diplomacia serbe dhe ajo malazeze mundohej që kryengritësit shqiptarë ti dobësonte duke i nxitur kundër Perandorisë Osmane, që pastaj ta kishin më të lehtë të aneksonin territoret e tyre. Nga ana tjetër edhe autoritetet osmane alarmonin për rrezikun serb e malazez për shqiptarët duke u munduar të bindin udhëheqësit politik dhe kryengritës të mos e ndanin fatin e tyre nga ai i Perandorisë Osmane.
Qe Isa Boletini ishte bërë një personazh i rëndësishën flet edhe Obri (Aubrey) Herbert në kujtimet e tij. Herbert ishte një udhpërshkrues politikan e diplomat britanik, njohës i mirë i rrethanave shqiptare dhe njikohësisht shquhej edhe si mik i Isa Boletinit dhe shqiptarëve. Sipas Herbert Isa Boletini një burrë shumë i gjatë me mustaqe, i shkathët, shqiptar tradicional verior, një fytyrë të ashpër, në veshje gegë, në këtë kohë (1910-1912), ishte bërë një hero dhe emri i tij permendej gjithandej. Herbert, Isa Boletinin e quajti edhe Robin Hudi i shqiptarëve. Ai permend gjithashtu që në kontaktet e tij me Isa Boletinin, ky i fundit ti ketë thënë se shqiptarët shpresojnë që Anglia do ti ndihmonte në perpjekjet e tyre në mbrojtje të territoreve shqiptare. Herbert gjithashtu citon Isen ti ketë thënë se “ veriu dhe jugu, toskët dhe gegët duhet të bashkohen se janë i njejti popull”.
Në një dokument të datës 27 gusht 1912 në një raport diplomatik në të cilin flitej për marrëdhëniet e autoriteteve osmane me popullsinë vendëse thuhej se krerët lokal janë shumë të revoltuar ndaj pushtetit osman i cili i trajton shqiptarët në mënyrën më të keqe. Në mesin e krerëve të revoltuar permenden krerët e Ipekut (Pejës), Prizrenit si dhe Riza beu nga Gjakova dhe Isa Mitrovica, pra është fjala për Isa Boletinin.
Isa Boletini nuk u ndal asnjëherë së kontribuari për çështjen shqiptare madje as në vitet e fundit të jetës së tij. Atë u munduan ta “bënin për vete” Perandoria Osmane, Mali i Zi dhe Serbia por ai ishte dhe mbeti personalitet i qëndrueshëm përballë sfidave dhe tundimeve duke lënë mënjanë gjithçka dhe duke u përkushtuar i tëri për liri e shtet kombëtar.
Atë e tradhtuan dhe e vranë armiqtë e shqiptarëve, saktësisht dy orë para se të hynte Austro-Hungaria. Isa Boletini u vra nga forcat malazeze në pritë në Podgoricë mbi Uren e Moraçes më 23 janar 1916.
Fare në fund dua të them se për figurën e Isa Boletinit dhe kontributin e tij duhet edhe më tej të thellohen studimet e bazuara në burime arkivore jo vetëm britanike por edhe austriake, franceze, italiane e ruse në mënyrë qe portreti historik i këtij personaliteti të jetë sa më i kompletuar.

(Frashër Demaj është i lindur me 08.7.1973 në Radavc të Pejës. Shkollën fillore e kreu në vendlindje, ndërsa të mesmen në gjimnazin “11 Maji” tani “Bedri Pejani” në Pejë. Në vitin akademik 1991-1992 është regjistruar në Universitetin e Prishtinës, përkatsisht Fakulteti Filozofik, dega e Historisë, ku ka diplomuar më 22. 2.1996 me temën “Kriza Lindore dhe Çështja Shqiptare 1875-1881”.
Studimet pasdiplomike i fillon në vitin akademik 1997-98 në Fakultetin Filozofik të Universitetit të Prishtinës në periudhën Koha e re, shek. XIX-XX dhe ka magjistruar më 25.3.2005, me temën: “Qëndrimi i Italisë ndaj Çështjes shqiptare 1875-1881”. Temën e doktoraturës me titull: “Britania e Madhe dhe çështja shqiptare 1875-1913” e ka mbrojtur 15.7.2009 në Fakultetin Histori-Filologji në Universitetin e Tiranës para komisionit: Prof. Dr. Ferit Duka (udhëheqës shkencor), Prof. Dr. Valentina Duka, Prof. Dr. Nevila Nika, Prof. Dr. Marenglen Verli, Prof. Dr. Fatmira Musaj dhe Prof. Dr. Fatmira Rama.


PËRVOJA E PUNËS:

Mësimdhënës në:
Shkollën Fillore “Iliria” në Prishtinë –1997
Shkollën Fillore “Ismail Qemali” në Prishtinë në vitin shkollor 1997-1998.
Shkollën Fillore “Elena Gjika” nga viti 1998
Gjimnazin Flologjik “Eqrem Çabej” në Prishtinë 1999-2000. Paralelisht ka punuar edhe në shkollën fillore “Elena Gjika” në Prishtinë deri në vitin 2003. 
Nga qershori i vitit 1999-2002 ka punuar si anëtar i redaksisë-gazetar i revistës “Kosovarja” në Prishtinë, poashtu një periudhë të shkurtër (vitin 2000) ka punuar në redaksinë e revistës “Rrezja” në Prishtinë. Në vitin 1999 ka punuar në cilësinë e gazetarit - kolumnist në të përditshmen “Fakti” të Shkupit. Në vitin 2001 ka qenë drejtor i revistës për komunikacion “Tempulli”
Gjatë kohës së punës si gazetar ka botuar një numër të konsiderueshëm të artikujve me permbajtje historike, politike, kulturore, sociale etj
Nga korriku i vitit 2003 punon në Institutin e Historisë në fillim si asistent dhe më pas si hulumtues i pavarur dhe si bashkëpuntor shkencor. 
Aktualisht ka thirrjen shkencore Bashkëpuntor i Lartë Shkencor-Profesor i asocuar (inordinar).

FUSHA DHE PERIUDHA E INTERESIMEVE SHKENCORE

Frasher Demaj merret me Historinë e Diplomacisë (shek. XIX dhe fillim shekulli XX) por është marrë dhe merret edhe me problemet e arsimit dhe me historinë e zhvillimeve politike të fundit të shekullit XX.

DISA PUNIME SHKENCORE TË BOTUARA NË REVISTA SHKENCORE NË KOSOVË DHE JASHTË.

• Elementet Shtetërore të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, “KOSOVA” 22/23, Prishtinë, 2003.
• Emigrimet dhe vendbanimet e arbëreshëve në Itali, “KOSOVA” 24/25, Prishtinë, 2003.
• Misioni politiko-diplomatik i Abdyl Frashërit dhe Mehmet Vrionit në Evropë, “KOSOVA” 28, Prishtinë 2006.
• Djathtizmi në Kosovë 1945-1990, E djathta shqiptare në mbrojtje të Shqipërisë Etnike, Prizren - Shkodër, 2006.
• Veprimtaria atdhetare e Azem (Miftar) dhe Ukë e Sejdi (Smajl) Demajt, E djathta shqiptare në mbrojtje të Shqipërisë etnike, Prizren - Klinë 2006
• Krimet serbo-malazeze në Fierzë (Novosellë) të Pejës më 1945, E Djathta shqiptare në mbrojtje të Shqipërisë etnike. Prishtinë 2006,
• Qëndrimi i mbretit Nikolla i Malit të Zi ndaj çështjes shqiptare sipas gazetës “La Nazione Alabanese”, “KOSOVA” 29-30, Prishtinë 2008.
• Pjesëmarrja e abreshëve-shqiptarëve në luftë për bashkimin e Italisë, “VJETARI” i Arkivit të Kosovës, nr. 39/40, Prishtinë 2008.
• Roli i shtetit shqiptar në mbrojtjen e çështjes së Kosovës 1990-1999, botuar në përmbledhjen e punimeve: “Pavarësia e Shqipërisë dhe sfidat e shtetit shqiptar gjatë shekullit XX, Tiranë 2008.
• Lëvizjet kulturo-arsimore të arbëreshëve të Italisë gjatë shek XIX, “VJETARI” i Arkivit të Kosovës nr. 40/41, Prishtinë 2009.
• Kontributi i Profesor Ali Hadrit në fushën e arsimit, botuar në “Ali Hadri, Jeta dhe Vepra”, Prishtinë, 2009.
• Roli i Britanisë së Madhe në luftën e Krimesë dhe situata në Shqipëri, “KOSOVA” 31/32, Prishtinë 2009.
• Qëndrimi i diplomacisë britanike ndaj Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, botuar në “Studime Albanologjike, Universiteti i Tiranës, Tiranë 2009.
• Nënë Tereza Nobeliste, “Jeta dhe Vepra e Nënë Terezës”, Prishtinë 2010.
• Qëndrimi i Britanisë së Madhe ndaj Kryengritjes së vitit 1910, “KOSOVA” 33/34. Prishtinë, 2010/2011.
• Diplomacia e Fuqive të Mëdha dhe kryengritja shqiptare e vitit 1911, KOSOVA 35/36.
• Probleme teorike dhe metodologjike të historiografisë shqiptare, Kumtesa nga “Java e Shkencës” 2011, Prishtinë 2011.
• Sfidat e nderkombëtarizimit dhe roli i NATO-s në çlirimin e Kosovës, revista shkencore “JURIDICA”, Prishtinë 2011.
• Qëndrimi i konsujve anglez në Prizren dhe Shkodër ndaj Lidhjes Shqiptare të 
Prizrenit, botuar në; “Lidhja Shqiptare e Prizrenit 1878-1881”, Prishtinë 2011.
• Qëndrimi i Fuqive të Mëdha ndaj Kryengritjes së vitit 1911, botuar në: “100 vjet nga Kryengritja e Malësisë 1911-2011”, Tuz, 2012. 
• 14 pikat e Hasan Prishtinës vlerësim politik i rrethanave të kohës, botuar në Veprimtaria atdhetare e Hasan Prishtinës, Shkup 2012.
• Alternativat e diplomacisë së Fuqive të Mëdha për kufirin shqiptaro-malazez ne Konferencën e Ambasadoreve ne Londër. Kosova nr. 37/38, Prishtinë 2012.
• Qëndrimi i Fuqive të Mëdha ndaj kufirit verior të Shqipërisë në Konferencën e Ambasadorëve në Londër , “113 vjet kuvendi i Pejës "besa-besë" -100 vjet shtet shqiptar”, Pejë, 21 nëntor 2012 (në proces të botimit).
• Kufiri veroir dhe verilindor i Shqipërisë sipas diplomacisë britanike, Konferencë Nderkombëtare “100 vjet Pavarësi” , Tiranë 2012 (në proces të botimit). 
• Qendrimi i Fuqive te Medha ndaj Shqiperise ne Konferencen e ambasadoreve ne Londer, botuar në “Bulgarian Historical Review”, Sofje 2012 (në proces të botimit). 

DISA KUMTESA DHE PJESMARRJE NË KONFERENCA, SIMPOZIUME, SESIONE DHE TRIBUNA SHKENCORE NË KOSOVË DHE JASHTË SAJ.

• Diplomacia shqiptare dhe marrëdhëniet e Lidhjes së Prizrenit me Evropën, Prishtinë, 1998.
• Aleanca Ballkanike dhe Shqipëria, Prishtinë nëntor 1998. 
• Mërgimtarët në luftën e Koshares,, Prishtinë më 19. 04. 2000.
• Djathtizmi në Kosovë 1945-1990, Shkodër më 13-14 qershor 2005.
• Bajram Curri në tekstet e shkollore të Historisë në Kosovë, Gjakovë më 8 korrik 2005.
• Veprimtaria atdhetare e Azem (Miftar) dhe Ukë e Sejdi (Smajl) Demaj, Klinë 11-12 Dhjetor 2005.
• Problemi i trajtimit dhe i përdorimit të termave dhe koncepteve viktimë, martir, dëshmor, hero dhe hero kombëtar, Prishtinë 15 dhjetor 2006.
• Figura e Idriz Seferit në programet dhe tekstet e historisë në Kosovë, Prishtinë, 2007.
• Roli i shtetit shqiptar në mbrojtjen e çështjes së Kosovës, Tiranë, 27 nëntor 2007.
• Kontributi i Profesor Ali Hadrit në fushën e arsimit, Prishtinë 3 mars 2008.
• Qëndrimi i konsujve anglez në Prizren dhe Shkodër ndaj Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, Prishtinë, 10 dhe 11 qershor 2008. 
• Qëndrimi i konsujve anglez në Prizren dhe Shkodër ndaj Lidhjes Shqiptare të Prizrenit,Tiranë 13 qershor 2008
• Kontributi i diasporës shqiptare në çlirimin e Kosovës, Prishtinë 12 qershor 2009. 
• Qëndrimi i diplomacisë britanike ndaj kryengritjes së vitit 1910, Kaçanik, 30 prill 2010.
• Kontributi i delegatëve nga rajoni i Mitrovicës në shpalljen e Deklaratës Kushtetuese dhe Kushtetutës së Kaçanikut, Mitrovicë, 4 qershor 2010.
• Kontributi i delegatëve të Kuvendit të Kosovës në shpalljen e Deklaratës Kushtetuese dhe Kushtetutës së Kaçanikut, Prishtinë, 2 korrik 2010.
• Përdorimi i burimeve alternative të Historisë, Selanik, Greqi, 11-13 shkurt 2011
• Roli i NATO-s në çlirimin e Kosovës, Tiranë, 28 mars 2011.
• Qëndrimi i Fuqive të Mëdha ndaj Kryengritjes së vitit 1911, Tuz, Mal i Zi, 4, 5 mars 2011.
• Probleme teoriko-metodologjike të historiografisë shqiptare, Java e Shkencës, Prishtinë, maj 2011
• Monumentet kulturore të periudhës Osmane në Kosovë, Athinë, Greqi, 6-9 qershor 2011.
• Pozita e Shkencës në Kosovën e Pavarur, 15.6.2011, ASHAK, Prishtinë 15.06.2011.
• Aziz Zhilivoda figurë e shquar e luftës për liri e bashkim kombëtar, Kastriot, 24.6.2011.
• Kërkesa për ndryshimin e historisë pretendim politik, ASHAK, Prishtinë, 29.09.2011. 
• "La Nacione Albaneze" për qëndrimin e Mbretit Nikolla ndaj shqiptarëve
Ulqin 7 dhe 8 tetor 2011. 
• Kontributi i diasporës shqiptare në çlirimin e Kosovës. Konferencë Shkencore Prizren
• Qëndrimi i diplomacisë së Fuqive të Mëdha lidhur me kerkesën e Serbisë për dalje në Detin Adriatik, Konferencë Shkencore “ Pavarësia e Shqipërisë dhe Kosova 100 vjet pas”, Prishtinë 13-14 shtator 2012.
• Përplasjet diplomatike të Fuqive të Mëdha për kufirin verior të Shqipërisë në Konferencën e ambasadorëve në Londër, Seminari VI Ndërkombëtar i Albanologjisë “Çështja shqiptare para dhe pas shpalljes së pavarësisë”, Tetovë-Shkup 20-22 shtator 2012.
• 14 pikat e Hasan Prishtinës vlerësim politik i rrethanave të kohës, Veprimtaria atdhetare e Hasan Prishtinës, Shkup 13 tetor 2012.
• Qëndrimi i Fuqive të Mëdha ndaj kufirit verior të Shqipërisë në Konferencën e Ambasadorëve në Londër , “113 vjet kuvendi i Pejës "Besa-Besë" -100 vjet shtet shqiptar”, Pejë, 21 nëntor 2012.
• Kufiri veroir dhe verilindor i Shqipërisë sipas diplomacisë britanike, Konferencë Nderkombëtare “100 vjet Pavarësi” , Tiranë 26-27 nëntor 2012. 


MONOGRAFI DHE BASHKAUTORËSI TË BOTUARA

• Afrim Xhuraj, Jeta dhe vepra, Instituti i Historisë-Prishtinë, Prishtinë 2009.
• Kosovo, dall'antichità al 2008, Romë, 2011. (bashkautor)
• Britania e Madhe dhe çështja shqiptare 1875-1913, Instituti i Historisë-Prishtinë, Prishtinë 2011.
• Balkan Tale, (bashkautor) Athinë 2012.
• Perandoria Osmane, Selanik, 2012 (autor i disa njësive)
• Kombet dhe shtetet në Evropën Juglindore, Selanik, 2012 (autor i disa njësive)
• Luftërat Ballkanike, Selanik, 2012 (autor i disa njësive)
• Lufta e Dytë Botërore, Selanik, 2012 (autor i disa njësive)


MONOGRAFI NË DORSHKRIM

• Marrëdhëniet shqiptaro-italiane 1875-1881.
• Personalitete iliro--shqiptare nga antika deri më sot (bashkautor). 

DISA PUNIME SHKENCORE TË PERGATITUTA PËR BOTIM:
• Marrëdhëniet shqiptaro-greke 1875 - 1881.
• Ofensiva e Velashkoviçit në zonën e Radavcit në vitin 1918.
• Misioni diplomatik i Abdyl Frashërit dhe Mehmet Vrionit në Itali
• Mërgimtarët në Luftën e Koshares
• Bajram Curri në tekstet shkollore të historisë në Kosovë
• Françesko Krispi, kryeministër italian me prejardhje shqiptare
• Figura e Idriz Seferit në programet dhe tekstet e historisë në Kosovë.
• Kontributi i diasporës shqiptare në çlirimin e Kosovës.
• Kontributi i delegatëve nga rajoni i Mitrovicës në shpalljen e Deklaratës Kushtetuese dhe Kushtetutës së Kaçanikut.
• Kontributi i delegatëve të Kuvendit të Kosovës në shpalljen e Deklaratës Kushtetuese dhe Kushtetutës së Kaçanikut, Prishtinë, 2 korrik 2010.
• Përdorimi i burimeve alternative të Historisë, Selanik.
• Roli i NATO-s në çlirimin e Kosovës.
• Monumentet kulturore të periudhës Osmane në Kosovë, Athinë.
• Pozita e Shkencës në Kosovën e Pavarur.
• Aziz Zhilivoda figurë e shquar e luftës për liri e bashkim kombëtar.


PJESMARRJA NË KONFERENCA E AKTIVITETE NDERKOMBËTARE

• “Minorities in the Educational systems in South Eastern Europe” 25-29 maj 2002, në Branshweig të Gjermanisë, organizuar nga Pakti i Stabilitetit.
• “Targeting Human Rights, Rule of Law and Democracy”, International Academy for Leadership, 12-15 shtator 2002 në Lajpcig të Gjermanisë.
• “A Regional Conference on History Teaching in Southeast Europe” 6-9 dhjetor 2003 në Hotel Grand në Prishtinë e organizuar nga ADRA Danimarkë.
• “Textbooks in the United States” 22-25 dhjetor 2003, me profesorë nga Universiteti Pitsburg në SHBA. 
• “Mësimi i Historisë” 11-13 dhjetor 2004 në Hotel Grand në Prishtinë, organizuar nga Këshilli i Evropës dhe MASHT.
• “Vlerësimi i Teksteve të Historisë në Kosovë” 22-25 maj 2005, Prishtinë, i organizuar nga George Eckert Institut (GEI) nga Gjermania dhe MASHT.
• Development of the National Research Program 2010-2015, Mavrovo (Macedonia), September 23-24, 2009.
• Mësimdhënia e historisë moderne në Evropën Juglindore, 6-7 shkurt 2010, Prishtinë.
• Bashkëpunëtor profesional i CDRSEE me seli në Selanik prej 2009-vazhdon.
• Projekt i Bashkimit Evropian për modernizimin e Kurrikulit. “Junior Expert of SWAp Project”. Ekspert për hartimin e Kurrikulit të Arsimit parauniversitar. Nga nëntori 2010-vazhdon.
• Kosovo/Kosova in the 20th century. Exploring prospects for future international scientific cooperation 19-21 March 2010, Berlin.
• Using of alternative sources in History, Thesaloniki Greece, 11-13 february 2011-2012.
• “Ballkan Tale”, Monuments of otoman era in Kosovo, Atheens, Greece, 6-9 june 2011-2012.
• History textbooks in Albanian schools, konferenca nderkombëtare Civic and uncivic values in Kosovo” Osllo 2 nëntor 2012. 



BASHKAUTORËSI NË KËTO TEKSTE SHKOLLORE:

• HISTORIA 10, Gjimnazi i Përgjithshëm dhe Gjimnazi i Shkencave Shoqërore, (dispensë) Shtëpia botuese “Dukagjini”, Prishtinë, 2003.
• HISTORIA 10, Gjimnazi Shkencave matematikë-Informatikë dhe Gjimnazi i Shkencave Natyrore, (dispensë) Shtëpia botuese “Dukagjini”, Prishtinë, 2003.
• HISTORIA 6, Shtëpia botuese “Libri Shkollor”, Prishtinë, 2004. (7 herë e ribotuar)
• USHTROJMË SË BASHKU, FLETORE PUNE 6, Shtëpia botuese “Libri Shkollor”, Prishtinë, 2004, (7 herë e ribotuar) .
• HISTORIA 10, Gjimnazi i Përgjithshëm dhe Gjimnazi i Shkencave Shoqërore, Shtëpia botuese “Libri Shkollor”, Prishtinë, 2004, (7 herë e ribotuar).
• HISTORIA 10, Gjimnazi Matematikë-Informatikë dhe Gjimnazi i Shkencave Natyrore, Shtëpia botuese “Libri Shkollor”, Prishtinë, 2004, (7 herë e ribotuar).
• HISTORIA 11, Gjimnazi i Gjuhëve, Shtëpia botuese “Libri Shkollor”, Prishtinë, 2004 (3 herë e ribotuar).
• HISTORIA 8, Shtëpia Botuese “Libri Shkollor”, Prishtinë 2005, (6 herë e ribotuar).
• HISTORIA 13, Gjimnazi i Përgjithshëm, Shtëpia Botuese Libri Shkollor, Prishtinë 2006.
• ribotuar).
• HISTORIA 9, Fletore Pune, Shtëpia Botuese Libri Shkollor, Prishtinë, 2007, (4 herë e ribotuar).
• HISTORIA 5, Shtëpia Botuese Libri Shkollor, Prishtinë, 2007, (4 herë e ribotuar).
• HISTORIA 5, Fletore Pune, Shtëpia Botuese Libri Shkollor, Prishtinë, 2007, (4 herë e ribotuar).
• HISTORIA 8, Fletore Pune, Shtëpia Botuese Libri Shkollor, Prishtinë 2006, (5 herë e ribotuar)

REDAKTOR NË BOTIME TË VEÇANTA DHE REVISTA SHKENCORE

“KOSOVA”, numrat: revistë shkencore e Institutit të Historisë-Prishtinë.



RECENSIONE

• Dr. Fehmi Rexhepi, Dr. Isa Bicaj, Historia 9, Shtëpia Botuese “Libri Shkollor”, Prishtinë 2003.
• Pjetër Binak Geci, Malësori i Flamurit, Mark Avdyli-Ndreu, Shtëpia botuese “Pjetër Bogdani”, Has, 2005.
• Prof. dr. Muhamet Shatri, Prof. dr. Ramiz Abdyli, Dokumente Ruse për Lëvizjen Kombëtare Shqiptare, Prishtinë 2006.
• Haxhi Bajraktari, Marrëdhëniet shqiptaro-hebraike, Prishtinë 2009.
• Prof. dr. Gjyltekin Shehu, Lidhja Shqiptare e Prizrenit në dokumente diplomatike franceze (1878-1881), Prishtinë 2010.
• Kolec Çefa, Luigj Gurakuqi në një optikë të re, 2011.



ANËTAR I GRUPIT TË EKSPERTËVE PËR HARTIMIN E PLANPROGRAMEVE TË HISTORISË PËR SHKOLLËN E FILLORE, TË MESME TË ULËT DHE TË MESME TË LARTË NË KLASAT:

• 6 dhe 10 (2003)
• 7 dhe 11 (2003-2004)
• 8 dhe 12 (2004-2005)
• 5, 8 dhe 13 (2005-2006)

Frashër Demaj është anëtar i Kryesisë së Lidhjes së Historianëve të Kosovës “Ali Hadri”.


Përfaqësues i Institutit të Historisë në hartimin e strategjisë për zhvillimin e shkencës 2010-2015 në punën e Këshillit Kombëtar të Shkencës.


EKSPERIENCA NË MENAXHIM

Drejtor i revistës “Tempulli” 2001-2002.
Sekretar i redaksisë së botimeve në Institutin e Historisë-Prishtinë 2007-vazhdon.
Sekretar shkencor në Institutin e Historisë-Prishtinë 2007-vazhdon.
Sekretar i redaksisë në Revistën Shkencore “JURIDICA” 2011-vazhdon.
Udhëheqës i qëndres kërkimore-shkencore në Kolegjin Evropian Juridica, 2011.
Udhëheqës për Republikën e Kosovës i projektit Nderkombëtar “Ballkan Tale” 2011-2012, Instituti Goethe.
Menaxher i Projektit “Kosovo, dall'antichità al 2008”, 2010-2011.
Menaxher për Republikën e Kosovës i projektit “Using alternative sources in history”, CDRSEE 2012-vazhdon.


ANËTAR I FORUMEVE PROFESIONALE NDËRKOMBËTARE

Ekspert në Projektin SWAp në kuadër të Bashkimit Evropian. 
Bashkëpuntor profesional i CDRSEE me seli në Selanik.


AKTIVITETET NË CILËSINË E SEKRETARIT SHKENCOR

Që nga viti 2007 kur është zgjedhur Sekretar Shkencor, Frashër Demaj ka organizuar dhe koordinuar punën për të botuar 9 numra të revistës “Kosova”, përmbledhjet e punimeve: Gjergj Kastrioti-Skënderbeu Jeta dhe Vepra, Lidhja Shqiptare e Prizrenit dhe vendi i saj në Histori, Lidhja Shqiptare e Prizrenit 1878-1881, Jeta dhe vepra e Nënë Terezës, Ali Hadri, Jeta dhe Vepra, Lufta e UÇK-së dhe Çlirimi i Kosovës (në proces të botimit) etj.
Vetëm gjatë vitit 2010 ka hartuar dhe ka realizuar me sukses të plotë projekte të cilat janë mbështetur financiarisht nga institucione të ndryshme vendore si: “Kryengritja e vitit 1910”, projekt i financuar nga Komuna e Kaçanikut, Akademi “Varja e patriotit Rrustë Kabashi, Projekt i financuar nga një grup biznesmenësh prizrenas, “Mitrovica 1945-1999”, Projekt i financuar nga Komuna e Mitrovicës, “Jeta dhe Vepra e Nënë Terezës”, Projekt i financuar nga Ministria e Kulturës, Komiteti Mbrojtja Kombëtare e Kosovës, Projekt i financuar nga Komuna e Prishtinës, etj.)

Refuzimi estetik i Ibrahim Rugovës

Në veprën e tij studimore ‘Refuzimi Estetik’ është e shkruar edhe e gjithë filozofia politike e Ibrahim Rugovës. Për lexuesit po shkëpusim fragmente të caktuarar nga kjo vepër studimore e Rugovës, filozofia politike e të cilit është shkruar nga vetë dora e tij, por që si filozofi politike ka vdekur bashkë me të. Ibrahim Rugova thotë: Refuzim do të thotë të mos pranosh, të mos pranosh atë që të imponohet, e kjo varet nga qëndrimi personal dhe nga ai i përgjithshëm. Refuzimi më real është ai që mbështetet në bindjen, e bindja në argument, apo në temë thënë me terminologji antike greke. Gjithsesi do thënë se refuzimi realizohet në aporinë e pazgjidhshme të raportit trikotomik imponimi-pranimi-refuzimi.
Njeriu, fundamentalisht është i lidhur, apo i mbërthyer në këtë apori, sepse vetë jeta dhe aktet e veprimit të tij përbehen nga këta anëtarë të raportit. Ne gjithnjë duhet të aprovojmë apo të refuzojmë diçka, e në suboardinacion këto dalin nga imponimi. Me fjalë të tjera, çështja e refuzimit mund të shtrohet e të kuptohet si gjest i përditshëm. Dhe jeta gjithnjë zhvillohet brenda kësaj aporie, apo kështu zhvillohet refuzimi në jetë. Duke e kuptuar si gjest individual, refuzimin e gjejmë edhe në sferat më intime të jetës së njeriut: në gëzim, në hidhërim, në dashuri. Nga ky fundus subjektiv filozofik bartet edhe në jetën kolektive, ku individi gjithnjë gjendet midis pranimit dhe refuzimit personal e kolektiv. Në procesin kolektiv vendos bindja e individit, formimi i tij familjar, shoqëror e intelektual.
Si në planin individual, e më shumë në atë kolektiv, imponimi është një akt represiv, apo opresiv, sepse del nga një rend, sistem gjërash, siç konstaton. R. Jakobsoni. Dhe ne, përmes refuzimit, çlirohemi nga opresioni apo biem viktima të tij, bëhemi robër të tij. Njeriu në këtë plan ka vetë dy zgjidhje, thjesht e shkurt: po e jo, por rrugët e realizimit dalin të ndryshme. Refuzimi ngrihet kundër imponimit kur ai është represiv, kur insiston domosdo, pa bindje në pranimin e një diçkaje. Rëndom njeriut i ofrohen gjëra të ndryshme në planin individual dhe kolektiv: i imponohen nga grupet e ndryshme individuale, profesionale pastaj nga pushteti dhe nga sistemet e ndryshme të botës moderne. Këto janë imponime më të rënda, sepse bëhen në emër të një diçkaje të përgjithshme, sepse pushteti i grupeve, i individëve zakonisht përfaqëson të përgjithshmen, apo popullin, po të thuhej me zhargon politicist.
Duke pasur këto parasysh, do konstatuar se njeriu në jetën e tij, në jetën kolektive gjithmonë gjendet midis përfaqësueses dhe ekzistueses. Dhe imponimi bëhet më i ndërlikuar kur gjendet në kuadër të përfaqësueses, sepse njeriut ekzistuesja i largohet për disa shkallë. Apo thënë me terma më konkretë dhe më të afërmë: raporti midis të vërtetës dhe të vërtetës së përfaqësuar. Mbi këto baza fundamentale ngrihet pushteti individual e kolektiv dhe kur realizohet më mirë apo në të mirë të njeriut ky raport, atëherë kemi një liri më të madhe apo thënë me terminologji filozofike e sociale, kemi një demokraci. E demokracia më e mirë është ajo kur nuk e imponon përfaqësuesen, po e ofron përfaqësuesen dhe ekzistuesen. Këtu lind edhe një faktor tjetër në zgjidhjen e aporisë imponim-pranim-refuzim, lind problemi mjaft human i zgjidhjes së lirë (fr. choix libre, ingl. Liberaly choice).
Zgjedhja e lirë kupton përcaktimin e individit në formë të lirë, mundësinë që ai të zgjedhë midis të imponuares dhe refuzimit. E këtë njeriu e arrin përmes formës së plebishitit individual, referendumit individual dhe kolektiv. Në planin individual ky plebishit zhvillohet në vetë individin kurse në atë kolektiv del më i ndërlikuar dhe plebishiti mbi çështje të përgjithshme shoqërore, historike, politike e kulturore zhvillohet në formë më të ndërlikuar: mbi individin bëhen opresione të ndryshme nga grupet dhe nga pushteti të pranojë formën e imponuar, çfarë lidhen me interesa kombëtare, ideologjike, sociale, shtetërore e të tjera. Zakonisht, këtu mundësia e zgjedhjes së lirë, thuajse gjithmonë del e manipuluar, sepse interesat e ndryshme e mbysin zgjedhjen e lirë, pra individin, e pa individin nuk ka kolektivitet stabil e të drejtë.
Pastaj për të arritur një pranim më të aprovueshëm, individi apo kolektiviteti deklarohet përmes consensusit, bashkëmendimit të palëve të kundërta e të ndryshme. Për të realizuar më mirë plebishitin, më parë duhet dhënë argumente të arsyeshme për të bindur apo për të refuzuar kundërshtarin siç thoshte Ciceroni, simbas ligjeve apo artit retorik. Pos plebishitit apo referendumit ku merret parasysh mendimi i shumicës, përmes consensusit arrihet një baraspeshë midis mendimit të të gjithë faktorëve të vendosjes së lirë, sepse ndonjëherë edhe mendimi i shumicës, nën faktorët manipulues mund të jetë i gabueshëm. Mundësinë më të madhe të manipulimit e largon consensusi, ku vërtetohet barazia e përbërësve të një strukture, sistemi, apo kolektiviteti.
Estetika dhe Politika
Zhvillimi i tezës sonë mbi refuzimin estetik na shpie te raporti i njohur arti, apo estetika dhe politika. Pak histori për kthjellim. Duke u nisur nga tradita letrare evropiane, pra nga antika greke, e në formë më doktrinare nga vepra Politeja (Qyteti, Shteti) e Platonit, do shohim më mirë historinë e raporteve, apo të konflikteve midis artit dhe politikës, apo pushtetit. Etimologjia e fjalës Politikë vjen nga kuptimi i shtetit, si formë e pushtetit. Kështu, titullin e veprës së Platonit, herë e përkthejnë Shtet e herë Republikë me atë latine, në përkthimet moderne, pra me atë latine si res publica, si diçka e përgjithshme, si gjë publike, si gjë e hapur. Pos tjerash, edhe çështjen e artit Platoni e merrte si res publica, si gjë publike, si çështje apo interes të përgjithshëm, thënë me terminologji më moderne. Dhe duke ia shtruar artin interesit të gjësë së përgjithshme, në praktikën dhe në teorinë estetike u ngritën raportet më të precizuara arti-politika, arti-ideologjia, apo estetika-politika në planin teorik e filozofik.
Pos në këtë vepër, ku Platoni e vënte artin në shkallë më të ulët të botës së ideve duke e lidhur me konceptin e mimesisit, ai këtë e bënte edhe në dialogun për Ijonin, ku poetin omonim endacak nuk e çmonte si njeri të mendjes, po më shumë të ndjenjës, të ekstazës dhe boheminë e tij e lidhte me veprën e tij, me recitimet e tij, pra me artin oral të tij. De facto Platoni e gjykonte artin e tij në bazë të sjelljeve të autorit, të Ijonit. Mendojmë se këtu zë fill përzierja e raportit autori-vepra, që në shoqërinë bashkëkohore mori forma të pazgjidhshme, deri në kohën tonë. Kështu lind gjykimi i veprave për shkak të autorëve apo i autorëve për shkak të veprave, pra çështja e gjykimit të krijuesit. Pastaj Horaci kërkon nga arti të ketë edhe të këndshmen e edhe të dobishmen, dulcei et utilei.
Çdo shoqëri kërkon idenë e vet, madje edhe artin e vet, po çdo shoqëri nuk mund të bëjë artin e vet, sepse arti krijohet në të gjitha shoqëritë apo sistemet, apo në të gjitha politikat. Mund të themi se çdo shoqëri ka politikën e vet, e artin e vet jo, sepse arti është i të gjitha shoqërive, sepse ngrihet përmes refuzimit dhe aprovimit estetik që përmban në vete.
Në vazhdën e këtij argumenti historik, mesjeta me ideocentralizmin e saj relegjioz, kryesisht përmes krishterimit e kufizoi zhvillimin e ideve dhe të mendimit të lirë, e madje toleroi vetëm atë tip të letërsisë që i përçonte idetë apo ideologjinë e saj, pra vetëm letërsinë religjioze dhe letërsinë kalorsiake. Dominonte utopia teiste pa përjashtim. Renesansa me decentralizimin e saj dhe me ringjalljen e kulturës antike e të gjuhëve dhe popujve të tjerë, pos latinitetit kristian, ngriti vetëdijen e kohëve moderne dhe çlirimin gradual të ideve dhe të artit në përgjithësi.
Në frymën e Renesansës do shikuar edhe renesansën në kuptimin teologjik – reformën e Luterit. Thënë ndryshe Renesansa i ngriti në nivel kulturor gjuhët popullore në vetë vatrën e latinitetit, ku vepronte imperializmi i gjuhës latine dhe në viset e tjera të Evropës. Në këtë kohë të Renesansës dhe të reformave teologjike i kemi edhe veprat e para shqiptare nga Barleti dhe Buzuku dhe nga shkrimtarë të tjerë. Konflikti, apo mospajtimet midis artit dhe politikës vijuan edhe në shtetet borgjeze deri në kohën tonë dhe për këto të përmendim dënimin e veprës së Bolderit për shkak të përmbajtjes së saj dhe zhdukjen misterioze të Emil Zolas, si duket për arsye të mbrojtjes së Drajfusit e raste të tjera. Në shoqërinë socialiste që u konstitua pas Revolucionit të Tetorit (1917), me dëshirë që artin ta fusë nën kontrollin e vet sidomos në vitet ‘30 në BRSS u zhdukën dhe u dënuan shumë vepra e shumë shkrimtarë. Në formë tjetër të platformës nacionale-naziste në Gjermaninë e Hitlerit u persekutuan shumë shkrimtarë, dijetarë e filozofë dhe u detyruan të largohen nga vendi. Le ta përkujtojmë Tomas Manin me këtë rast. Do përmenduar se edhe pas Luftës së Dytë në shumë vende socialiste u persekutuan autorë dhe u anatemuan vepra të ndryshme.
Në historinë e kulturës dhe të letërsisë shqiptare kemi raste të këtij konflikti. Kështu në shek. XVII Budi zhduket në mënyrë misterioze nga Vatikani, meqë kërkonte konstituimin e inteligjencës kishtare shqiptare, pastaj Nezimi zhduket nga autoritetet turke, si duket për popullaritetin e tij dhe për veprën që e bënte në gjuhë të vet. Është sunjifikativ edhe rasti i S. Frashërit, i cili nga fundi i shekullit të kaluar po sillte kulturën evropiane në Turqi, por kur e shkroi veprën, “Shqipëria ç’ka qënë…”, u mbyll në burg shtëpiak. Këto të dhëna nga kultura jonë, flasin për konfliktin e intelektualëve shqiptarë me pushtetin pushtues.
Në kohën e Monarkisë shqiptare të Zogut, intelektualët shqiptarë u ndeshën me pushtetin e brendshëm, pra të kombit të vet. Kështu një kohë u injoruan Çajupi, Asdreni, Grameno e të tjerë dhe në vitet ‘30 kemi edhe viktimën e parë fizike të këtij pushteti, ekzekutimin me vdekje të intelektualit të ri Ismet Totos, për shkak të pjesëmarrjes në kryengritjen e Delvinës më 1937. Për këtë raport në kohën pas luftës e këndej nuk po flasim në kulturën shqiptare në përgjithësi, por pati raste të mospajtimeve ideologjike dhe estetike, e në Jugosllavi edhe vetëm për shkak të ngritjes së letërsisë shqiptare, e cila para luftës nuk mund të krijohej në gjuhën amëtare.
Prijës i popullit
Te popujt dhe kombet më të vogla që pavarësinë dhe lirinë kombëtare e fituan në kohë më të reja, sidomos brenda shekullit XIX dhe më vonë, që quhen periudha të rilindjes së tyre kombëtare, shumë poetë të stilit romantik u bën prijës të popullit në ato momente, e kjo ngjau me të madhe te popujt e Ballkanit, siç vërente Çabej, më 1938. Vërtet ata u bënë prijës të popullit, po mbetën shkrimtarë të mëdhenj edhe më pastaj vetëm ata që patën edhe mjaft estetikë në vepër. Mund të themi se me romantizmin në letërsinë evropiane u afirmua më shumë roli i shkrimtarit, e sidomos i poetit, siç ishin Hugoja në Francë, apo Bajroni e Shelli në Angli, Gëte e Shileri në Gjermani, e te popujt e vegjël, që luftonin për çlirimin kombëtar dhe për formimin e identitetit kombëtar, historik e kulturor, roli i poetëve u bë më i madh dhe më aktual.
Kjo ngjau kështu, sepse te këta popuj shkrimtarët ishin intelektualët e parë që përgatitnin platformën për çlirim me veprat e tyre, meqë ishin të pakët apo mungonin fare intelektualët e profileve të tjera si dijetarët, shkencëtarët apo filozofët. Kështu do përmendur në këtë drejtim Mickijeviçin te polakët, Pëtefin te hungarezët, Emineskun te rumunët, Preshernin te sllovenët, Kranjçeviçin te kroatët, Zmajin te serbët e të tjerë. Ndërsa në letërsinë shqiptare këtë rol e barti në masë më të madhe thuajse kryesore Naim Frashëri, pastaj De Rada e të tjerë.
Do theksuar se te popujt e vegjël edhe pas rilindjes kombëtare, mbeti ideali i shkrimtarit si prijës i popullit, ku letërsia dhe politika përziheshin, apo përkraheshin e ndihmoheshin në masë të madhe. Duke pasur këtë parasysh në historinë e mendimit kritik shqiptar, çështjen e raportit letërsia-politika e shtruan edhe disa shkrimtarë e kritikë si Faik Konica, Asdreni e të tjerë. Konica nuk e pranonte vlerësimin alternativ të këtyre kategorive, kurse Asdreni ishte më fleksibil dhe më i arsyeshëm, i cili konstatonte se në momente të caktuara, për nevoja praktike letërsia dhe politika bashkëpunojnë kurse në situata normale ato zhvillohen pavarësisht, simbas qenësive të tyre.

Dila Gecaj - LAKURIQJA

Një ditë të diele, atje në vendlindje,

Në një qytet, po jepej koncert madhështor,

Të gjithë ishin njoftuar, do këndojë një lakuriqe,

Dhe ajo djegë e përvëlon, si zalli në Sahare!….

Se si fluturon ajo në skenë, është një çudi,

A është një pulëbardhë, apo dallëndyshe,

Vrapuan meshkujt, të moshuar dhe të rinj,

Të gjithë në koncert, për ta parë atë lakuriqe!

Kjo grua dallohet shumë si këngëtare,

Jo për zërin, por asgjë s’i bie taman,

Nuk e çanë kokën për askënd fare,

Një arnë në gjoks, një pëllëmbë fustan!

Kur lakuriqja lëvizë në skenë, duke kënduar,

Duket sikur ajo nuk e prek tokën,

Sillet vërdallë, si një pelë e harbuar,

Kërcen posi pula, kur i presin kokën!….

Meshkujt fishkëllejnë dhe duartrokasin,

Ajo lëvizë trupin, dhe ata bërtasin:

Eeeej, lakuriqeee, obobo, moj lakuriqe…

Çfarë bën kështu, se na marrose, na vdiqe!…

Ah, sa të adhurojmë të duam shumë,

Duke fantazuar për ty, ne jemi pa gjumë…

Me sy vret si pushka, kur shkrep fyshekun,

Syri i saj i përkëdhelë meshkujt, si macja peshkun!..

Në skenë bën fizkulturë, hop, hop, hop,

Vetë është Zot, dhe vetë është shkop…

I duket sikur bën mrekulli tërë jetën,

Askush ndër sy nuk ia thotë të vërtetën!…

Zonjë, nuk je duke u rrezitur n’plazhe të Tivarit,

Të dalësh në skenë si Eva e Adamit…..

Çfarë bën ti, nuk është art, as mrekulli fare,

Po vret traditat dhe këngën shqiptare!

Ti nuk je e vetme, ke dhe shoqe të tjera,

Aman, lëri ato se janë femra të reja,

Të kanë ikur shumë vite moj këngëtare….

Ti ende vishesh si një gocë 11 vjeçare!

Hyjneshat e pavdekshme të këngës shqipe,

Ato që me zërin e tyre na e kënaqin shpirtin,

Janë artiste të vërteta, vishen me plot shije,

Këndojnë kaq bukur, dhe nga vendi nuk lëvizin!

Kur Podgorica kërkoi bashkim me Shqipërinë

Shtatëdhjetë e dy vjet më parë, në 14 maj 1942, përfaqësuesit dhe të dërguarit e posaçëm të popullsisë myslimane dhe katolike të qytetit të Podgoricës dhe Luharit iu drejtuen me një lutje ministrit sekretar shteti të Partisë Kombëtare, shkëlqesës Kolë Bib Mirakaj, ku i kërkonin që ai të përdorte tân influencën e vet në mënyrë që dhe tokat e krahinave të tyre të përfshihen në gjirin e mëmës Shqipëri.

Veli Haklaj, studiues

1. Veprimi i shtetit shqiptar në Tokat e Liruara

Në vitet e Luftës së Dytë Botërore, megjithëse të pushtuar nga fashistët italianë, shqiptarët që jetonin në ish-Jugosllavinë e atëhershme plotësuan ëndrrën 30-vjeçare të bashkimit me trungun Ámë. Kapitullimi i Jugosllavisë, prill 1941, solli copëzimin e këtij shteti, për rrjedhojë Mbretëria Shqiptare përfitoi një pjesë të trojeve të Kosovës, Malit të Zi dhe Maqedonisë. Për ushtrimin sa më mirë të veprimit shtetëror në këto troje shqiptare të bashkuara me Shqipërinë, me Dekret Mëkambësor nr. 333, datë 3 dhjetor 1941, në Qeverinë e Tiranës u krijue Ministria e Tokave të Lirueme, e cila veproi deri në shkurt 1943. Detyrën e ministrit në këtë dikaster e ushtruan me radhë Tahir Shtylla, Eqrem Vlora, Ismet Kryeziu.

Në qeverinë e Maliq Bushatit (12 shkurt – 28 prill 1943), u suprimua ministria e Tokave të Liruara, por veprimi shtetëror në këto treva shqiptare vazhdoi të ushtrohej me institucione të tjera. Një ndër pikat e programit të Qeverisë Bushati, prezantuar në mbledhjen e përgjithshme të Këshillit të Epërm Fashist Koorporativ, më 17 shkurt 1943, ishte: – Me vu Shqipnin e Madhe në kondita që me u mbrojtë nga çdo rrezik i brendshëm e i jashtëm që mund t’i kërcënohet. Në fjalën e tij, kryeministri Bushati theksoi: “ … Me qëllim që të mblidhen tok të gjithë qytetarët e ndershëm dhe besnikë të Atdheut edhe të ngrehun kështu ma të fortën mbrojë në mbrojtje t’indipendencës e t’integritetit ethnik të kombit tonë, âsht vendosun me themelue “Rojen e Shqipnis së Madhe”, qi do të jetë organizata totalitare e Shtetit Shqiptar… Prandaj âsht detyrë e të gjithë nacionalistave shqiptarë ta ndihmojnë Qeverin në ndëshkimin e pamëshirshëm t’atyne qi veprojnë në dám të Shqipnis së Madhe… Âsht detyrë e nacionalistave të ndihmojnë me mish e me shpirt veprimet e ushtris’ kur ajo të thirrë me mbrojtë mbrenda Atdheut ose në kufijtë e Atdheut, Shtetin Shqiptar…”.

I pari që mori fjalën në këtë takim, mbas kryeministrit Bushati, ishte këshilltari epror Z. Ibrahim Fehmiu, përfaqësues i Kosovës, duke thënë: Populli kosovar, në lidhje të pazbërthyeshme me krejt popullin shqiptar, nji mendjeje dhe nji shpirti me të, përshëndet deklaratat programatike të qeverisë Bushati zotimin e bujshëm të kryemit të aspiratave të shejta të të gjithë kombit shqiptar… Na kërkojmë, në emër të popullit që përfaqësojmë, prej qeverisë sonë nji gjá të vetme: Që ajo t’i përvishet me gjithë fuqi punës së zbatimit të rrufeshëm të të gjitha pikave të programit të saj. Kët’ kërkim e bájmë të tanë njëzánit në një çast historik si ky i tashmi, bash pse mbas masakrave të tmerrshme që pësoj një krahinë shumë e gjánë e tepër fisnike e Shqipnisë, ku u kositnë si bari mija e mija fëmijë, gra e burra, pleq e plaka nga furija e egërsisë së mbrapshtë sllave, nga çetnikët serbo-malazezë …”

2. Përfaqësuesit e Podgoricës dhe Luharit kërkojnë bashkim me Shqipërinë

Shtatëdhjetë e dy vjet më parë, përfaqësuesit dhe të dërguarit e posaçëm të popullsisë myslimane dhe katolike të qytetit të Podgoricës dhe Luharit iu drejtuen me një lutje ministrit sekretar shteti të Partisë Kombëtare Fashiste Shqiptare, shkëlqesës Kolë Bib Mirakaj, ku i kërkonin që ai të përdorte tân influencën e vet në mënyrë që dhe tokat e krahinave të tyre të përfshihen në gjirin e mëmës Shqipëri.
Kolë Bib Mirakaj, si përfaqësues i një prej familjeve më me autoritet në Veriun e Shqipërisë, ishte angazhuar zyrtarisht dhe personalisht në mbrojtje të interesave të shqiptarëve në të gjitha trevat ku ata jetonin.

Në një letër të hapur për Abaz Ermenjin, në qershor 1967, zoti Kolë Bibë Mirakaj duke trajtuar periudhën e qenies së tij ministër në qeveritë Kruja dhe Libohova, do të theksonte:
Ndër ato rrethana që përmendem e dihen ne vepruem me zgjuarsi e guxim sëbashku, tue vu shumëherë në rrezik personalitetin tonë, e më ketë mënyrë shpëtuem figurën juridike të shtetit shqiptar; patëm qeveri e parlament; ruajtëm të pacënuar gjuhën shqipe jo vetëm në parlament, por në të gjithë administratën dhe në arsim; krijuem Institutin e Naltë të Studimeve Shqiptare; sollëm përmirësim ekonomik aq sa Shqipnija nuk e kishte pasë prej shumë e shumë kohe; i bashkuem atdheut tokat e robnueme, duke realizuar të drejtën ma të Shenjtë të Kombit mbarë; hapëm shkollat shqipe në Kosovë e në Krahinat e tjera të Lirueme; hoqëm spatat e fashizmit në Flamur, tue e kthye në pastërtinë origjinale; nxorëm mundësinë që pranë legatave e konsullatave italiane, ku Shqipëria kishte interesa, të ishin diplomatë shqiptarë për të trajtuar ato interesa; kemi nxjerrë pëlqimin nga vetë Musolini me suprimue Partinë Fashiste Shqiptare dhe me e zëvendësue me Lëvizjen “Bijt e Shqipes” (Arkivi personal i familjes Mirakaj).

Në vijim, po publikojmë për lexuesin lutjet e përfaqësuesve të qytetit të Podgoricës dhe Luharit për bashkimin e trevave të tyre me Shqipërinë.

2.1 Lutja e përfaqësuesve të Podgoricës

Shkëlqesës Kolë Bib Mirakaj
Ministër Sekretar i Partisë Fashiste Shqiptare
Tiranë
Shkëlqesë,
Na të nënshkruemit, përfaqësuesa dhe të dërguar të posçëm të popullsisë myslimane dhe katolike të qytetit të Podgoricës, kemi nderin, n’emën t’asaj popullsije, të formulojmë revendikimet që vazhdojnë:
I. Padrejtësia e randë që pësoi krejt dheu shqiptar në vitin 1878 pat, edhe për çka i përket anëve tona, rrjedhje gjithëaq të padrejta: Podgorica, qyteti i jonë, që ka qenë, herët e vonë, tokë thjesht shqiptare, iu dha Malit të Zi. Bashkëqytetarët tonë, si gjithë krahinat e Tivarit e të Ulqinit u bashkuen, atëherë, me vëllaznit tivaras dhe ulqinas tue bashkëpunue, bri për bri me ta në luftën e përgjakshme që Europa e padrejtë, Europa e atëhershme, megjithëkëtë, nuk deshti të dij as të marrë parasyshë të drejtat për të cilat shqiptarët, të lidhun tok me besa-besë, derdhnin bujarisht gjakun e tyre. Kështu, megjithë flijimet tona të paharrueme, Podgorica, ndonëse qind për qind shqiptare, u sakrifikue nga Fuqitë e Mëdha për të ngimë lakminë e Malit të Zi.

II. Populli i Podgoricës, me gjithë vullnetin e tij të flaktë, përveç që luftoi burrnisht, protestoi, atëherë, ndër të gjitha Fuqitë e Mëdha me përmendore dhe telegrame, tue kërkue rikqyrjen e padrejtësisë së diktueme viseve tona. Gjashtëdhjetë e katër vjet përpara, në të vërtetë, Partia e Podgoricës, të parët tonë, shpreheshin në mënyrën më të qartë për çka iu përket ndiesinave të tyne: “Na të nënshkruemit – thotë një protestë e datës 15 prill 1878 – lusim që të merret parasysh rreziku që i kërcënohet qenjes sonë. Na kemi nderin të shfaqim se Kombi Shqiptar, si katolik ashtu edhe muhamedan, asht i një mendje për të mbrojtë Atdheun prej shkëputjes së projektueme të tokave, si një gja kundra lumnis, interesave dhe dëshirave të veta. Na lusim, – mbaronte protesta – që të mbrohet tanësija e jonë tokësore dhe kombëtare, të na kursehen gjakderdhjet shkatërrimtare që kanë për të plasun në qoftë se i shkëputen Shqipnisë toka të saja”.

III. Sot që, për fat të mirë të të vegjëlve, asht në zhvillim vendosja e një rendi që nuk mund të mos i japë të drejtë Kombit Shqiptar, si viktimë e përhershme e valës pansllave, të nëshkruemit, tue interpretue besnikërisht ndiesinat e thella të të gjithë popullsisë së Podgoricës, kërkojnë drejtësi: drejtësi për atë popull që, edhe tash, ndodhet ende nën shkelmin e tiranisë malazeze; drejtësi për fizionominë thjesht shqiptare të një qyteti që, kur e lypi puna, në vitin 1878, e provoi me anë të gjakut të derdhun bujarisht karakterin e vet thjesht shqiptar. Me zanin tonë, sot që ka le drita e drejtësisë, bashkohen të gjithë ata që, prej vitit 1878 e mbrapa, dhanë burrnisht jetën e tyne për të mbetun, për të qenun dhe për të jetue gjithë jetën e jetës, vetëm ashtu si kishin lindun e ndiheshin: Shqiptarë.

IV. Koha e gjatë që e ka nda Shqipninë nga një bijë e saja kreshnike: nga Podgorica, duket se ka zgjue, aty këtu, një përshtypje të pathemeltë: atë se Podgorica asht, tashma një qytet i sllavizuem. Kjo përshtypje, përkundra, nuk i përgjigjet aspak së vërtetës. Ja se pse: Popullsija e Podgoricës asht e përbame prej një sasie trembëdhjetë mijë banorë. Kjo popullsi ndahet kështu: katër mijë myslimanë dhe katolikë dhe tetë mijë të besimit ortodoks. Shumica ortodokse e popullsisë ban shumëkënd me ra në gabim: mendojnë se mbasi shumica asht e besimit ortodoks, don me thanë se shumica e popullsisë asht malazeze. Prej gabimi në gabim: as kjo përshtypje nuk asht e vërtetë. Ja se pse: të tetë mijë banorët, ndonëse janë ortodoksë, janë shqiptarë e, me të vërtetë kryekëput shqiptarë. Popullsia ortodokse e Podgoricës asht e përbame nga shqiptarë t’ardhun prej viseve të ndyshme shqiptare: nga Kuçi, nga Pipri, nga Leshanji, nga Bjelopaliqi, origjina e të cilëve rrjedh, ç’e thonë dhe e pohojnë edhe vetë ata, nga Dukagjini. Të drejtat shqiptare pra mbi Podgoricë, mbeten krejt të paprekuna dhe si të tilla, kryekëput të revendikueshme.

Përveç kësaj, Podgorica, edhe sikur të lihet padrejtësisht në Malin e Zi, nuk do të mundej me jetue. Arsyeja asht e thjeshtë: krejt hinterlandi i saja: Gruda, Hoti, Triepshi, Dinosha, Omerbozhjaj, Koça, Ledina dhe Fudna, Vranje, Vllana, Matagushi e të tjera janë thjesht shqiptare dhe të mbetuna ose të destinueme për të mbetun Shqipni. Jeta e Podgoricës, pra, pa këtë hinterland, që asht ai i natyrshmi i këtij qyteti, asht kryekëput e pamundshme, arsye për të cilën edhe sikur të dëshirohet me u lanë jashtë kufijve të Shqipnisë, tue folun ekonomikisht, ajo nuk do të mundej me jetue. Ekonomija asht, siç dihet, boshti që rrgullon jetën e popujve e, nga kjo pikëpamje, Podgorica nuk mund të mbetet veçse mbrenda kufijve të Shqipnisë. N’anë tjetër, edhe hniterlandi, nuk mundet me jetue pa Podgoricë e, edhe tregtija e kësaj qendre, asht ba e bahet gjithnjë në Shkodër. Përfundimi që zbërthen nga këto konstatime asht sa logjik dhe i natyrshëm: Podgorica nuk mund të jetojë pa qarkun e vet të natyrshëm e, qarku i vet nuk mund të jetojë pa qendrën e vet.

VI. Mandej, na, si përfaqësuesa të Podgoricës mundemi të sigurojmë, me bindje të plotë se nuk mund të përgënjeshtrohemi nga asnjë fakt, se shumica dërmuese e popullit të qytetit të Podgoricës invokon, nëpërmjet nesh, nxehtësisht bashkimin e saj me atdheun e përbashkët: me nanën Shqipni. Prandaj, në vazhdim të kërkesave tona të paraqituna edhe gjashtë muej ma parë, tash që asht ka paraqitet mundësija e një rikqyrjeje të kufijve ndërmjet Shqipnisë dhe Malit të Zi, lusim nxehtësisht që të ndreqet, ndër të tjera, edhe padrejtësia e pësueme prej Podgoricës: të ndërmjetësohet ku lypset që të përfshihet sa ma parë mbrenda kufijve të Shqipnisë.
VII. Na të nënshkruemit, tek e mbramja, lusim nxehtësisht Qeverinë Kombëtare Shqiptare që të ketë mirësinë të na japë një leje për të blerë dhe eksportue një sasi misri për Podgoricë me qëllim që t’u ndahet me çmim të ulët, një pjese nevojtare të popullsisë së elementit mysliman dhe katolik që ndodhet shumë ngushtë.

Tiranë, më 14 maj 1942. XX.

Përfaqësuesit e popullsisë së Podgoricës
Haxhi Hafiz Sulejman Begaj, Omer Beg Haveri, Hysejn Brati, Jusif Lumani, Mustafa Dervani. M. Berira (?) (vijojnë firmat)

2.2 Lutja e përfaqësuesve të Luharit

Shkëlqesës Kolë Bib Mirakaj

Ministër Sekretar i Partisë Kombëtare Fashiste Shqiptare
Tiranë

7. VI. 1942/XX

Shkëlqesë!

Kam marrë një apel të ri të njerëzve tonë të Luharit, të cilët me anë të majorit Luc Magji Perkaj dhe të mësuesit Prenk Gruda më lusin të intervenoj edhe një herë që vendi i tyre të përfshihet në kufijt e Shqipërisë së Madhe dhe që të dërgohet në Luhar Roja Mbretnore e Financës.
Shkëlqesa e Jua e njeh mirë çështjen, dhe unë po ua kaloj Juve lutjen e këtyre bijve të Shqipërisë, të cilët qysh prej 1878 kan vuajtur nën thundrën e sllavit barbar.

PO VDES NANË, SOT PO VDES

Kushtuar vajzës mirditore, mësueses, Marie Tuçi, (1928-1950), të cilën regjimi Enverian, e torturoi, në mënyrën më makabre, duke e mbyllur në një thes, lakuriq, bashkë me një mace të egër. Nuk mjaftonin vetëm thonjtë e kafshës se egërsuar, por njëkohësisht ajo goditej me mjete të forta nga hetuesit e gardianët e burgut, në prani të grave të tjera të burgosura… Pse?… Sepse mendonte ndryshe. Vdiq e masakruar nga shqipfolësit, e një ideali pa ideal… Mallkuar qofshin, persekutorët e saj

Meti Fidani

PO VDES NANË, SOT PO VDES

Nan’ e dashtun, sot po vdes

më kanë futur, në një thes

lakuriq, tok me një mace

më kanë mbyll, në thes linace

N’burg të Shkodrës, po m’del shpirti

po ma merr nan’, shef Seiti

jashtë thesit, shqip po flasin

më shqelmojn’, e më godasin

ligësia, nuk ka ngjyrë

shqelm në bark, shqelm në fytyrë

Po vdes nanë, sot po vdes

një lëmsh gjaku, brenda n’ thes

nuk ka vend imagjinata

kriminel, shpirtzinj si nata

më kanë ça, bark e zorrë

hajde nan, e ver’ një dorë

Mbaju nan’, mbaju burrneshë

më sill teshat, e m’vish murgeshë

mos qaj nan, jam bij Mirdite

s’na kanë mposht, tash ndër vite

as dhe shkau, as dhe turku

as Enveri, as dhe burgu

as bollshik, e as titista

as hetues, as komunista

Po vdes nanë, moj un’ e zeza

shko më sill, një palë ndresa

njëzet e dy, sapo kam mbush

nuk du’ nan’, me m’qa kurkush

as n’ Orrosh, e as Ndërfush

as në bjeshkë, atje thellë

as në Fan, e as në Kthellë

as n’Kurbnesh, e as n’ Selitë

as kurkund, nëpër Mirditë

Zoti nan, ka pat’ mëshirë

më ka dërgu, të vdes e lirë

më sill ndresat, po të pres

po vdes nanë, sot po vdes