Irsa Ruçi is an Albanian Writer, Speechwriter and Lecturer. She was born in Tirana (Albania), in 1990. Her books of poetry include Trokas mbi ajër (poems and essays), 2008 and Pështjellim (poetry), 2010. So far in 2016, her work has appeared in more than 70 print and online national and international magazines and anthologies. Among many awards, she has received the first prize in poetry, in competition “Anthology 2007”, as the best poet in Albania. A recent interview she did with Walking Is Still Honest. 

......

I Bring My Soul to You

You create love from the foundation,

sanctifying the word with a new dimension,

haunting the trails where your reflex

catches the light that emanates from my eyes.

You are the spring that I birth with a single breath

while morning dew still sits on my eyes.

Pollen spreads over fields that boom with your presence;

you are everything nature perfected, creating the motive of dreams.

Thinking of you, the world shrinks into a tear

that stems from the eyes of joy;

I call you, and each wave of the sea provides strength for the soul;

you have forever been my saga of salvation;

I seek you, dipping into the garden of paradise

where the blessed fruit of angels is held in their hands;

come and bite these traces of love

that are born in an instant, never to be quenched.

You are the word that writes the future as a poem,

and I am a silver cup from which you drink wine.

The heat of thoughts were lit upon the hearth of life

when God knit our destinies with archers,

and, in that magic moment, we sang to hope.

I cook my feelings only for your heart

and feed them with honey that flows from love;

because when I whisper your name

my soul transcends the scales of eternity.

When You Sing for Love

When your voice is singing with love

the walls of this world collapse

and build new connections without borders

using musical notes;

a place where peace prevails throughout the land

and people speak through song

to fall in love from the first verse of poetry

as we both did!

When your voice is singing with love

birds gather atop wires in the choir

and whisper a few words in your ear,

helping to compose serenades for your spouse:

birds for each other

and you for me …

And when your voice is singing with love

I feel the breeze of spring

which brings your sound,

and I close my eyes to hear your heart call my name.

6000 milliard tons this earth weighs

but now that I have you in my heart

the weight of the soil is only a feather in the air,

incomparable to the weight of our love.

Epilogue:

That same power which erupted

to create the earth 4.57 billion years ago

was instantly recognized anew by our eyes

when reading the first poems of love.

Press can be read here....

Poet Interview #41 – Irsa Ruci

Can you tell us a little bit about yourself? At what age did you start writing? Have you always written poetry? Who/what first inspired you to start writing? Who are your favorite poets?

 I was born on a cold winter day, during a very significant year for my small country of Albania, in 1990 – the year when Albanians reached their dream to live free in democracy. Following the western concept of government, they abandoned a decades-long system of dictatorship. So, I was born in a year of hopes and the birth of beautifully strong beliefs. I graduated with a degree in Journalism and Communication Sciences. During these years I was appreciated as one of the best students of my country, and on two occasions I won a medal awarded to excellent students. Perhaps it was these maximum achievements in the academic field which helped provide me the opportunity to become a professor at the age of 23, a profession which I continue today. I feel that this work creates an inexhaustible passion for me. I started writing at the age of 8, and since that time I haven’t stopped writing for a single day. Even now that I work in the Council of Ministers of the Republic of Albania, passion for writing has followed me, and this goes along well with my being part of the staff that works in the preparation of speeches for the Prime Minister.

It was the end of December in 1998 when I wrote my first poem, and it makes me feel good to recall that this first attempt to write a poem was dedicated to the theme of gratitude. No matter what makes us feel grateful, the long journey of life will still set before us many challenges on our path, and so it is important not to lose within ourselves the feeling of being thankful.

I cannot say for sure how the initial inspiration started, but I know that it was during the time when I was in elementary school that I first began writing. My elementary school teacher was always telling my parents: “It is impossible for a child at this age to have these articulation of views. I have 30 years in this profession, and I have not ever seen such a talented kid.”

These words influenced my mother in that she began encouraging me to write. She donated books of poetry for me to read and always supported me, showing me how astonished she was from the things I wrote (at that time, like a naive child, I was too thrilled, but now I realize that this was simply the awe of a mother for her daughter, not necessarily for the first steps of these early verses that were not yet poetry, and so she was my real inspiration).

I read a lot of poetry, read daily, because a book is an inexhaustible source of love for me. I do not have favorite poets, I just love poems. I do not start off judging what to read based on the poetic authority that a particular author has.

How do you first start writing a poem? Does it come to you out of the blue, or do you have a set time where you meet with your Muse each day and let the words just … come? Has your idea of what poetry is changed since you began writing poetry?

Since I started writing the first lines on paper, at 18 years of age, I have not stopped writing for even a single day. I write every day; every day I put something down on paper (though not all the pages deserve to be called literary writings, and most of them stand apart in the notebook without being published anywhere). I force myself to work and exercise without an end. Work and experience are just as important as inspiration. I believe that inspiration is a daily driving force, but also equally believe that daily work is needed. The brain is a muscle, and like any muscle it needs to work; you have to always be engaged in mental activity.

Before writing, I was a mischievous girl, very noisy and unstable. Once I started writing, I gained the wisdom of thinking, reasoning, and peace. However, something still did not change: the fact of being rebellious, recalcitrant, and uncompromising except with myself.

Are you on Facebook or Twitter or any other social media? Does that fit into your writing life, and if so, how?

I’m active in social networks, but not enough to be handled by them. I generally use them to publish my poems. Earlier, I maintained a blog where I published poems, which were mostly from my first book (published in 2008) and my second book (published in 2010). But, because of the load of chores, I gave up the management of the blog. But, again, I do publish poems on social networks, and a number of my poems translated into English have appeared in international journals from different countries.

Do you have a writing group or community of writers you share your work with? Who are they? What are you reading right now?

Besides the virtual communities where different poets from around the globe share their verses and writings amongst each other, there are also literary activities organized occasionally in my country which I participate in. I almost always attend such events whenever I am able, and I follow the developments with great interest. But a more important role in the promotion of culture and literature is played by the print and online magazines that accept international submissions and publish poets from every corner of the world. Their work is truly appreciated, and in this case it is your magazine. I think I will never be able to thank them enough for the wonderful work their magazines do on behalf of the passion and love they have for art; while the editors who work for them invest their time and often lose materially, in the larger picture they gain something much more important: the preservation of art, and a recognition of their spirit as people who are keepers of beauty.

I read different types of work simultaneously: books of poetry, books related to the subjects I teach in the faculty, and books connected with public communication. These three areas are also three of my passions and so I try to interlace them in order to find the commonalities.

What words of encouragement can you offer other poets who are trying to get their work noticed?

People write poetry to clean their soul…

If poetry does not have the power to make you a better person than who you are, do not write poetry.

If poetry does not give you idealism to see the reality among sensations, do not write poetry.

If poetry does not make you crazy enough to believe that a verse of yours can freeze storms, do not write poetry.

If poetry does not come from the heart, but the mind, do not write poetry.

Do not write because it would be a waste of time; poetry does not enrich materially, but poetry does enrich one’s humanity.

But if you feel that spark of light welling up in your chest, and if that living spirit takes you away, do not ever stop writing!

Poets suffer so much to ensure the string of their ideas reaches the perfection that they dream, but this suffering is only worth it if the happiness that one takes in bringing this creation to life is of the same degree. When you birth the creation of poetry, inspiration is conceived to see life through a lens of hope and to believe in the future….

https://wishpoetrypress.net/2016/08/30/poet-interview-41-irsa-ruci/

Cikël poetik nga Scott Thomas Outlar

 Scott Thomas Outlar)

                          Transcending Definitions

Art is not an institution…

it is an inner fire

born out of those

whose eyes pierce deeply

into hidden burning beauty.

Art is not a class taught by Academia…

it is a holy vibration

pulsing through the veins

of those who sense the truth

of this world’s perfect purity.

Art is not a transaction…

it is a soulful expression

that has no choice

but to be released

as a reflection of the Source.

Art is not a sales pitch…

it is an intense emotion

coupled with a vision

of crystalline transcendence

that ruptures open new dimensions.

Art is not yet ready for the grave…

it is a raging protest

against the mortal flesh

that sings the sweetest melody

about overcoming life’s suffering.

 Closer to the Core

There is truth

in the steep hill

waiting on the other side of the bridge

There is truth

in the long walk

that carries flesh and bones to the top of the path

There is truth

in the cracked nuts

left by a squirrel on the picnic table in the woods

There is truth

in the lost days

left behind in memories that sometimes surface

There is truth

in the open heart

that warmly welcomes the future to come calling

There is truth

in the courage

that stands back tall every time it falls and crumbles

There is truth

in her sweet voice

that promises with gentle whispers that life is evolution

There is truth

in the gene swarm

that survived a billion years to reach this very moment

There is truth

in the fire

that burns all corrupt systems down to primordial ash

There is truth

in the dust

of this fresh grave upon which we dance

There is truth

in the magic

of miracles that explode when lust and love become as one

There is truth

in the sex

that shakes the foundations of this earth

There is truth

in the dreams

that emerge in sleep when the mind is sober

There is truth

in the sky

that is clear blue and flashing light from heaven

There is truth

in the siren

that sings a song to wash away all stains of sin

There is truth

in the bed

born anew each morning when we rise together

There is truth

in the touch

of fingertips that seduce sparks of electric ignition

 Safe Harbor

Your love is like a lighthouse

when my ship is lost at sea,

offering a beacon of safe passage

so that the vessel can avoid a crash

and maneuver away

from the perilous fate of rocks

by sailing toward the bright shine

that is calling from the harbor at shore.

Your love is like the alignment of synchronicity

when the universe

winks at itself in the mirror

to reflect the perfect attunement

of micro and macro

connections of coincidental causality.

Your love is like the morning dew

sent down from heaven

in the form of manna

to feed the earth

as a new dawn rises.

While the birds wake up

and sing their happy song of salvation,

the sun bursts over the horizon

with its first rays of the day,

casting fresh miracles

into each hour

with an intensity of warmth

that will never burn out,

never cease to comfort the world,

and never be quenched

in the hearts of those

who have been blessed by your grace.

 Searching the Stars

I woke up this morning

with a righteous urge

burning in the front of my brain

that was born from dreams during the night.

I felt compelled to create a new word

greater than love

that could correctly express my emotions toward you.

This language is a millstone

tied around my tongue

that won’t allow

the full intensity of truth to be known.

I poured through every page

in the dictionary,

yet all I discovered were synonyms

to say the same thing in a slightly different way.

I need something more pure!

I went to the yard

and dug my hands into the soil,

ripping a hole down through the dirt

to the pit of earth’s magma core.

But even this

volcanic fire of fury

did not flare with enough passion.

I need something that can never be extinguished!

I bought a ticket, hopped aboard a plane,

and soared to the sky

in search of a hint laced in the clouds.

But even this rarified air

at the heights of the planet’s atmosphere

could not breathe an answer into my lungs.

I need to escape this gravity!

I strapped on a suit,

bribed the guards at the station’s gates,

and entered a shuttle destined for space

with the hope that some rare star

might sing a holy verse

into my heart.

But even this light

brightly shining

since the very beginning

at the Big Bang of creation

could not manage to muster an explanation

to soothe the growing suffering

caused from my fruitless mission.

Woe be this tragedy!

I need something greater than God!

In my dismay, I returned to the world below,

crawled back into bed, and closed my eyes

that I might weep myself to sleep once more.

In the silence born

from this darkest space,

a revelation flashed

through the raw synapses of my mind.

In this state

of my damnedest sorrow,

an epiphany erupted

in the image of your perfect visage.

The realization struck at my center

with the force of transcendent peace,

explaining to me

that words no longer matter

now that you are in my life;

and so, simple thoughts of love

will always be enough

to satiate my soul

as long as you remain by my side.

 Green Eyes

She has gorgeous green eyes

that shine

She is a Goddess of Light

and I will love her

for all of my life

…beyond unto eternity…

Her mind is wise

with deep intelligence

with calmness

with correctness

with concentration on evolution

Her heart is kind

and good

and generous

and comforting

and nurturing

and warm with the warmth of the warmest sun

Her soul is eternal

with faith

with fate

with consciousness connected

to the Source of God

Her body is electric

salvation

Her smile is holy

transcendence

Her flesh is perfect

beauty

Her gorgeous green eyes

are the gateway to heaven

(© Scott Thomas Outlar) 

Scott Thomas Outlar hosts the site 17Numa.wordpress.com where links to his published poetry, fiction, essays, interviews, and books can be found. His latest collections are: Happy Hour Hallelujah (CTU Publishing, 2016) and Chaos Songs (Weasel Press, 2016).

Përmendoret si dëshmi të kujtesës shoqërore

Me memorial nuk kuptohet vetëm diçka madhështore, në formë të ndonjë pllake përkujtimore, lapidar, kompleks memorial dhe ngjashëm. Me fjalën memorial mund të kuptohet edhe një shenjë e vogël simbolike, qoftë edhe një lule apo kurora lulesh, një mbishkrim sado i vogël që shënon vendin e vdekjes dhe ripërtërin kujtesën.

Nga Zanita Halimi*

Memorialet buzë rrugës janë bërë dukuri e rëndomtë e kohës moderne. Pamjet e tyre vizuale janë mjaft të efektshme dhe pothuajse te çdo kalimtar zgjojnë ndjenja e asociacione rreth vdekjes. Jeta moderne po ec me ndryshime të mëdha. E kaluara nuk mund të jetojë gjatë, prandaj duhet të ndërtohet, restaurohet, skalitet, pikturohet etj. Ne duhet të jemi ata bartës të kujtesës shoqërore. Këtë mund ta bëjmë përmes rrëfimeve, eksponateve muzeale, si dhe përmes memorialeve. Memorialet tregojnë se kujtesa shoqërore përcakton të kaluarën si mbetje e rëndësishme në jetën e njerëzve, dhe ajo energji, intelekt, ato para harxhohen në krijimin e pozitës fizike të kujtesës, që ne mund ta shikojmë, ta prekim, të ecim përreth, të hyjmë, të bëjmë fotografi ose te shkruajmë rreth tyre. Kjo është çka e bën fizike; pozita publike të kujtesës flet për dhe vetveten, identitetin dhe eksperiencën. Me memorial nuk kuptohet vetëm diçka madhështore, në formë të ndonjë pllake përkujtimore, lapidar, kompleks memorial dhe ngjashëm. Me fjalën memorial mund të kuptohet edhe një shenjë e vogël simbolike, qoftë edhe një lule apo kurora lulesh, një mbishkrim sado i vogël që shënon vendin e vdekjes dhe ripërtërin kujtesën. Së këndejmi mund të thuhet se kur njeriu i lexon të dhënat në memoriale si dhe shkrimin që gjenden në të ai në njëfarë mënyre edhe bisedon me vdekjen, për disa çaste mendon për vdekjen, shpreh keqardhje e pikëllim për humbjen e një personi të caktuar dhe aty për aty shpreh ndonjë mendim, ndonjë botëkuptim për jetën dhe për vdekjen. Ndërtimi apo ngritja e Memorialeve bën pjesë në traditën dhe kulturën e çdo populli. Memorialet si shenjë përkujtimi ndaj individëve të caktuar ndodh të ndërtohen nga institucionet shoqërore, nga anëtarë e familjes, apo nga ana e komuniteti të caktuar. Pavarësisht nga fakti se kush e ndërton, të gjitha memorialet kanë një qëllim të njëjtë. Kjo është dëshira e përjetësimit të kujtesës për të humburit. Po ta vështrojmë këtë dukuri në një kohë pak më të largët do të shohim se pjesa dërrmuese e këtyre memorialeve është e ndërtuar prej guri. Më të njohura janë Megalitë- menhirë, të cilët janë gurë të gjatë masivë, shpeshherë të papunuar fare, që vihen në varret e të vdekurve e që janë trupëzim, materializim i shpirtrave të të vdekurve. Muranat në vendet ku kanë gjetur vdekjen njerëz të caktuar, të njohur dikur në krahinë për akte e cilësi krejt të veçanta e tepër tingëlluese, shumë më herët a më vonë janë të një lloji të veçantë, sado që dhe këto ndryjnë në vete një lloj shenjtërie. Edhe në këto murana hidhen gurë kushtues; këta më të fortë për respekt ndaj të vdekurve.

Memorialet e zbukurojnë apo stolisin të kaluarën duke evokuar disa epoka madhështore, disa persona të fuqishëm, disa ngjarje të veçanta. E përbashkëta e këtyre evokime është ndodhim pas ngjarjes. Memorialet mund të përshkruhen edhe si retorikë e ngurtësuar. Kjo mund të shpjegohet me faktin se në çdo memorial përveç të dhënave personale të personave të cilëve u janë ngritur memorialet, ka edhe një tekst që jep një porosi të caktuar dhe ky tekst në formë të retorikës jep apo përcjell mesazhe te çdo vizitor i memorialeve. Ato luajnë një rol të veçantë në mirëmbajtjen, riparimin dhe krijimin e kujtesës shoqërore.

Pierr Nora e konsideron Kujtesën shoqërore si një medium tradicional për ta kuptuar të kaluarën. Në këtë rast edhe memorialet paraqesin një medium sepse si të tilla janë në gjendje të komunikojnë, të ofrojnë informata për ngjarje apo bëma të caktuara, në vende e kohë të caktuara. Kujtimet si një medium për ta kuptuar të kaluarën, janë pjesë e plotë e praktikave kulturore të cilat vazhdimisht janë duke u adaptuar dhe rishprehur të takojnë nevojat e së tanishmes.

Nga vetë fakti se ne i vizitojmë këto memoriale në kohë të caktuar, respektivisht në përvjetorë, dhe në ditë të caktuara festive dhe kujdesemi për mirëmbajtjen e tyre tregon se për të humburit kujtesa është e vazhdueshme. Kjo më tepër i takon kohës moderne ngase, në të kaluarën kjo dukuri nuk ka qenë e shprehur dhe manifestuese si në kohën e sotme. Ne jemi të lidhur me kujtesën shoqërore nga ngjarjet e kaluara të cilat mund të jenë të nxitura në forma indirekte duke lexuar apo dëgjuar, në përkujtime dhe në raste festive ku njerëzit mblidhen së bashku që të kujtojnë në mënyrë të përbashkët një akt heroik dhe të përmbushur gjatë vdekjes së anëtarëve të grupit.

Memorialet e luftës

Memorialet e luftës janë të perceptuara si bartëse të historisë dhe të kujtesës shoqërore. Ato po bëhen simbole të së kaluarës, qytetit dhe të identitetit. Memorialet e luftës të rëndësishme i bëjnë materiali i veçantë i përdorur për ndërtim dhe hapësira- lokacionet ku janë vendosur.

Në këto memoriale heronjtë përshkruhen me pamje fotografike me simbole të tyre, ose diçka tjetër duke reflektuar kështu ideale të së kaluarës. Shumë memoriale kanë për qëllim dhe porosi të imitojnë virtytet që i kishin heronjtë e tyre, dhe njëherësh u kujtojnë e sugjerojnë njerëzve çka të besojnë dhe si të veprojnë.

Memorialet e luftës duhet të trajtohen si bartëse të domethënies të veçantë, dhe këto duhet të mbrohen, mirëmbahen sepse paraqesin një model të veçantë të rregullës shoqërore të ndërtimit dhe përkujtimit.. Evoluimi i qëndrimeve dhe ideve shoqërore rreth mbrojtjes së memorialeve janë kryesisht reflektim i ndryshimeve në kuptime se çka duhet të mbrohet dhe çka meriton të përkujtohet.

Pas luftës në Republikën e Kosovës kanë filluar të ndërtohen shumë memoriale si në vende urbane po ashtu edhe në vende rurale. Materialet për ndërtimin e këtyre memorialeve janë nga më të ndryshimet, varësisht prej statusit ekonomik të familjes ose të komunitetit. Memorialet e luftës janë të një rëndësie të veçantë sepse në rend të parë ato janë përcaktuese të kohës. Gjithashtu paraqesin një vlerë historike sepse janë lidhëse në mes personit të rëndësishëm historik dhe ngjarjes. Po ashtu paraqesin një material të rëndësishëm dokumentues dhe në vetë përmbajnë vlerë simbolike si atë tradicionale dhe gjithsesi vlera për shprehjen e identitetit të një komuniteti më të gjerë. Memorialet e luftës paraqesin edhe një vlerë ambientale respektivisht hapësinore sepse ndikojnë në strukturën dhe panoramën e vendit përkatës. Memorialet po bëhen galeri e pamjeve të së kaluarës që është e hapur për të gjithë.

Memorialet e aksidenteve të trafikut

Memorialet e viktimave të trafikut janë me përmasa të vogla dhe më pak te kushtueshme. Kryesisht ndërtohen nga familjarët apo edhe nga shoqëria e viktimës. Ato ndërtohen në vendin ku ka ndodhur aksidenti. Përcaktimi i këtillë ngërthen në vete dy çështje më kryesore, përveç anës emocionale dhe përkujtimore të familjes ka edhe një qëllim tjetër atë të protestës kundër trafikut.

Memorialet e aksidenteve të trafikut kryesisht i dedikohen kujtimit të të rinjve, dhe janë të vendosur buzë rrugëve, në forma të ndryshme qoftë në formë të pllakave përkujtimore, po ashtu në terren kemi hasur edhe forma nga më të ndryshmet, mjaft interesante të këtyre memorialeve të cilat do t’i shpjegojmë në vazhdim.

Të rinjtë shfaqin një dëshirë të caktuar që mund te shpie edhe në rrezik. Ata arrijnë në situata ekstreme si garë me motorë a me vetura. Vdekja në veturë është e ngjashme sikur të vritesh në fushëbetejë, është vdekje publike, vdekje e respektuar. Kjo ndoshta merr “vlerën” e vet në raste të garave të organizuara institucionale, kombëtare, ndërkombëtare ose botërore. Për dallim nga memorialet e luftës, ku secili kalimtar sa shikon flamurin që valëvitet, menjëherë e di se aty afër ndodhet ndonjë memorial i luftës, buzë rrugës ku sheh kurora lulesh të shumta atëherë aty kemi të bëjmë më aksidente trafiku.

Memorialet, dëshmi e kohës

Mund të konstatojmë se memorialet duhet të dokumentohen edhe më shumë, si p.sh., me harta, me fotografi, me matje të hapësirave e të objekteve memoriale, në mënyrë që të mbetet si dëshmi e kohës. Gjithashtu, shfaqet e nevojshme të punohet institucionalisht dhe të mirëmbahen këto memoriale, sepse janë pjesë e trashëgimisë kulturore dhe dëshmi monumentale të kohës.

(Ass. Zanita Halimi është asistente në  Departamentin e Etnologjisë dhe Antropologjisë kulturore)

Edmond Tupja: Këshilla një përkthyesi të ri

Në ditën e përkthimi fragment nga libri testament për përkthimet në shqip nga përkthyesi e shkrimtari Edmond Tupja, “Këshilla një përkthyesi të ri”, botimet “Onufri” 2014

I dashur mik,

Ti më shkruan se ke mbaruar studimet e larta për gjuhë e letërsi, se pasioni i përkthimit letrar të ka zënë për fyti që në gjimnaz, thuajse njëkohësisht me dashurinë për të bukurën, për gjuhën shqipe e sidomos për artin e të shkruarit, se ke botuar tashmë vargje e ndonjë tregim nga pena jote, se je orvatur të përkthesh në shqipe hem poezi, hem prozë autorësh francezë, anglo-amerikanë e italianë, se je rrekur të përkthesh diçka edhe nga shqipja në njërën prej këtyre tri gjuhëve, por se kjo përçapje e fundit të është dukur një çmenduri e vërtetë. Meqenëse më kërkon mendim e këshillë lidhur me pasionin tënd të përkthimit letrar, po përpiqem të ta përmbush dëshirën. Lexomë, pra, me durim dhe në të mërzitsha, fajin mos ia hidh përkthimit, por atij që po të shkruan për të.

*

Përkthimi është shumë i lashtë mbi këtë dhé, gati aq sa vetë gjuhët njerëzore. Në zanafillë ma ha mendja se duhet të ketë qenë përdorur në trajtën gojore për nevoja praktike, ato të komunikimit të përditshëm; më vonë, me lindjen e arteve në përgjithësi e të letërsisë në veçanti, duhet të ketë filluar të merret, me të shkruar, edhe me përcjelljen e vlerave letraro-estetike. Me sa di unë, një nga dëshmitë më të vjetra të veprimtarisë përkthimore është, sipas gjasës, kthimi i Biblës nga hebraishtja e lashtë në greqishte të vjetër. Kjo ka ndodhur në shekullin III e II para Jezu Krishtit. Ky përkthim mban emrin e “variantit të të Shtatëdhjetëve”. Thuhet se Ptolemeu II i Filadelfit caktoi shtatëdhjetë e dy rabinë që e njihnin shumë mirë greqishten e asaj kohe për ta përkthyer Librin e Shenjtë në këtë gjuhë nga hebraishtja e moçme brenda një afati të caktuar dhe secili për llogari të vet. Këta u mbyllën si murgj në ishullin Faros dhe, mbas shtatëdhjetë e dy ditëve, pasi e kishin mbaruar punën, u vu re, gjithmonë sipas gojëdhënës, se përkthimi i tyre ishte i njëjtë. Shumë kohë më vonë, nga viti 390 në vitin 405, duke u mbështetur në këtë përkthim, si edhe tek origjinali, duke studiuar gjithashtu variantet e mëparshme latine të Biblës (Vetus Itala), Shën Jeronimi (347-420), personalitet i kishës katolike dhe doktor i shkencave teologjike, që ishte me prejardhje ilire, kreu në Bethlehem përkthimin e Biblës që u quajt Vulgata (nga latinishtja textus vulgatus, çka do të thotë “tekst i përhapur”); andej nga fillimi i shekullit VII, ky tekst u bë varianti zyrtar i Biblës katolike. Shën Jeronimi mbahet sot si shenjtori që mbron përkthyesit. Kësaj figure të ndritur të përkthimit, gjuhëtari e përkthyesi Aurel Plasari i ka kushtuar një studim interesant e të hollësishëm botuar vite më parë në revistën “Nëntori”. Nga varianti latin i Shën Jeronimit, Bibla u përkthye dora-dorës në mjaft gjuhë të folura e vazhdon të përkthehet ende sot. Siç e sheh, roli i përkthyesve nuk ishte i pakët që në atë kohë. Veçse nuk duhet besuar se përkthyesit e kishin të lehtë jetën, sidomos kur përkthimet e tyre kontrolloheshin nga autoritetet e larta kishtare apo shtetërore të asaj kohe, sepse në fillim shkrimet e shenjta e, më pas, ato zyrtare duheshin përkthyer me besnikërinë më të madhe, madje sa më të verbër. Mjaft përkthyes e pësuan për guximin krijues apo rikrijues që kishin treguar në përkthimet e tyre. Kështu, për shembull, humanistin e përkthyesin francez Etienne Dolet (1509-1546) e varën për herezi e ateizëm, sepse nuk e kishte përkthyer tamam sipas “frymës e fjalës” së origjinalit një fragment nga shkrimet e shenjta. Gjithsesi, meqë njeriu nuk mund t’i mësojë dot brenda një jete njerëzore të gjitha gjuhët e botës, madje as ato më të përhapurat e më të përdorshmet, shoqëria dhe tërë autoritetet e saj e kuptuan se pa përkthyesit rruga e mundimshme drejt njohjes do të ishte edhe më rraskapitëse. Qysh atëherë, roli i përkthyesve në shoqërinë njerëzore erdhi e u bë gjithnjë e më i rëndësishëm aq sa sot, me të drejtë, një filozof e shkrimtar si Umberto Eco thekson se “zanati i përkthyesit është një profesion që i përket së ardhmes”, çka do të thotë se bota moderne nuk do të mund të bëjë dot pa përkthyes, sado të përsosen metodat e mësimdhënies së gjuhëve të huaja e sado njerëzit t’i mësojnë ato e të thellojnë njohjen e përdorimin e tyre, sado të stërhollohen ordinatorët, të cilët vështirë se do ta bëjnë ndonjëherë të panevojshëm profesionin e përkthyesit. Në historinë e njerëzimit, përkthimi do të luajë, ashtu si deri më sot, një rol të veçantë e të pazëvendësueshëm në përshpejtimin e zhvillimit të tij. Kjo duket aq më tepër e besueshme që, duke parë edhe dështimin e gjuhëve artificialisht “universale”, siç ka qenë rasti për esperanton dhe volapukun ndër të tjera, njerëzimi nuk do të flasë kurrë një gjuhë të vetme për arsyen e thjeshtë se popujt janë e do të jenë vazhdimisht të ndryshëm, kush më shumë e kush më pak, për nga historia e kultura, mendësitë e qytetërimi.

Edhe te ne, në Shqipëri, përkthimi është një veprimtari intelektuale e artistike e hershme. Të parët që u morën me përkthime ndër shqiptarët qenë Buzuku, Budi, Bardhi e Bogdani, “katër B-të” siç i quan Vedat Kokona; pastaj vijnë disa nga rilindësit tanë më të shquar, si Kristoforidhi, Naim Frashëri e Çajupi; më vonë kemi Fishtën, Prenushin, Konicën, Lumo Skëndon, Fan Nolin, Koliqin e Dom Lazër Shantonë. Nga fundi i viteve ’30, kemi H. Lacajn, F. Alkajn, P. Gjeçin, S. Luarasin, S. Cacin e A. Varfin. Në vitet ’50, ’60 e ‘70 afirmohen disa nga këta dhe dalin në skenë përkthyes të tjerë, si: H. Selfo e V. Kokona, të ndjekur nga L. Poradeci, Dh. Pasko, A. Hashorva, H. Kokalari, P. Zheji, M. Treska, Z. Simoni, B. Doko, E. Fico, A. Kristo, V. Vinçani, R. Shvarc, S. Çomora, V. Buharaja, P. Gjergo, P. Jorgoni, Gj. Shllaku, J. Bllaci, K. Evangjeli, D. Omari, A. Koçi e shumë të tjerë. Në vitet ’80 e ’90 shfaqen të tjerë përkthyes, më të rinj, si: A. Plasari, P. Misha, Sh. Çuçka, E. Ymeri, B. Shehu, M. Kumbaro, B. Çabej, M. Meksi, V. Kalemi, G. Hadaj, K. Hadëri, A. Marashi, A. e F. Papleka, N. Varfi, R. Vuçini, F. Andrea dhe U. Buçpapa, si edhe S. Pasho, A. Çani, G. Çoçoli, R. Çollaku e A. Tufa. Një vend i veçantë u duhet kushtuar atyre që kryen e vijojnë të kryejnë “çmendurinë e përkthimit” duke përkthyer nga shqipja në gjuhë të huaj; po përmend të paarritshmin Jusuf Vrioni që ka përkthyer në tërësinë e saj veprën letrare të Ismail Kadaresë, kushëririn e tij, Aziz Vrionin,Vedat Kokonën, Zafer Vilën, Hamit Kokalarin, Robert Shvarcin, Aleko Shkurtin, Halit Deden, Kolë Lukën, Nuri Hamzaranë, Riko Konicën, Z. Simonin, P. Qeskun, E. Ymerin, M. Kumbaron, A. Leskajn, S. Pashon, M. Meksin e disa të tjerë. Nga ana tjetër, le të kujtojmë se mjaft nga shkrimtarët tanë më të njohur janë marrë edhe me përkthime si, për shembull, Fan Noli, M. Kuteli e L. Poradeci, ndërsa, nga më bashkëkohorët do të përmendja D. Çulin, B. Shehun, F. Kongolin, B. Mustafajn, I. dhe H. Kadarenë, D. Agollin, N. Jorgaqin e N. Lerën.

Në Kosovë e Maqedoni gjithashtu, ka përkthyes të spikatur, si Eqrem Basha, Nehat S. Hoxha, Mensur Raifi, Rexhep Ismaili, M. Kërveshi e Mazllum Sanli, pa harruar brezin e vjetër të tyre, si Esat Mekuli, Vehap Shita, Fadil Bujari, J. Gërvalla, Ymer Jaka e Masar Stavileci.

Së fundi, të mos harrojmë se edhe në Departamentin e Gjuhës Frënge të Fakultetit të Gjuhëve të Huaja disa nga pedagogët, si M. Kumbaro, S. Pasho, V. Havari, J. Kostari, N. Varfi, L. Canaj e D. Xhoxhaj, merren rregullisht me përkthime, pa harruar të ndjerin P. Sinani, që përktheu, ndër të tjera, edhe Kujtimet e Adrianit të Marguerite Yourcenar-it; në departamentet e tjera gjithashtu numërohen mjaft pedagogë që ushtrojnë një veprimtari të tillë.



*

Ti më kërkon tani të të jap një përkufizim të përkthimit.

Ç’është e vërteta, ekzistojnë shumë të tillë, sepse në botën e sotme ka lloj-lloj teorish përkthimi. Përkufizimi që do të lexosh pas pak është fare i thjeshtë; atë e kam nxjerrë nga praktika ime si përkthyes, por në dritën e leximeve të mia teorike; sidoqoftë, ai nuk është e nuk mëton të jetë i përsosur. Sipas meje, nga një këndvështrim teorik, “përkthimi është një veprimtari psiko-gjuhësore e ushtruar nga dikush me gojë a me shkrim për të vendosur komunikimin midis bashkësish a individësh që nuk flasin të njëjtën gjuhë dhe që duan të komunikojnë me njëri-tjetrin. Në rastin e përkthimit letrar, kjo veprimtari ka një rezonancë estetike”. Kur them “nga një këndvështrim teorik”, kam parasysh faktin që sot ekziston në botën e qytetëruar një shkencë e përkthimit që quhet traduktologji (në frëngjishte traductologie) themeluar nga Danica Seleskovitch dhe Marianne Lederer, të cilat kam pasur nderin t’i kem profesoreshat e mia në Shkollën e Lartë të Përkthyesve e të Interpretëve (E.S.I.T.) në Paris. Falë përpjekjeve shkencore të këtyre dy figurave të teorisë e praktikës së përkthimit, sot përkthimi nuk është më si dikur një nëndegë e gjuhësisë, por shkencë më vete. Pra, përkthimi është shkencë; si i tillë, ai mban lidhje të ngushta me gjuhësinë, psikologjinë, leksikologjinë e leksikografinë. Gjithsesi, të mos harrojmë se, para se të ngrihej në këtë nivel, ai ka qenë gjithashtu dhe vazhdon të jetë një teknikë; si i tillë, ai mban lidhje me gramatikën, stilistikën dhe artin e të shkruarit. Le të kujtojmë se pak më lart të thashë që përkthimi është edhe zanat; por kur themi “zanat”, na shkon mendja te fjala “artizanat” e cila fillon me fjalën “art”. Me këtë dua të them se përkthimi është edhe art. Është i tillë sepse përkthyesi letrar (dhe çdo përkthyes tjetër që përkthen me shkrim qoftë edhe një tekst teknik), gjatë procesit përkthimor kryen, ndër të tjera, një përvetësim estetik të një realiteti gjuhësor (artistik a të një lloji tjetër) që vetë rrjedh nga një përvetësim tashmë estetik i një realiteti jashtëgjuhësor. Po ta them më thjesht: Fan Noli nuk ka hedhur në letër një ngjarje që e ka jetuar vetë drejtpërsëdrejti, por çka ka lexuar të shkruar tashmë nga Shakespeare-i. Pra, përderisa kemi përvetësim estetik, qoftë të një realiteti tashmë estetik, kemi art. Dhe kemi art, sepse kemi krijim të mirëfilltë, ndonëse kemi, njëkohësisht, edhe rikrijim. Kemi krijim në rrafshin gjuhësor, meqenëse Shakespeare-i nuk e ka shkruar Hamletin, për shembull, në gjuhën shqipe, por në atë angleze; në gjuhën shqipe atë e ka shkruar Fan Noli; domethënë se në shqipe atë e ka krijuar ky i fundit. Kemi rikrijim në rrafshin e fabulës, meqenëse historinë e Hamletit e ka treguar i pari Shakespeare-i; Fan Noli vetëm sa e ritregon si përmbajtje, por me fjalë krejt të ndryshme nga ato të Shakespeare-it, domethënë me fjalë shqipe. Për ta ilustruar këtë, mund ta krahasojmë përkthyesin me skulptorin; ky, kur gdhend, ka zakonisht një model para syve (flas këtu të paktën për skulpturën figurative); këtë model nuk e ka krijuar ai, atë ai vetëm do ta rikrijojë, sigurisht sipas mënyrës së vet, duke e përvetësuar artistikisht, në një lëndë tjetër, e cila do t’i bindet frymëzimit të tij. A nuk bën edhe përkthyesi të njëjtën gjë? Skulptura është art, natyrisht, prandaj edhe përkthimi s’ka përse të mos konsiderohet si i tillë. Edhe krahasimi i përkthyesit me piktorin apo muzikantin do të qëndronte: përkthyesi mund të krahasohet shumë me tepër me piktorin sesa me fotografin, shumë më tepër me muzikantin sesa me magnetofonin. Siç e sheh, pra, përkthimi s’mund të mos jetë edhe art, dhe kjo nuk më duket aq e zorshme për t’u kuptuar. Ky përkufizim tjetër, i katërfishtë, duhet mbajtur kurdoherë parasysh, sidomos tani që, te ne, nga disa autoritete të larta shkencore përkthimit i hiqet arbitrarisht karakteri shkencor (Lexo, lidhur me këtë, në anekset në fund të këtij libri, letrën e hapur që i kam drejtuar ministrit të Arsimit dhe që është botuar në gazetën Koha Jonë të datës 5 shkurt 1999).

*

Ekziston apo nuk ekziston një teori e mirëfilltë përkthimi, më pyet ti, apo ka vetëm praktikë a përvojë përkthimi? Një ditë, në shëtitoren “Dëshmorët e Kombit” takova rastësisht një mik, përkthyes i mirënjohur. Sigurisht, kur një përkthyes takon një përkthyes tjetër, që të dy, herët a vonë, do të flasin për përkthimin. Filloi kështu midis nesh një bisedë plot pasion, kur, befas, miku im më thotë se përkthimi ekziston kryesisht vetëm si praktikë dhe se të mëtosh që ekziston një (e aq më tepër disa) teori përkthimi është deri diku çmenduri. Nuk do të të tregoj vazhdimin e bisedës sonë, por po përfitoj nga rasti për të të sqaruar lidhur me këtë çështje. Qysh në lashtësi, përkthyesit, pas një përvoje të gjatë në zanatin e tyre, nuk kanë ngurruar të bënin përgjithësime. Kështu, nga praktika e tyre, është krijuar një shumë dijesh, të cilat, për vetë karakterin e tyre përgjithësues, kanë formuar pak nga pak njëfarë indi praktiko-teorik që, me kalimin e kohës dhe me shtrirjen e thellimin e veprimtarisë përkthimore, është kthyer në teori të mirëfilltë. Në fund të fundit, një teori është një organizim logjik. S’ka asgjë të keqe që, pasi ke përkthyer gjatë, të mendosh e të nxjerrësh përfundime nga ajo që ke bërë, në mënyrë që edhe të tjerët, përkthyesit e ardhshëm, të përfitojnë sadopak nga përvoja jote. Është e vërtetë që nuk e mëson dot notin pa u futur në ujë, veçse me siguri bëhesh notar edhe më i mirë duke e racionalizuar praktikën, përvojën tënde prej notari.

Përderisa sot ekziston, siç e përmenda pak më lart, një shkencë që quhet traduktologji (në shqipe mund të thoshim përkthimologji), ajo mbështetet patjetër në një teori të dalë, logjikisht, nga një praktikë përkthimore qindravjeçare. Përsiatjet e para teorike për përkthimin i gjejmë në shekullin V te vetë Shën Jeronimi, por, më pranë nesh, zhvillime të mirëfillta teorike gjejmë: në shekullin XVI te Martin Luther-i (Qarkore për përkthimin, 1530), si edhe tek Etienne Dolet-i (Si të përkthejmë mirë nga një gjuhë në tjetrën, 1540) e te Du Bellay, i cili u kushton problemeve të përkthimit tre kapituj të librit të tij Mbrojtja e vlerësimi i gjuhës frënge (1549); në shekullin XVII, në Francë, De Méziriac boton një Ligjëratë mbi përkthimin, De Tende një traktat me titull Mbi përkthimin ose rregullat që duhen ndjekur për të mësuar si të përkthesh dhe Huet një Traktat përkthimi (1661); në Angli, Dillon shkruan një Esé për përkthimin e vargjeve (1684), kurse Denham boton, në një letër drejtuar Sir Richard Fanshaëe-it (1658), një lloj arti poetik të përkthyesit; në Gjermani, Schottel i kushton mënyrës të të përkthyerit siç duhet një kapitull të librit të tij Gjuha kryesore gjermane (1663); në shekullin XVIII, në Francë, një numër autorësh, ndër të cilët D’Alembert (Vëzhgime mbi artin e përkthimit, 1763) e Rivarol (Ligjëratë paraprake për përkthimin e “Ferrit”, 1783), botojnë shkrime të ndryshme teorike mbi përkthimin; në Angli, Tytler, lord Ëoodhouselee, nxjerr të parin traktat të mirëfilltë teorik mbi përkthimin, të quajtur Esé mbi parimet e përkthimit (1791), por Campbell, i cili, më 1789, kishte botuar një libër mbi historinë dhe teorinë e përkthimit, e akuzon për plagjiaturë; në Gjermani, një mori autorësh trajtojnë probleme teorike e praktike të përkthimit, ndër ta Herder me librin Mbi zanafillën e gjuhës (1722) dhe poeti Novalis me artikullin Poleni (1798) në revistën Athenaum që botonte Schlegel-i; në shekullin XIX, në Francë, veçojmë Madame de Staël me esénë Mbi frymën e përkthimeve (1820) dhe de Saint-Constant me librin Nocione të thjeshta përkthimi (1808-1811) që u kushtohet kryekëput problemeve të mirëfillta teorike në fushën e përkthimit; në Angli, ndër të tjerë, Arnold boton Duke përkthyer Homerin (1861), ndërsa F. Neëman nxjerr, po atë vit, Përkthimet e Homerit në dritën e teorisë e të praktikës së përkthimit; në Gjermani, personalitete të shumta të artit dhe shkencës, si Gëte e Humboldt, sjellin vlerësime teorike mbi përkthimin, por duhen përmendur Schleiermacher me librin e tij Mbi metodat e ndryshme të përkthimit (1813), ku, për të parën herë, problemi i përkthimit trajtohet në lidhje me atë të komunikimit, J. Keller me Kufijtë e artit të përkthimit (1892), ku përcaktohen caqet e përkthimit, dhe filologu klasik Cauer me Arti i përkthimit (1894), ku bëhet fjalë për artin e përkthimit në përgjithësi; së fundi, në shekullin XX, që cilësohet si epoka e Përkthimit dhe e përkthimeve, numri i teoricienëve të përkthimit është rritur aq shumë saqë unë do të citoj vetëm disa prej tyre, si: në Francë, Danica Seleskovitch e Marianne Lederer; në Kanada, Jean Delisle; në Zvicër, Hannelore Lee-Jahnke; në Angli, Steiner e Neëmark; në Gjermani, Reiss e Ëilss; në Itali, Umberto Eco.

Të gjitha këto, i dashur mik, për të të thënë se përkthimi, që ka filluar si praktikë, ekziston sot edhe si teori dhe se, në më të shumtën e rasteve, këtë teori e kanë ngritur vetë përkthyesit. Madje, në botën e sotme, ka shkolla të mirëfillta përkthimi e interpretimi, ku mësimdhënia e teorisë nuk mungon kurrë. Kështu, vetëm në Paris gjendet Shkolla e Lartë e Përkthyesve dhe e Interpretëve (E.S.I.T.) themeluar më 1957, ku kam pasur fatin të bëja studime të thelluara pasuniversitare, si edhe Instituti i Lartë i Interpretimit e i Përkthimit (I.S.I.T.); në Universitetin e Gjenevës është Shkolla e Përkthimit dhe e Interpretimit (E.T.I.) themeluar më 1941, kurse në universitetin “Marc Bloch” të Strasbourgut ndodhet Instituti i Përkthyesve, Interpretëve dhe i Marrëdhënieve Ndërkombëtare.

Gjithsesi, teoria e mirëfilltë e përkthimit, që duhet kuptuar si një përsiatje e hulumtim teorik rreth përkthimit si objekt studimi, nuk e shndërron si me magji një përkthyes të dobët në përkthyes të mirë (dhe këtu jam krejt ne një mendje me Robert Shvarcin); ajo nuk e bën atë as më të zgjuar, as më të ndjeshëm ndaj tekstit që duhet të përkthejë. Por “ajo na mundëson, ndër të tjera, – thotë Robert Larose në librin e tij Teoritë bashkëkohore të përkthimit (1989) – që të ngremë në sistem vetë procesin e përkthimit dhe të përfitojmë nga parimet e rregullat e saj për t’u orientuar më mirë në mënyrën tonë të të përkthyerit. Ajo shërben gjithashtu si kuadër referimi kur bëhet fjalë për vlerësimin e teksteve të përkthyera sepse na krijon mundësi, falë dritës që hedh mbi mënyrat e ndryshme të të përkthyerit, për të dalluar, sipas rastit, parametrat që duhen mbajtur parasysh nga ata që duhen mënjanuar.”

“Parimi i Mateut” ose Kush do e fitojë çmimin “Kadare” 2016?

Nga Gilman Bakalli


Suksesi i një piktori, shkrimtari dhe cilitdo artisti të ri, nuk varet vetëm nga cilësia e veprës së tij, por edhe nga rrethana jashtartistike, si: e kaluara, juritë, marketingu, reputacioni etj. Bakalli shprehet se kjo gjë nuk mund të mos ketë ndikim në çmimet letrare. “Parimi i Mateut”, ku ai që ka do të ketë edhe më shumë, nuk mund të shmanget për fat keq as në këto çmime.

Sa është probabiliteti që pikturat e një piktori të ri të talentuar të pranohen në një ekspozitë prestigjioze? Vështirë ta llogarisësh! Por eksperienca na jep disa indikatorë për ta parashikuar atë: shumë i vogël! Sepse fillimisht, shkalla e probabilitetit varet jo dhe aq nga talenti i piktorit, sesa nga reputacioni i pretendentëve që konkurrojnë për të njëjtin qëllim. Nëse mes tyre ka piktorë me karrierë të gjatë, gjykimin e komisionit vlerësues do ta mjegullojë e kaluara e suksesshme e artistit në fjalë. Përgjithësisht për anëtarët e një jurie, cilësia e një vepre artistike në shqyrtim merret si vazhdim i së kaluarës artistike. Mirëpo, fakti që dikur ke bërë piktura të mira, nuk do të thotë se do bësh përherë të tilla. Gjykimi induktiv shfaqet më imponues se kurrë në rastet e vlerësimeve të vlerave artistike. Por anëtarët e jurive janë njerëz dhe njerëzit kërkojnë pika mbështetjeje me konsensus të gjerë për gjykimet e tyre. Midis një piktori të ri e të talentuar dhe një piktori të njohur e të afirmuar, juria do zgjedhë të dytin. Dhe ja ku jemi brenda një rrethi vicioz, prej të cilit, vështirë të dalësh. Që të mund të jetosh si piktor me punën tënde, duhet të marrësh pjesë nëpër ekspozita. Për t’u pranuar nëpër ekspozita, duhet të jesh i njohur, për t’u njohur, duhet të marrësh pjesë nëpër ekspozita, për t’u pranuar nëpër ekspozita…..Talenti, pra nuk është garanti i vetëm i sigurt për suksesin, sepse rrezikohet nga reputacioni. Dhe, dihet që reputacioni nuk arrihet vetëm nëpërmjet talentit artistik.

E njëjta gjë edhe me aktorin. Edhe për suksesin e tij, një rol vendimtar luan reputacioni. Reputacioni i një aktori krijohet në saje të roleve të mëparshme të suksesshme. Sa më prestigjioz roli, aq më i madh reputacioni që përftohet. Mirëpo, rolet prestigjioze iu jepen artistëve me reputacion. Dhe ja ku vihet sërish në lëvizje rrethi vicioz i papërshkueshëm: për t’u njohur duhen role, për të marrë role duhet reputacion, për të fituar reputacion duhen role e kështu me radhë.

Vijmë te shkrimtari. Provën e parë shkrimtari i ri e ka me shtëpinë botuese. Shtëpitë botuese, si institucione me logjikë ekonomike, kanë nevojë për firma të njohura, të cilat i rrisin mundësitë e shitjes dhe fitimeve në tregun e librave. Prandaj, priren të pranojnë e të botojnë libra autorësh të njohur dhe me reputacion. Reputacioni i një shkrimtari krijohet kryesisht nga çmimet letrare të mëparshme të rëndësishme. Sa më i rëndësishëm çmimi, aq më i madh reputacioni që përftohet. Mirëpo, çmimet prestigjioze ju jepen shkrimtarëve me reputacion. Dhe ja ku jemi brenda një rrethi vicioz të papërshkueshëm: për t’u njohur, duhet të fitosh çmime letrare, për të fituar çmime letrare duhet të jesh i njohur e kështu me radhë.

Suksesi i aktorit, shkrimtarit dhe piktorit, përcaktohet në një masë dërrmuese nga “parimi i Mateut”. Kapitulli 25 i Biblës, vargu 29: “Atij që ka, do t’i jepet akoma më shumë e do ketë me bollëk të madh…”. Në sociologji, ky mekanizëm quhet “efekti i Mateut” dhe përshkruan një proces, gjatë të cilit sukseset e tanishme nuk përcaktohen nga rendimenti dhe zotësitë aktuale, por nga arritje të mëparshme. Nëse aktori ia ka dalë që, përmes një kombinimi rrethanash të ndryshme (pa përjashtuar edhe talentin), të ketë kapur ndonjë rol me peshë, gjasat janë që ai të marrë në të ardhmen gjithnjë e më shpesh role me peshë. E kaluara e tij do punojë vazhdimisht në favor të tij dhe do i sjellë avantazhe të njëpasnjëshme. Suksesi i mëparshëm gjeneron suksesin e radhës. Kush ka arritur të ekspozojë veprat e tij në ndonjë ekspozitë me emër, nuk do ketë më nevojë të presë në radhë për ekspozitën e ardhshme. Gjasat janë që organizatorët ta marrin në telefon dhe ta pyesin nëse ka ndonjë pikturë për ekspozitën e ardhshme. Kush ka botuar një herë dhe ka arritur ta zgjojë me forcën e mjeteve të ndryshme publicistike vëmendjen e publikut, do ta ketë shumë më të lehtë t’i fitojë betejat e marrjes së çmimeve letrare në të ardhmen. Gjykimi induktiv i tipit “një shkrimtar që ka shkruar dikur ca vepra të mira shkruan gjithmonë vepra të mira” si pjesë e pashmangshme e gjykimit të jurive letrare, i jep flatra “parimit të Mateut”. Diferencat e vogla fillestare midis artistëve garues për një rol, çmim letrar apo ekspozitë, kthehen në hendeqe gjigante me kalimin e kohës. Për njërën palë, sukseset rriten në mënyrë eksponenciale, për të tjerët (edhe pse të talentuar) vjen në mënyrë të pashmangshme stanjacioni. Parimi i Mateut nxit dhe ngurtëson një bllokadë sociale, e cila i forcon pabarazitë. Logjika e vlerësimit mbi bazën e performancës i lëshon vendin logjikës “the winner-takes-it-all”. Fitimtari merr gjithçka. Gjithmonë. Çmimet letrare rrezikojnë kësisoj të përqendrohen tek ata aktorë, të cilët ia dalin të sigurojnë vazhdimisht vëmendjen e publikut. Në vend që të zbulojnë toka të reja e të pashkelura, ata thjesht ushqejnë me reputacion toka të stërnjohura. “Parimi i Mateut” dekurajon talentet e reja dhe kthehet në armik të meritokracisë.

Kishte të drejtë profesori im austriak, i cili, në orët e seminarit të kritikës letrare, tekstet letrare për lexim na i jepte pasi ua kish hequr titullin dhe emrin e autorit. Një metodë, e cila, me disa modifikime, duhet aplikuar urgjentisht edhe për juritë e çmimeve letrare në Shqipëri.