Lloqe Kavaje

Toni Milaqi

Guri Madhi "Moscow conference 1960" (265x210 cm, oil on canvas, 1974)

Kohët e fundit më tërhoqi vëmendjen emisioni "Zonë e ndaluar" i gazetarit Andi Bushati (1.6.2009) në TV Klan, në të cilin u shfaq dokumentari "Imazhet e Pambledhura të Moskës", dhe ku i ftuar ishte arkitekti & piktori Maks Velo. E veçanta e këtij emisioni ishte se u përpoq të hedhë dritë mbi historinë e një prej pikturave më emblematike të soc-realizmit shqiptar: "Mbledhja e 81 Partive në Moskë, 1960" (Guri Madhi), duke na bërë dëshmitarë të asaj se si funksiononte kjo doktrinë ideologjike përmes gjuhës së saj vizuale në ambientin shqiptar.

Historia

* Vepra "Mbledhja e 81 Partive në Moskë, 1960" ishte një porosi eKomitetit Qëndror të Partisë në shtatorin e vitit 1973, me rastin e tridhjetë vjetorit të çlirimit të Shqipërisë dhe njëkohësisht të përurimit të godinës së re të Galerisë Kombëtare të Arteve, në ambientet ku ndodhet aktualisht.

* Vinte menjëherë mbas Pleniumit të katërt, i cili goditi rëndë çdo tendencë/prirje/ndikim "modernist/borgjezo-revizionist" në kulturë dhe arte.

* Porosia e kësaj pikture ishte në vazhdën e një fushate të ndërmarë ngaorganet e Partisë për trajtimin/pasqyrimin e "temave të mëdha" përmes artit, ose e thënë ndryshe si shprehja më elokuente e rolit/funksionit propagandistik që duhet të luanin artet dhe artistët sipas mendësive të klasës në pushtet.

* Figura e Enver Hoxhës mund të trajtohej në pikturë vetëm nga një numër tepër i vogël piktorësh, të cilët në të shkuarën kishin dhënë prova"devotshmërie politike" dhe "aftësish artistike" (shih: skrupulozitet akademik ndaj dogmës së soc-realizmit). Ndonëse në mjaft vepra tëGuri Madhit vëmë re një formë më të çliruar materializimi teknik, përmes një penelate të gjerë dhe ekspresive, mund të thuhet se si artist i përmbushte në mënyrë rigoroze kriteret e mësipërme.

* Vepra e përfunduar prej G. Madhit u paraqit në ekspozitën e nëntorit 1974. Komisioni mbikqyrës i kësaj ekspozite i përbërë prej anëtarësh tëKomitetit Qëndror dhe "artistësh" e cilësoi si të pambaruar, me probleme të theksuara kryesisht në modulimin e figurës së E. Hoxhës, e cila ishte trajtuar përmes perceptimit disi ekspresiv/jo fotografik tëMadhit.

* I sugjerohet artistit ta rishikoj/ripikturoj veprën, gjë që nuk u pranua prej tij. Vendoset që figura e Enver Hoxhës të ripunohet prej piktorit Zef Shoshi, i cili konsiderohej si një nga përfaqësuesit më të rëndësishëm të soc-realizmit shqiptar, dhe nga të paktët artistë që mund të trajtonin figurën e udhëheqësit. Portreti i këtij të fundit disi fotografik/natyralist -që ne shohim sot- është produkt i retushimit të Zef Shoshit, duke dalluar qartë nga teknika e G. Madhit, dhe trajtimet e personazheve të tjerë të veprës.

Guri Madhi "Moscow conference 1960" -after repainted (265x210 cm, oil on canvas, 1978)

* 1978- Prishja me Kinën. I kërkohet G. Madhit të zhduket nga tablloja delegacioni kinez. Ndërhyrja kryhet. Figurat e kinezëve mbulohen me bojë.

*1981- Mehmet Shehu vret veten. Në pikturën në fjalë ai ndodhet përbri figurës së E. Hoxhës. Kërkohet sërisht prej autorit të ndërhyjë në vepër për të asgjesuar prej saj figurën e armikut M. Shehu. Guri Madhishprehet se një veprim i tillë do të shkatërronte anën e saj kompozicionale, dhe se piktura s'do te vlente më. Që nga ajo kohë vepra u hoq nga qarkullimi, për t'u futur në fondin e zi të G.K.A.-së.

Piktura

"Mbledhja e 81 Partive" nuk solli asnjë surprizë në artin shqiptar. Bëhet fjalë për një vepër demagogjike (e cila himnizon stereotipin e "vitalitetit shqiptar", përkundrejt karikaturizimit të të "huajve barbarë"), pompoze në shprehje, tepër e kursyer në ngjyrë (në kundërshti me mjaft vepra të tjera të autorit), me një monotoni vrasëse në modulimin e personazheve.

Konteksti

Në fakt që të kuptojmë më mirë kushtet historike në të cilat u krijua piktura, duhet nënvizuar edhe koha e krijimit të saj. Nënkuptoj faktin se kjo vepër erdhi menjëherë pas Pleniumit të katërt, në vitin 1974, kohë në të cilën iu dha një goditje mjaft e rëndë prirjeve moderniste kryesisht në arte. Të shumta ishin gjygjet parodi, burgimet, internimet, pushkatimet, dënimet, arbitrariteti cinik i nomeklaturës komuniste ndaj intelektualëve dhe artistëve të kohës.

Në këtë aspekt nuk mund të pretendohet për cilësi dhe vlera të mirëfillta prej artit zyrtar të asaj kohe.

Bijtë e mosdijes

E solla këtu këtë histori për të bërë më të dukshme rolin unikal që mund të luajnë artet, apo veprat e artit në leximin e së shkuarës, në deshifrimin e saj. Akoma edhe në rastin e pikturave në fjalë, që nuk shquhen për pasuritë apo risitë e tyre artistike, mund të marrim një informacion bindës të mënyrës se si sendërtohej dhe se ç'rol luante arti në Shqipërinë komuniste. Duke folur mbi këtë subjek Maks Velo thotë:"Këtu kemi të materializuar, të fokusuar, të koncetruar tërë çmendurinë shqiptare." .

Rrugëtimi në jetë i kësaj pikture të G. Madhit është shprehja më e qartë mbi mënyrën se si perceptohej e shtjellohej në Shqipërinë totalitarehistoria (si shkencë), dhe evenimentet e ndryshme historike në veçanti. Eshtë treguesi më perfekt i retushimeve/fallcifikimeve të pafundme historike me të cilat u brumosën breza e breza të tëra të rinj shqiptarë. Një shembull ideal jo i çmendurisë shqiptare siç thotë M. Velo, por iobskurantizmit kriminal që mbolli dhe mbarështoi ai sistem aq i egër diktatorial në shoqërinë shqiptare për pesëdhjetë vjetë me radhë.

Forma e përqasjes/interpretimit historik (në varësi të kohës) të versionit zyrtar shqiptar mbi mbledhjen e Moskës, na bën të kuptojmë qartë vlerën dhe seriozitetin e konkluzioneve shkencore në trajtimin e etapave të ndryshme historike, duke u nisur nga Pellazgët, Ilirët, Bizanti, Lufta e dytë Botërore, apo konkludimet mbi Epirin, artin kristian/bizantin dhe pasbizantin në trojet e Shqipërisë së sotme, për të cilat kaq herë është folur edhe në këtë blog.

Duke ditur historinë e pikturës "Mbledhja e 81 Partive në Moskë, 1960"të Guri Madhit, jemi në gjendje të kuptojmë rolin prioritar dhe funksionin utilitar të artit të realizmit socialist në mbarëvajtjen e ekuilibreve sociale brenda burgut të pamëshirshëm nacional/komunist shqiptar.

Zef Shoshi "Moscow conference 1960" (oil on canvas, 1980)

p.s. Dua të shtoj se të njëjtën temë e trajtoi më vonë edhe Zef Shoshi, në një aludim tepër formalist/të vakët artistik, më të sigurtë politikisht, duke fshirë nga skena historike prezencën kineze, dhe duke lartësuar edhe më kompozicionalisht figurën pompoze të E. Hoxhës.

Vajza në Pultin e Komandimit

Llambi Blido "Vajza në Pultin e Komandimit" (oil on canvas, 1971)

Kohët e fundit u njoha me veprën "Vajza në Pultin e Komandimit" tëLlambi Blidos (1971), e cila shfaq kërshëri për analizë dhe vëzhgim. Vepra në fjalë është pronë e Galerisë Kombëtare dhe ekspozohet në të. I përket një prej periudhave më të begata në të cilat kaloi piktura shqiptare e shekullit të njëzet, fillimit të viteve 1970.

Vetë autori i saj në një intervistë për gazetën Shekulli, të datës 15.6.2009, me titull "Socializmi real? Punë me porosi" shprehet:

"Është një tablo tipike e realizmit socialist, një temë e rëndësishme e kohës: "emancipimi i gruas". Kam përdorur shkronja të vendosura në mënyrë ritmike, si element përbërës i tablosë. Në përgjithësi, prirja është grafike. Një tablo ku vepron më shumë gjuha e linjave. Gjuha e ngjyrave është mjaft e kursyer, e sfumuar, e kontrolluar, qëndron afër së bardhës në kontrast me tonet e errëta të germave. Të gjitha këto janë të organizuara brenda një estetike të caktuar. Aty ekziston ajo vija melodike që mund ta quaj duke marrë hua fjalorin e muzikës. Që të jetë e denjë për t'u quajtur vepër arti, ajo duhet të ketë një vijë melodike të qartë..."

Ajo që më bëri menjëherë përshtypje tek kjo punë është thjeshtësia në trajtimin e subjektit, dekorativiteti, sipërfaqet e sheshta, mosekzistenca e volumeve, gama e kursyer e ngjyrave, linja elokuente.

Mësoj se Ll. Blido ka punuar si piktor ilustrues i librave për fëmijë(comics), në revistën Pioneri, por edhe si karikaturist, për vite me radhë; dhe ky faktor mund të ndriçojë deri diku këndvështrimin e tij në lidhje me këtë vepër, i cili largohet mjaft prej metodës së socrealizmit. Por nga angazhimi si piktor-ilustrues diku, deri në të shprehurit nëpërmjet pikturës së kavaletit me këtë frymë, ekziston vërtet një hendek mjaft i madh ndarës.

Menjëherë sa pashë "Vajzën në Pultin e Komandimit", mendja më shkoi tek piktura e një prej përfaqësuesve më të fuqishëm të pop artitamerikan, tek Roy Lichtenstein. Puna e tij "M-Mabye", e vitit 1965, dëshmon pikërisht këtë lidhje. Bëhet fjalë për dy punë me një diferencë kohore prej gjashtë vjetësh. Është vërtet për t'u habitur. Dy artistë që krijonin paralelisht, në dy anë të ndryshme të globit, dhe që kishin arritur -të paktën me këto dy punë të tyret- në të njëjtat konkluzione, në të njëjtin qëndrim estetik, në të njëjtën formë akumulimi të ambientit rrethues, si edhe në një mënyrë mjaft të ngjashme të shprehuri.

Vërej një përafri të madhe perceptimi, por dhe konkludimi vizual. Dekorativiteti, linja, thjeshtësia e trajtimit. Forma se si modulojnë psh: flokët e heroinës, është tërësisht e njëjtë. Stilizimi i buzëve, i hundës, i syve -po i njëjtë. Këndi i vështrimit -përsëri i përbashkët- tejet lozonjar, femëror, dhe i orientuar diku anash spektatorit, duke bërë të bardhën e syve të kumbojë. Përdorimi i shkronjave, i fjalës në kuadratin piktorik, për të dy i përbashkët...

Por a ishte vallë e mundur në Shqipërinë tejet të izoluar komuniste, një artist të ishte në dijeni të rrymave më përfaqësuese të artit të atëhershëm perëndimor? Nuk është aspak rastësi që kjo vepër e realizuar ngaLlambi Blido, ashtu sikurse "Epika" nga Edison Gjergo, apo "Mbjellja"nga Edi Hila, i përket fillimit të viteve 1970; asaj pranvere rigjallëruese që përjetuan artet shqiptare, si edhe frymës liberale që mbizotëronte në lidhje me informacionin që vinte përtej kufijve, mbi rrymat, lëvizjet, dhe drejtimet artistike të kohës. Nuk ishte aspak çudi që Llambi Blido të ishte njohur me pop artin amerikan, apo edhe me artin e Roy Lichtenstein, nëpërmjet revistave të ndryshme perëndimore. Këtë argument ma përforcon më tepër intervista e tij, kur flet për pikturën dhe piktorët e asaj kohe tek gazeta Shekulli dhe thotë:

"Pjesa tjetër (që ishin pak në numër) e hodhën vështrimin nga përparimi. Me gjuhën e asaj kohe, "u ndikuan nga arti borgjezo-revizionist". Në të vërtet ashtu ishte, por me ndryshimin që ishte shumë pozitiv, nuk ishte ashtu siç thoshte partia. Këta i dhanë frymëmarrje artit të realizmit socialist."

Duke folur pra për "Vajzën në Pultin e Komandimit"(1971), kemi të bëjmë me një pikturë të influencuar (të orientuar) nga filozofia e pop artit; kemi të bëjmë me një krijim që përpiqet të shkundë nga vetja dogmën ideologjike mbi të cilën merr përsipër të flasë, duke ia arritur më së miri; kemi të bëjmë ndoshta me veprën e parë përfaqësuese të pop artit në Shqipëri; kemi të bëjmë me një pikturë dinjitoze, e cila rrezaton thjeshtësi, ëmbëlsi, dinamikë, por dhe modesti krijuese.

Roy Lichtenstein "M-Maybe" (oil and magna on canvas, 1965)

Kuajt e Kuq dhe Shqiptarizma

Constantinos Ieromonachou "Saint Demetrius of Thessaloniki" (icon on wood, 1725), The National Museum of Medieval Art, Korca, Albania

Ngacmimi...

Një nga gjërat që e kam tërësisht të vështirë të përtyp, është proçesi i manipulimit të historisë, apo qoftë edhe i periudhave të ndryshme të saj, të cilin si fenomen e hasim kaq shpesh në historiografinë shqiptare. Të thuash se mund të kuptosh deri diku shkaqet kur ky faktor haset tek përfaqësuesit e Rilindjes Kombëtare, në varësi të nevojave të kohës, apo edhe tek sistemi i kaluar totalitar nacional-komunist, është diçka e kuptueshme. Por që ky fenomen të jetë në kulmin e lulëzimit të tij këto dy dekadat e fundit, kjo me të vërtetë është shqetësuese.

Lexova sot tek gazeta Shekulli artikullin e Maks Velos me titull"Rrugëtime bizantine", i cili më vuri në mendime. Artikulli ka marrë spunton nga ekspozita "Arkitektura si imazh" (dhe jo siç e përkthen Velo "Arkitektura në ikona"), e cila është çelur në Muzeun e Kulturës Bizantine në Selanik të Greqisë. Në fakt Velo nuk flet për ekspozitën në fjalë, por për pjesëmarrjen në këtë eveniment të ikonës "Shën Dhimitri i Selanikut", e piktorit-ikonograf epiriot Konstandin Jeromonahu (emri i shqipëruar). Thotë në artikullin e tij Maks Velo:

"... Ishte (ekspozita) një ngjarje madhore për artin bizantin dhe postbizantin shqiptar... Me atë ekspozitë u afirmua vlera shumë e lartë artistike e ikonave shqiptare...

...Arti Bizantin dhe postbizantin është pasuria jonë më e madhe në art. Kjo është e vetmja pasuri artistike e bërë nga artistët shqiptarë që po vlerësohet lart në botë, kudo që ajo ekspozohet..."

...konstatimi

Respektoj padyshim të kaluarën e zotit M. Velo, por mendoj se dashje pa dashje, gjuha e përdorur prej tij në leximin e së shkuarës, nuk ka aspak dallim, përkundrazi, është fund e krye e njëjtë, me atë që përdorte regjimi i kaluar nacional-komunist në Shqipëri.

...retotikë

Për ç'artistë-ikonografë shqiptarë na flet zoti Velo?! Për ç'ikonabizantine shqiptare bën fjalë?! Përse këta piktorë shqiptarë krijojnë një art të mirëfilltë grek?! Përse shkruajnë greqisht gjithçka që lidhet me veprat, me mendësitë dhe filozofinë e tyre; dhe nga vërtetohet se njerëzit në fjalë, ishin zotërues të shqipes (për të mos thënë shqiptarë)? Përse mbajnë emra grekë? Përse trajtojnë tema si çlirimi i Selanikut prej bullgarëve, dhe jo tema shqiptare, bie fjala për shembull me Mujin dheHalilin? Sa mund të konsiderohet shqiptar një njeri, grup shoqëror, a popullatë njerëzish, në kulturën e përditshme të së cilës nuk ekziston asgjë, që të ketë lidhje me elementin etnik të sipërpërmendur? Si mund të konsiderohet shqiptar një qytetërim që nuk flet shqip?!
Përse vallë një intelektual i fund viteve 2010 duhet të flasë sot me gjuhën groteske nacional-komuniste shqiptare, duke përdhunuar si pasojë vetë gjurmët historike të së shkuarës?

...metoda

Kur flasim për shtjellimin, apo të lexuarit, e një vepre përfaqësuese të pikturës bizantine, duhet që ta bëjmë atë përmes një metodologjie të caktuar, duke kaluar përmes disa akseve kryesorë. Nëse duam të nxjerrim në pah karakteristikat etnike, të flasim mbi atë se kujt qytetërimi i janë pjesëmarrës njerëzit që krijuan një vepër, ç'gjuhë flisnin dhe kujt kombi i përkisnin, duhet të ndjekim një rrugë të caktuar studimore.

Elementi i parë, ndoshta më kryesori, është zbërthimi i shkollës piktorike në të cilën bën pjesë vepra. Karakteristikat themeltare; gjuha vizuale e përdorur. Mënyra se si është konkluduar artistikisht nën këtë prizëm; veçoritë individuale të krijuesit. Aftësia e tij (ose jo) për t'i dhënë elemente personale një teme që është e njëjtë për të gjithë. E më pas, studimi i epigrafive mbi pikturë (ikonë), i gjuhës së përdorur, i onomastikës, i karakteristikave gjuhësore, etj...

...faktet

Në këtë postim kam sjellë ndër të tjera edhe tre punë të ikonografitKonstantin Jeromonahu, por edhe një të Onufer Qipriotit, të cilat aktualisht gjenden në Muzeun e Artit Bizantin në Korçë. Kam evidentuar paragrafët që autorët e tyre na japin hollësi në relacion me ikonat, mbi krijuesit, mbi sponsorët, mbi shkaqet që u krijuan, por përmbi të gjitha edhe mbi faktin se kujt qytetërimi dhe komuniteti etnik i përkasin.

Nëse zoti Velo, si studiues që është, do të mund të evidentojë qoftë edhe një gërmë shqipe, një emër, një referencë, apo një fjalë që të mund të na kujtojë diçka shqipe/shqiptare, atëherë do të pranoja pa më të voglin ngurim se bëhet fjalë për art shqiptar, dhe për artistë që mund të quhen shqiptarë. Por nga sa shkruhet në imazhet e mëposhtme, nga pozitat e zotëruesit të shqipes, z. Velo nuk kupton asnjë fjalë, dhe këtu mund të thuhet se gjendet edhe zanafilla e absurdit, në lidhje me shqiptarinëdhe shqiptaren e ikonografisë dhe të artit bizantin epiriot, e si pasojë edhe e qytetërimit epiriot përgjatë shekujve.

...Shën Dhimitri i Selanikut-ikona

Ikona e vitit 1725 e Konstandin Jeromonahut, është një prurje e rrallë, virtuoze e ikonografisë pasbizantine epiriote. Me një trajtim tejet individual, që vihet re qysh në thyerjen kompozicionale, në mënyrën se si shpërndahet ngjyra blu e detit, në sipërfaqen mbi të cilën operohet. Në mënyrën se si ulëret ajo blu, përkrah florishencës turfulluese të së kuqes së kalit. Në mënyrën se si çahet aq bukur kuadrati i ngrohtë piktorik, përmes lojës mjeshtërore të së bardhave.

Tema e përzgjedhur na përshkruan një akt të dhunshëm, vrasjen e carit bullgar John I (në vitin 1207 e.s), i cili konsiderohet si një prej mrekullive/bëmave të Shën Dhimitrit (ky i fundit ka rrojtur në shekullin e 4 e.s.). Duke vërejtur ikonën e Shën Dhimitrit kemi ndjesinë se përmes këtij akti të dhunshëm çlirohemi. Të njëjtën ndjesi, atë të çlirimit, provoi edhe popullsia greko-ortodokse e Selanikut, prej sulmeve bullgare, të cilat synonin të pushtonin qytetin, temë mbi të cilën na flet ikonografi Jeromonahu. Shën Dhimitri prezantohet si kundërshtar i paepur kundër tiranisë, dhe mbrojtës i vendosur i civilizimit greko-ortodoks bizantin të kohës.

Për sa i përket shkollës piktorike të Konstandin Jeromonahut, ndonëse është përfaqësues i shkollës së Korçës, e cila kahjen konceptuale e ka për nga shkolla ikonografike e Maqedonisë (krahinë në veri tëGreqisë), në mjaft punë të tij hasim një ndikim tepër të madh dhe të shkollës ikonografike të Kretës. E njëjta gjë mund të thuhet edhe per ikonën e Shën Dhimitrit të vitit 1725. Tonet e errëta në modulimin e fytyrës dhe duarve, stilizimi, por edhe trajtimi grafik i punës, janë më afër koncepteve të shkollës së Kretës, se sa asaj Maqedone.

...përshëndetje z. Velo!

Arti kristian i Epirit Verior, ose i thënë ndryshe ai i Shqipërise së Jugut, qysh nga kristianizmi i hershëm, epoka bizantine, e më vonë ajo pasbizantine, është një shprehje e pamohueshme e qytetërimit greko-ortodoks të kohës, dhe artistët që ishin pjesëmarrës të kësaj kulture, nuk mund të konsiderohen kurrë si pjella shqiptare apo qytetërimi shqiptar. Ata artistë dhe ai art i mirëfilltë epiriot, janë po aq shqiptare, sa ç'janë akuarelistët dhe akuarelet kineze të tilla. Është tjetër gjë të themi, që shoqëria shqiptare, por edhe shteti 90 vjeçar shqiptar, kanë akumuluar dhe do të akumulojnë nga këto thesare të trashëgimisë botërore, dhe tjetër gjë të cilësohet ky civilizim si shqiptar. Shtetet aktuale, sikurse edhe Shqipëria, janë pjella tejet të vona politike/administrative në udhëtimin tonë njerëzor përgjatë shekujve, dhe është gabim fatal të lexojmë të shkuarën, me syzet miope të mikropolitikave nacionaliste të së tashmes. Për të lexuar historinë, duhet të kesh thjesht sytë hapur.

(p.s. -Për të parë më të detajuara fotografitë, klikoni mbi to.)

Constantinos Ieromonachou "Christ Pantokrator" (icon on wood, 1694), The National Museum of Medieval Art, Korca, Albania

Constantinos Ieromonachou "Christ Pantokrator -detail" (icon on wood, 1694)

Constantinos Ieromonachou "Virgin Mary" (icon on wood, 1710), The National Museum of Medieval Art, Korca, Albania

Constantinos Ieromonachou "Virgin Mary -detail" (icon on wood, 1710)

Constantinos Ieromonachou "Christ Pantokrator" (icon on wood, 1710), The National Museum of Medieval Art, Korca, Albania

Constantinos Ieromonachou "Christ Pantokrator -detail" (icon on wood, 1710)

Onouphrios Cypriotes "Christ Pantokrator" (icon on wood, 16th Century A.D.), The National Museum of Medieval Art, Korca, Albania

Onouphrios Cypriotes "Christ Pantokrator -detail" (icon on wood, 16th Century A.D.)

Greek Epigraphy [Early Christianity] in Northern Epirus (Apollonia, 56 x 123 x 19 cm, 6th Century A.D.), Archaeological Museum, Tirana, Albania

Greek Epigraphy [Early Christianity] in Northern Epirus (Apollonia, 6th Century A.D.), Archaeological Museum, Tirana, Albania

Greek Epigraphy [Early Christianity] in Northern Epirus (Apollonia, 56 x 123 x 19 cm, 6th Century A.D.), Archaeological Museum, Tirana, Albania

Paleta koloristike e artistit Sali Shijaku

Sali Shijaku lindi më 12 mars 1933 në Tiranë, në një familje tregtari të vogël. Pasi kreu Liceun Artistik "Jordan Misja", të cilin e mbaroi më 1952-shin, me pedagogët Abdurrahim Buza dhe Nexhmedin Zajmi, vazhdoi studimet e larta në Institutin e Lartë të Arteve "I.E.Rjepin" në Leningrad (sot Shën Petërburg gjatë viteve 1956-‘61) pranë ateliesë të prof. Boris Vladimiroviç Joganson, një piktor i njohur, president i Akademisë së Arteve Sovjetike dhe Drejtor i Galerisë "Tretjakov" në Moskë.



Tabloja e titulluar "Heronjtë e Vigut" ishte diploma e studentit Shijaku, të cilën ai e mbrojti në vitin 1962 në Shqipëri, në Institutin e Lartë të Arteve, Tiranë. Piktori Sali Shijaku e filloi krijimtarinë artistike në fillimin e viteve ‘60. Ai bënte pjesë në grupin e artistëve shqiptarë, që trajtuan tablonë kompozicionale, kryesisht me temë nga lufta, nga historia, nga legjendat, por edhe nga aktualiteti i kohës.

Ai u fut në rrugën e artit figurativ me portretet e para të tij, si: "Portret vajze" (1953, GKA), "Kostum tiranseje" (1952, GKA), duke kaluar gradualisht nga tabloja në tablo drejt kërkimit në portrete të bukurisë, thellimit psikologjik dhe njollave dekorative etj.



Vepra e "Piktorit të Popullit", Sali Shijaku, karakterizohet nga një gamë e gjerë temash, që gjejnë zgjidhje në forma të ndryshme, shpesh të papritura. Kështu, tabloja "Partizanët e batalionit - Hakmarrja" (1966), kishte prirje të fuqishme për thellimin psikologjik të personazheve, të cilat, edhe pse me qëndrim statik, evidentonin forcën shpirtërore dhe heroizmin e kohës.

E veçanta në këtë tablo ishte paraqitja jo e plotë e personazheve të saj, një hap ky mjaft i guximshëm për kohën kur u krijua vepra.




Deri në fillimin e viteve ‘70, piktori Sali Shijaku akoma nuk ishte shkëputur nga imazhi real, pikturimi me hije dritë dhe me sfumaturë. Tabloja "Mic Sokoli" 1969, e "shkëputi" artistin përfundimisht nga kjo mënyrë pikturimi dhe i krijoi vizione të reja, ku monumentalizmi bëhet primar në personazhin e zgjedhur të një cikli tablosh njëfigurëshe.

Figurat e pikturuara të përzgjedhura nga piktori, edhe pse kanë një fund tragjik, atë flijimit dhe të vetësakrifikimit, kthehen në simbole të adhurimit për publikun: për heroizmin ndaj atdheut (Vojo Kushi, 1969), të vetësakrifikimit për kombin (Mic Sokoli, 1976, "Nora e Kelmendit" 1981), të virtytit njerëzor (Rozafa, 1983).

Ndryshime pësoi edhe paleta koloristike e artistit, e cila pasurohet, priret drejt krijimit të efekteve grafike, por dhe dekorativo-ekspresive. Figura e artistit Sali Shijaku është një nga figurat madhore të arteve pamore shqiptare.

 Shteti shqiptar e ka vlerësuar dhe nderuar kontributin e artistit me mjaft çmime dhe i ka akorduar disa Çmime Republike (1956, 1970, 1984, 1989).

 Në vitin 1969 ai mori titullin "Artist i Merituar" dhe në vitin 1979 "Piktor i Popullit". Më 2004-ën ai u nderua me titullin "Nderi i Qarkut të Tiranës". Në fondin e GKA-së ruhen 92 vepra të artistit në pikturë dhe skulpturë, nga të cilat 19 vizatime (penë, karbon dhe flamastër), 7 punime në qeramikë dhe 1 në allçi.

Një pjesë e koleksionit të veprave të Shijakut janë të ekspozuara në sallat kryesore të Galerisë Kombëtare të Arteve në Tiranë. Veprat e Sali Shijakut ndodhen në shumë vende të botës dhe sot janë pjesë e koleksioneve të koleksionistëve brenda dhe jashtë Shqipërisë.

Sali Shijaku, para dhe pas ’90-ës

Çelet në Galerinë Kombëtare të Arteve ekspozita vetjake e piktorit të njohur Sali Shijaku, e para pas viteve’90. Pikturat e sjella në këtë ekspozitë i takojnë koleksionit të tij në GKA dhe studios së piktorit. Ekspozita shoqërohet edhe nga katalogu, në të cilin përfshihet ecuria e zhvillimit të pikturës së Shijakut, që nis në vitet ’50 dhe është ende e gjallë dhe natyrale në ditët e sotme.

Më 28 maj çelet në Galerinë Kombëtare të Arteve ekspozita vetjake e piktorit Sali Shijaku, e para vetjake pas viteve ’90. Ajo i prezanton publikut shqiptar dhe të huaj krijimtarinë e Sali Shijakut, përmes 65 veprash nga më përfaqësueset, në teknikën e vajit dhe mikse.

Pikturat e sjella në këtë ekspozitë i takojnë koleksionit të tij në GKA dhe studios së piktorit.

Ekspozita shoqërohet edhe nga katalogu, në të cilin përfshihet ecuria e zhvillimit të pikturës së Shijakut, që nis në vitet ’50 dhe është ende e gjallë dhe natyrale në ditët e sotme.

Piktura e Sali Shijakut vjen e prezantohet në këtë ekspozitë në dy periudha, në dy qëndrime dhe në dy interpretime ndaj botës pamore.

Para viteve ‘90…

Piktori i ri, asokohe në fillim të viteve ‘50, Sali Shijaku u shfaq në mjedisin e arteve figurative shqiptare në një periudhë, kur piktura në Shqipëri ishte e lidhur me përvojat e pakta dhe të mira akademike, të sjella nga piktorët e një brezi profesionistësh pasionantë.




Sali Shijaku hyri në art me dëshirën për të përshkruar dhe tejkaluar atë akademizëm perëndimor dhe ia doli me sukses kur jetoi dhe tejkaloi edhe një akademizëm të ndryshëm, atë lindor. Në fillim të viteve ‘60 ai iu kthye atmosferës figurative shqiptare me pasionin e artistit për të ndryshuar dekadën dhe sot mendojmë se e bëri së bashku me kolegët e tij.




Pas viteve ‘90…

Piktori i pjekur, kësaj kohe, në dhjetëvjeçarin e dytë të Mileniumit III, Sali Shijaku, vazhdon të krijojë duke transformuar botën e tij të pikturës.

 Pas viteve 90, prej tri dekadash ai bën një bashkëbisedim të ndjeshëm me ngjyrat dhe mollëzat e buta të gishtave të tij.

Nisja për të pikturuar nuk ia ka shmangur subjektin, por ato janë të thjeshta, të zakonshme, i sheh në jetën e përditshme, i sheh në përralla e në historitë e treguara.

Piktori Ksenofon Dilo shkruan se artisti Sali Shijaku ka punuar një numër të madh portretesh, peizazhesh, natyrash të qeta dhe krijime të tjera, hera-herës përmes një spektri ngjyrash të ngrohta e të gëzuara.

 Ato plotësojnë karakterin dhe tiparet e veprës së tij jo vetëm si frymëzime spontane e jocerebrale të jetës, por edhe për paletën e pasur kromatike, paletë që fillon e çlirohet gradualisht nga forma të rënduara sidomos siç vërehet pas viteve ’90 e këtej, në kushte dhe atmosferë kulturore të favorshme, ku për vite të tërë jeton e punon.

Ekspozita do të qëndrojë e hapur deri më 28 qershor.

CIKËL POETIK NGA JERIDA KULLA

Jerida Kulla ka lindur në Gramsh, më 24.07.1976. Studimet e larta i ka kryer në universitetin “Aleksandër Xhuvani”, në Elbasan, Fakulteti Histori- Filologji, dega Gjuhë-Letërsi. Për afro 5 vjet ka punuar redaktore e revistës social-kulturore “Familja”. Gjithashtu, gjatë kësaj periudhe ka redaktuar libra me karakter social, shkencor, kulturor e fetar. Në vitin 2008 botoi librin me poezi e prozë poetike, “Rrugëtim”, botuar nga Shtëpia Botuese “Bota Shqiptare”.



KULLA - ALI PODRIMJA

I

Per shkak te dashurise, per shkak te urrejtjes
baba im ka ngritur nje kulle.
Ne maje te botes e ka ngritur,
deri ne toke e kane rrenuar zoterat.
Motra ime, vellai im kmban jane bere,
baba im atehere perendi ka share.
G^irin e rende ne themel e ka vene
ne shtate konaqe muratore ka kerkuar.
Sa me lart kullen e ka ngritur
10 aq me te forte veten e ka ndier.

II

Nje dite baba im eshte mbyllur
ne qiell i dashuruar, ne toke i harruar.
E kane dale helenet e romaket,
e kane kaluar mbreterit e sulltanet,
e kane kaluar ushtrite e gjeneralet,
e baba im s'ka besuar ne fuqine e gjakut,
ne kaltrine e fjales mitare.

III

Nuk di prej nga, Mjegull ka qene,
do njerez kane ardhur ne te hardhe
pas nje mije vjetesh, para nje milion vjetesh.
Prej lashtesise, thone, kane ardhur
neper mure te pelcitura te Kulles kane hyre.
Gur e m'gur atje jane ngjitur,
ne maje te botes kane mbetur sot e ate dite.
E baba im atehere gurin e rende
ne themel ka vene, gurin e perrallave,
Ne takim me zotin e djallin kane dale
ai kembesor kohesh te serta.
E nje kulle eshte ngritur nje mije vjet
mbi nje asht, mbi nje emer ajo flet
per shkak te dashurise, per shkak te urrejtjes.


Me mungon...


Castet gerthasin te thyejne heshtjen.
Gjakosin zerat e shpirtit
me kujtimet e ngrira.
Shuajne etjen me lotet e mallit...
Me mungon, pertej sekondes,
te ndiej pertej minutes,
te deshiroj, pertej ores...
Dita, ulur ne gjunje, pret ardhjen tende...
Mirazhe nxehtesie shfaq rruga pa kthim...
Java vishet me te zeza
e vajton mosardhjen tende...
Me mungon, si jeta vdekjes...

UNË DHE “POETËT”- AGIM DOCI



Ama "poetë" ishin ahere,
kur thurnin hymni për Partinë!
Tani liria është prapa dere,
Ata më shajnë veç Shqipërinë!
Ndaj dhashë e dhashë e më s'durova!
Duke e lënë at' vend të lik!
"Poetëve" vendin ua lëshova
Përplasa derën, e thashë: - Po ik!
Kalova udhë, kalova dete
Më ngjante vendi si një greminë!
E morra vargun, dhe vrava vehten,
rrëzuar jam sot mbi vetminë!
Kur të kujtohen që unë kam ikur
Do jetë shumë vonë, por s'ka rëndsi!
Më mirë larg tyre, Qiri Pa-fikur
Se bajgë e shkelur, pa Poezi!


Lumturi xixëllonje


Diku,
nga verilindja vetëtin.
Përleshen mendimet.
Këtu,
në kërthizë të këtij trupi të mpakur
xixëllonjat hedhin valle.
Festojnë lumturinë
e kësaj nate maji.
Në çdo xixëllim
transmetojnë
sinjalet
mors
të shpirtit.
Të fshehtat magjike
të pakohësisë
zbulojnë
në çdo farfurinë flatrash.
Në sy
më ulen.
Natën ditë e bëjnë.
Pikturojnë me bojë trëndafili
trishtimin blu ...
Diku,
nga verilindja
mendimet përleshen.
Bubullima tremb dashurinë ...


MOTIVE TE VERDHA(AZEM SHKRELI)


Po ikim nga gjaku im motive të verdha
Po ikim nga gjaku ose një herë tjetër
Po lindim mes bimëve tjera
Aty e tej janë poshat
Shtatgjata të vendlindjes janë delet
Të bardhat dele blegërore dhe bari
I njomë i qumështit po ikim
Nga gjaku im aty e tej janë zogjt
Pupëlvogël zogjt pupëlgjelbër dhe krojet
Të cemtat kroje ujëloti aty e tej
Janë vashat më të egrat vasha
Të bukurisë që falet dhe vetima
Po ikin nga gjaku im motive të verdha
Aty e tej nuk vdesin vetëm sytë
Na ngjethen dhe gishtat na ngjethen e fjalët
Po ikim nga gjaku im më mirë po ikim
Nga gjaku ose një herë tjetër
Një herë tjetër po lindim mes bimëve tjera.


Metamorfizmi i pritjes...


Një heshtje e pakuptimtë...
një inat absurd që luan me kotësinë e çastit.
Një dyshim i lindur prej fantazive boshe
apo prej ëndërrimeve të bukura?
Asgjë s’mund të jetë përveç një drithërimë zemre,
që si zog fëmije pret
me ankth ushqimin e sjellë nga nëna.
Nuk ishim të aftë të shkëpusnim një cifël zemre.
Prisnim me ankth ardhjen,
largimin.
Griheshim në heshtje me fjalët memece...
Kuadrati i vogël, krenar ,
si një sfinks i bënte roje dialogut,
i gatshëm për t’ia qepur fjalët me penjtë e dhembjes...
Kohësia, me yjësinë e saj,
çuditej me atë që shihnin.
Ti nuk ishe ti,
as unë nuk isha unë.
Mezi prisnim ardhjen.
Në km e fundit metamorfizoheshim...
Vishnim këmishën e panjohësisë...
Dy të panjohur
që njihnim me mm brendësinë,
deri edhe shenjat që linin fjalët në rrugën e gjakut.
Na pëlqente të lëndonim zhurmën me heshtjen.
Fjalët frikoheshin e strukeshin,
strukeshin...
Isha sulltane,
ngujuar në “Kullën e vajzës”, pa arsye...



E ardhmja, përjetësisht e jotja


N ëse s’të bëhet vonë
për atë që je sot
të paktën mendohu
për atë që mund të jesh nesër.
E sotmja dhe e nesërmja
takohen diku, në një pikë të së shkuarës,
aty ku mendimet
hedhin vallen e çmendur të arsyes;
aty ku arsyeja është thikë me dy presa.
Duke mos pasur rrugë nga të shkosh,
rri në udhëkryq,
në kilometrin e gjatë të pritjes,
se mos në një moment presa
pushon së vepruari.
E në atë moment trëndafila gjaku
çelin në çdo hap që hedh.
E megjithatë, ti nisu,
nisu me vrap
që të arrish vijën e finishit,
që e ardhmja të jetë përjetësisht e jotja.

GRUEVSKI EMËRON HEROJ DHE TËRHEQ PËR HUNDE SHQIPTARËT

REXHEP SHAHU

Para disa vitesh kryeministri maqedonas Gruevski pati ardhë për vizitë në Tiranë. Gjatë asaj vizite ai u qëllua me vezë nga një individ. Ky gjest u konsiderua skandal diplomatik. Shteti i Shqipërisë e kapi “atentatorin” që qëlloi me vezë Gruevskin dhe ai “atentator”, i porositur, u dënua me burgim, por jo të gjatë.


Kur shkoi Gruevski në Shkup e tori gjatë këtë atentat me vezë ndaj tij. E thirrën ambasadorin e Shqipërisë dhe e bënë rezil për këtë incident diplomatik.
Ambasadori i Shqipërisë duke kërkue falje, u tha maqedonasve se e kemi kapë dhe dënuar atentatorin që qëlloi me vezë Gruevskin. Por shamata vazhdoi të nxirrte flakë.

Sapo doli nga burgu “atentatori” që qëlloi me vezë Gruevskin, ai u prit me madhështi në Shkup nga Gruevski. U prit si hero. Gruevski e priti me tapet të kuq “atentatorin” e tij. Dhe e “fali”. Dhe tha se unë i fali shqiparët edhe kur bëjnë atentate ndaj meje, si ky me vezë.

Të kishte qenë atentat me plumb hekuri dhe ta kishte dërguar në atë botë Gruevskin, nuk e di a do ta kishte falë ai pastaj atentatorin e tij. Nuk e di.

Doli se Gruevski e kishte porositë vetë këtë atentator ta qëllonte me vezë në Tiranë. Ndryshe s’kishte pse ta thërriste në Shkup dhe ta priste si hero.

Shteti i Shqipërisë e hëngri. Shërbimet sekrete të Shqipërisë e hëngrën sapunin për djathë.




Diplomacia në Shqipëri futi kokën në rërë ose vuri syze saldatori që të mos vërbohej nga shkëlqimi e xixat e spektaklit që shfaqi Gruevski ku ishte vetë skenarist, regjizor e aktor përfekt i shfaqjes së tij. Këtë “atentatorin” e Gruevskit ma kujtoi miku im Izet Duraku.





Gruevski krijoi një hero në Tiranë. Shqiptarët e duartrokitën heroin që kishte emëruar si të tillë Gruevski. Kështu Gruevski ua futi gishtat në hundë shqiptarëve dhe i tërhoqi zvarrë.



Kjo histori si shaka vazhdon të përsëritet e të luhet mrekullisht prej Gruevskit. Ai shpik dhe emëron heroj nga radhët e shqiptarëve sa herë të dojë.


Sepse shqiptarët e shohin si të madh, të zotin, të fuqishëm, të pamposhtur Gruevskin dhe veten e shohin të vegjël, inferiorë, të pa dijshëm, të pazotët, dhe i binë në gjunj, i servilosen, knaqen me kockat që u jep Gruevski shqiptarëve që t’i lëpijnë.



Knaqen shqiptarët kudo ku janë. Knaqen shqiptarët në Tiranë, në Prishtinë, në Tetovë e kudo.




Edhe kur i dëbon shqiptarët nga Shkupi, edhe kur nuk i lejon shqiptarët të ngrenë selitë e partive shqiptare në Shkup, ata knaqen që i lejon t’i ngrenë selitë e partive nëpër katundet e Maqedonisë.



 Pa fye askënd, por çdo qytet në Maqedoni, Shqipëri a Kosovë, është katund para Shkupit, Tiranës e Prishtinës.

Gruevski me shërbimet e tij sekrete është para të gjithëve, luan me të gjithë, i sjell vërdallë të gjithë dhe të gjithë bien në rrjetin e tij, të gjithë luajnë lojën e tij, si në Tiranë si në Prishtinë.




 E pamë se sa shëmtueshëm dikush në Prishtinë u bë zëdhënës i Gruevskit dhe shërbimeve të tij sekrete.

A udhëhiqet Gruevski nga Serbia? Jo! Gruevski e do natyrisht Serbinë që t’ia mbajë shpinën të ngrohtë, t’i ofrojë siguri, por ai e do Maqedoninë për veten e tij, e do pushtetin për veten e tij.



 Ai mendon se kur jam i pari në Maqedoni, pse duhet të jem vartës e vasal i Vuçiçit në Serbi.




Sa më shumë që të mburren, të ngrefosen shqiptarët dhe liderët e tyre në Tiranë, Prishtinë e Maqedoni, aq më shumë tallet Gruevski me ta, aq më shumë ai i tërheq për kërpeshi.



Ndaj me Gruevskin nuk është e lehtë të bësh kuvend, nuk është e lehtë t’i besosh, nuk është e mundur të mos të të bëjë hile, nuk është e mundur të mos përdorë shqiptarë kundër shqiptarëve.



Me Gruevskin, shqiptarët në Maqedoni, pa lejuar që të fusin hundët në problemet e tyre keshe patriotët dhe aventurierët e Tiranës e të Prishtinës, pa lejuar që të përziejnë kaçmakun biznesmenët e pushtetit Ali Ahmeti e Menduh Thaçi, që pushtetin e konvertojnë vetëm në para, përkulje e puthje dore maqedonasve si sërvilat më të mëdhej ndër shqiptarë, mund të bisedohet thjeshtë, më thjeshtë dhe krejt hapur, pa komplikime e stërkëmbëza.



Torta është në tavolinë. Duhet ndarë domosdo me maqedonasit.




 Dy janë pronarë të tortës : sllavë maqedonas e shqiptarë. E kam thënë me kohë se njëri nga dy postet kryesore, kryeministri ose kryetari i kuvendit duhet të jetë i shqiptarëve. Presidenti është me shpërnda dekorata.




Në këtë logjikë duhet ndarë pushteti, pasi ngatërresat janë për pushtet e të drejta politike atje se nuk ngatërrohet askush në pjata në tavolinë e as për kurva që fluturojnë si pëllumba e s’ndalen, s’pengohen në trafikun e çoroditur e të ngarkuar politik.




Pa gjuhë shqipe, pa të drejta të garantuara, pa hise të caktuar e të mbrojtur, nuk ka bashkëjetesë shqiptaro-maqedone dhe shqiptarët duhet të kërkojnë model tjetër shteti. Nga serioziteti, këmbëngulja, qëndresa e mos lëshimi i shqiptarëve varet gjithçka. Kush na thotë ndryshe na mashtron.



Marrëveshja e Ohrit është hartim i gjatë, tekst i stërholluar. Më thjeshtë ka më shumë vlerë. Por me mendje të ndarë, pa lëshime.



Pasi të gjenden intelektualë shqiptarë sepse nuk qeveriset kurrë asnjë shtet me partizanë, qofshin meritorë ose jo meritorë sa duhet për në kohën e luftës. Historia e Shqipërisë, Kosovës dhe vetë Maqedonisë e ka vertetuar e po e verteton përditë se nuk bëhet shtet nga partizanët e as nga komandantat e tyre, të cilët mund të kenë shkëlqyer në luftë por në paqë kanë rezultuar se u pëlqen të jenë plaçkitës e haraçistë shembullorë.




Partizanët vrasin me yrysh. Trimërinë e munguar në luftë duan ta shfaqin pas lufte me xhambazlleqe. Nuk u mjafton lavdia e luftëtarëit të lirisë, por duan hise, hisen më të madhe, në mos duan krejt atdheun ta përvetësojnë me idenë se u takon. Ata të cilëve u takon atdheu në fakt, kanë marrë nga dy metër tokë dhe prehen të knaqur.



Maqedonia nuk funksionon pa shqiptarë e sllavë maqedonas si dy këmbët e një trupi. Njëra këmbë është më e trashë, më e fuqishme, por nuk bën vetëm me një këmbë që edhe pse është më e hollë është e domosdoshme që trupi të ecë me këmbët e veta. Shqiptarët nuk janë patericë por janë këmbë. Patericë e bënë politikanët shqiptarë.



A bëhet marrëveshje me Gruevskin?

Dikush thotë se bëhet, pasi ai që din të bëjë konflkte, di të bëjë edhe paqen.

Bëhet me Gruevsk e me këdo marrëveshje.

Por me kushtin e vetëm që shqiptarët të jenë esëll, që shqiptarët të gjejnë intelektualë safi shqiptarë, intelektualë që nuk vuajnë për fresk, për lavde, për pasuri, për merita, pasi duhet të gjejmë shqiptarë që janë meritorë dhe nuk kanë nevojë të pompohen nga turmat e militantët, duhet të gjejmë shqiptarë që flasin sakllam shqip e jo shqiptarë të shpikur si të tillë sipas oreksit e deshirave të Gruevskit e të maqedonasve që jetojnë me histori të shpikur.