Lediana Stillo lindi në qytetin e Korçës më 25 Nëntor 1980. Në qytetin e lindjes kreu shkollën fillore dhe gjimnazin. Më pas studimet i vazhdoi në Universitetin e Tiranës, në Fakultetin Ekonomik, ku në mars të vitit 2003 detyrohet t’i ndërpresë për shkak të emigrimit në SHBA. Pas përpjekjeve të shumta, u rikthehet studimeve në University of Massachusetts ku njëkohësisht fillon të punojë në Departamentin e Thesarit të shtetit të Massachusets. Ka botuar përmbledhjet poetike ‘Lotët e Nimfës’ dhe “Pax Deorum”, librin me pesë drama “Mëkati i heshtjes” dhe antologjinë e poetëve amerikanë “Tingujt e erës”. Jeton në Boston të Shteteve të Bashkuara të Amerikës
“Zhurnal plus”: E keni filluar me poezi, keni vazhduar me drama, tani keni publikuar edhe një antologji me poezi të përkthyera nga poetë amerikanë. Poezia, drama apo përkthimi të josh tani më shumë? Çfarë jeni duke punuar aktualisht?
Stillo: Së pari ju përgëzoj për iniciativën tuaj. Është për t’u admiruar fakti se sa shumë i jepni rëndësi poezisë në këtë kohë, kur kriza ekonomike ka dëmtuar pothuajse gjithçka, përveç poezisë apo krijimtarisë në përgjithësi. Për t’ju përgjigjur pyetjes tuaj, do e nisja me një pyetje. Një nënë ka disa fëmijë. Cili do të dukej më i bukur në sytë e saj? - Kjo gjë ndodh dhe tek unë. Relatat me krijimtarinë artistike i kam pasur dhe i kam përgjithësisht shumë të forta prej kohësh, ndonëse, ndodh shpesh herë që me apo pa dëshirë të gjitha zhanret më lënë në hije. Jua duroj tekat “fëmijëve” të mi. Poezia, ndonëse për shumë krijuese shfaqet kapriçioze, tek unë ka një relatë krejt tjetër. Ajo më viziton më shpesh. Është më e çilter se unë dhe rrallë herë gabon. Jam unë që nuk ia dëgjoj ose me saktë, nuk ia marr parasysh gjithçka ajo paraflet. Nuk dua të arrij të shkruaj poezi me një të rënë të lapsit. Ndonjëherë e mundoj që të mos m’i verë prangat e të më detyrojë të shkruaj. Shpesh herë ndodh që më le në mendje për një kohë të gjatë disa vargje të cilat, është e pamundur të mos t’i shkruash. Janë pikërisht këto vargje ato të cilat unë marr parasysh dhe ia plotësoj kërkesat për t’i hedhur në letër. Kështu ndodhi me ciklin “Letër Orfeut” (që do të publikohen këtë vit). M’u desh plot dy vjet që t’ia plotësoja ëndrrën zërit tim të brendshëm. Anasjelltas, drama është një zhanër që kërkon të lëvrohet më ngadalë. Po kështu dhe romani. Ndërsa me tregimet relata është disi më e ndryshme. Kam pas shkruar dikur tregime të shkurtra, por tani duket sikur simotrat e veta ia kanë rrëmbyer disi vendin. Momentalisht jam duke ripunuar ciklin e ri me poezi që do të sjell së shpejti për lexuesin shqiptar. Ende nuk e kam menduar një titull për këtë cikël por që është vazhdimi i “Pax Deorum” (Pjesa e dytë e tij). Romanet e mia, ndonëse i kam filluar që herët (njërin në 2006, e tjetrin ne 2010) mendoj se nuk u ka ardhur ende koha e tyre e pjekjes. Kam qejf të sjell në shqip një libër të kohës, shkruar nga John Hamilton, një studiues amerikan që është ndër më të mirët e kohës tonë. Shpresoj se do t’ia dal, sepse publikimet kanë dhe harxhet e tyre. Ndryshe nëse ato sponsorizohen, siç u sponsorizua Antologjia Amerikane nga Lidhja e Shkrimtarëve të Kosovës.
“Zhurnal plus”: Çka mendoni në përgjithësi për jetën letrare dhe kulturore shqiptare,si është ajo në përqasje me atë amerikane. Këtu e kam fjalën për manifestimet letrare dhe kulturore, botimet, panairet, revistat, përurimet e librave, etj.
Stillo: Po më bën një pyetje me të cilin duhet të vras shumë zogj. Po e marr prej fundit për të mbërritur tek manifestimet letrare e kulturore. Librat e rinj janë të mirëpritur. Çdokush ka të drejtën të botojë botën e tij shpirtërore, qoftë edhe për ta ndarë me miqtë e tij. Fundja nuk ka asnjë pengesë për këtë. Unë dyshoj se revistat janë duke publikuar poezi niveli. Le të marrim revistën “Obelisk”. Personalisht, pavarësisht se kush e drejton apo organizon atë, nuk shoh asnjë botim serioz përveç autorëve të huaj e tek tuk ndonjë shqiptar, gjë që del kundër vetë misionit që kjo revistë ka. I njëjti nivel del pak a shumë në të gjitha revistat që publikohen në Shqipëri e Kosovë. E vetmja revistë që do ta konsideroja serioze është “Jeta e Re” por dhe aty shoh se ndonjëherë i lihet më shumë vend hapësirës së njohjeve. Me pak fjalë është vështirë të shohësh një revistë kulturore që t’i përmbahet misionit të saj. Pra, të botuarit të poezive që shkruhen me gjak, sepse poezia është e tillë. Në lidhje me panairet kam shumë ankesa për shtëpitë botuese, që e kanë lënë pas dore librin artistik. Nuk ka ofendim më të madh për të sesa vendosja e dhjetë titujve të vjetër e të stërlexuar përpara titujve bombastikë të librave fetarë e politikë. Pse të mos bëhen dy panaire në vit, një për koloseun politik e fetar, e një për librin artistik? Kjo duhej të ishte iniciativa e çdo shtëpie botuese, që të çonin zërin për të mbrojtur themeluesit e tyre. Që do të thotë të krijuesve të mirëfilltë. Nuk shoh në asnjë panair të ketë të ekspozuar libra të rinj, përveç atyre që u janë prishur dhëmbët prej kohësh. Ata sigurisht që janë të domosdoshëm për letërsinë, por ç’vlerë ka ekspozimi i tyre kur gjenden fare lehtë në çdo librari? Është si të nxjerrësh vjehrrën në vend të nuses për të nusëruar, apo jo?
Tjetër ankesë për shtëpitë botuese është se pranojnë për të botuar libra pa cilësi. Është e tmerrshme kur kupton se sa shumë po ua blejnë shpirtin disa copa kartmonedha këtyre “martirëve”, që në vend të përkrahin librat e ndaluar (siç do të ishte dikur – e që do i botonin në pseudonime) tani pa pikën e turpit u ofrojnë çmimin e “vdekjes” krijuesve te rinj, me shpresën se do i shohin të ringjallur. E tmerrshme të shohësh se si vriten disa krijues që, për shkak të mungesës së fondeve, nuk mundet të botojnë poezi, të cilat, në krahasim me ato që botohen janë perla të vërteta. Nuk shoh asnjë shtëpi botuese të përkrahë krijuesin e vërtetë. Asnjë shtëpi botuese të kthejë mbrapsht për ripunim nga vetë autori një libër artistik. Shtëpitë botuese po shndërrohen gradualisht në vrasës të mirëfilltë të vlerave të artit tonë kontemporan dhe kjo është për të ardhur keq, por ata nuk janë vrasësit e vetëm. Në Amerikë, një poet do ishte fatlum nëse puna e tij do t`i kthehej mbrapsht për të paktën 5 vjet, derisa ai të kuptonte seriozitetin e botimit të veprës së tij. Nuk them se në Amerikë nuk ka lidhje mes botuesit e poetit, por është një lidhje disi më ndryshe. Ai që vërtet shkruan poezi zemre, e gjen veten kudo ku shkon dhe bën leximet e tij të përjavshme. Botimet që vijnë si lidhje mes autorit dhe botuesit, nuk konsiderohen botime, ndaj dhe është mire të shmangësh lidhjet me çdo lloj botuesi, në mënyrë që vepra jote të fitojë pikët që duhet. Ndërsa nëse ti shkon dhe boton (self-publish) vetë, libri yt nuk fiton asnjë pikë në tregun e shkrimtarëve. Tjetër gjë ndodh me përkthimin e poetëve të vendeve të tjera dhe botimin e tyre në Amerikë. Për sa u përket evenimenteve kulturore në Shqipëri, do të shquaja veç një, në të cilën dehesh me poezi të vërtetë. E kjo ndodh tek libraria “E përshtatshme”. Edhe aktivitetet që organizohen nga Instituti i Promovimit të Vlerave në Tiranë kanë vërtet cilësi. Ndërsa aktivitetet e tjera kulturore janë si një turmë ku dhe pse je doktor do recitosh se s`bën ndonjë broçkull që sapo e ke shkruar në stolin kur prisje radhën për të lexuar poezinë e shpirtit tënd. Poezi të vërtetë në këto evenimente rrallë gjen. Shumë rrallë. Për të mos thënë fare. Në Kosovë ndoshta disi më ndryshe. Atdheu është tema që i prek më shumë poezitë e këtij vendi (megjithëse është ezauruar shumë si temë aq sa është kthyer disi në banale). Është e kuptueshme në njëfarë mënyre, sepse lufta pak vite ka që ka ndalur, e plagët janë ende të hapura; megjithatë do të ishte e udhës që poetët aty të mendoheshin më shumë përpara se të vendosnin për të lexuar poezitë e gjakut të tyre. Të kapnin më shumë elementë artistikë për të thyer stilin e rilindësve. Jemi në shekullin e XXI në mos gaboj. E meqë dolëm në shteg, a e dinë poetet shqiptarë se që të quhesh poet duhet të paktën 10,000 orë pune e studimi rigoroz? A e dinë se titulli poet nuk merret në moshën 50 vjeçare, me poezinë e parë të shkruar në stolin e pritjes? A e dinë se, poezia është një nimfë kryeneçe e që fyhet nëse në pellgun e saj kalojnë klandestinë të padëshiruar? A e dinë se zëri i tyre i brendshëm nuk i përkon korit të korbave? A e dinë … ka shume pyetje, por më e çuditshmja është se tashmë, duhet të përballemi jo me një mentalitet turme dosido, po me një turmë krijuese, gjë që do të jetë vrastare për një kohë të gjatë për krijuesit e mirëfilltë.
Së fundi mund të them se aktivitetet letrare e kulturore kanë një synim: të zbulojnë talentet e reja e të studiojnë ata të cilët janë afirmuar. Shkoni dëgjoni një tubim letrar, mbi esetë e shkruara për krijuesit e rinj, e do e kuptoni më së miri se koha ka ngel diku tek 2000, edhe këtë me hatër, se më së shumti do të thoja ke ‘90. (Jemi në 2013, jo?). Zoti e ndihmoftë letërsinë shqiptare!
”Zhurnal plus”: Jeni njëra nga dramaturget e rralla shqiptare,nuk e kam idenë a kemi ndonjë dramaturge tjetër, më kujtohet se vetëm Edi Shukriu ka botuar një dramë!? Si u njohët me dramën dhe çfarë kërkoni të sillni përmes saj.
Stillo: Drama është një zhanër që në Shqipëri rrallë ndeshet. Nuk jam në dijeni për krijues të tjerë përveç një dramaturgeje tjetër, Anila Godole e cila fitoi permes një drame plagjaturë (të paktën sipas këndvështrimit tim), konkursin austriak për dramat shqipe, dhënë nga PEN Club Austria në 2009. Po të dinin drejtorët e komisionit se kjo dramë ishte një plagjiaturë e vërtetë, duke ditur se ata përfaqësojnë ajkën e intelektualëve të dramaturgjisë austriake, sigurisht se nuk do ta lejonin një gjë të tillë. Ose ne shqiptarët kemi maninë t’i kthejmë dhe të huajt si veten. Drama është botuar kundra rregullave të konkurrimit për t`u botuar në një tjetër rrjet (revistë apo gazetë) tek Jeta e Re 2. Aty flitet për njeriun e rërës, ku drama i përkon aktualisht një publiku gjerman, me historinë e tij te holokaustit, gjë që tek shqiptarët nuk e gjen, sepse shqiptarët i kanë mbrojtur izraelitet gjatë kësaj periudhe (mbi 2000 vetë – thonë të dhënat historike), madje ndërmjet tyre dhe gjeniun që e njohin të gjithë, Anjshtajnin. Është turp të lejosh transformimin e historisë si dëshiron shkrimtari dhe jo si në të vërtetë ka qenë. Ka dy mundësi; ose “Njeriu prej rëre” është një dramë gjermane dhe u janë ndërruar thjesht emrat e kryeqyteteve, ose autorja ka dashur të deformojë me dëshirë (dhe pa pasur prova) historinë. Dihet që është nisur nga Hoffman, por vazhdimi i përket një drame kontemporane gjermane. Për këtë jam shumë e bindur. Nuk është se e them këtë shembull për të lavdëruar veten. Unë kam ende shumë punë për të bërë, por nuk do të lejoj në asnjë moment, askënd, të fitojë vlera përmes antivlerave që ka sjellë. Me dramën jam njohur prej poezisë. Nuk e dija fare se cili ka pas qenë territori i saj i të shkruarit. Më ka ardhur natyrshëm, pa bërë ndonjë ndërhyrje kirurgjikale. Teknika e saj kërkon një punë të madhe dhe unë atë jam duke bërë. Klasa që do të kem këtë semestër “Modern Drama” me një dramturg të vjetër amerikan, do të më japë një ndihmë të pakrahasueshme. Unë kam eksperimentuar shumë në këtë zhanër, duke sjellë mes të tjerave edhe drama një minutëshe (sipas stilit amerikan), të cilat do t’i publikoj ndoshta pak më vonë.
“Zhurnal plus”: Cila ka qenë shtysa e parë, momenti i parë dhe për çfarë keni shkruar për herën tuaj të parë?
Stillo: Kam shkruar disa poezi për dashurinë kur kam qenë 14 vjeçe. Përshkruaja një ndjenjë, siç mund të jenë ato të adoleshencës. Nuk i kam thënë kujt se ç’bëja, por para pak vitesh nëna ime më dërgoi një fletore që e kisha me poezi të cilën ajo e kishte zbuluar në komodinën e fshehtë timen. Më pas vdekja e babait më dëmtoi shumë. Isha vetëm 15 vjeçe. U mbylla shumë në vetvete dhe herë -herë shpërtheja inatin tim me pendesën që kisha për largimin e tij të hershëm. Ato poezi nuk u botuan kurrë dhe nuk do të ketë gjasa të botohen.
“Zhurnal plus”: Jetoni në SHBA. A ka ndikuar kjo lëvizje gjeografike në krijimtarinë tuaj? Si e shikon letërsinë shqiptare në raport me atë amerikane?
Stillo: Lëvizja gjeografike më ka strehuar në oqean. Jam si “Lulja që mes dy kontinentesh rritet”. “Gjithmonë në kufirin ndarës mes tyre”. As më shumë as më pak. E ndiej veten të huaj, kudo që jam. Madje edhe në Shqipëri. Nuk e di nëse të njëjtën ndiesi kanë të gjithë emigrantët në përgjithësi, por mua më ndodh shpesh ta përjetoj kështu. Poezia shqiptare (duke përjashtuar autoret si Migjeni, Fishta, Camaj etj) më ndrydhi. Poezia amerikane më dhuroi sensin e realitetit që po jetoja. Poezia klasike më mbrujti. Tek unë më shumë kontribut kanë mjeshtrit klasikë. Në lidhje me pyetjen tuaj se në çfarë raporti e shoh letërsinë shqiptare në krahasim me atë amerikane, veçanërisht atë kontemporane, duke përjashtuar masën apo turmën shkruese, unë mendoj se ka krijues të mirë dhe të mirëfilltë shqiptarë që po ecin njëjtë me kohën. Këtë vetëm koha do ta tregojë. Nuk shoh ndonjë distancë të madhe mes tyre. Unë them se së shpejti do të kemi edhe ne Gëte, Nice, Holderin, etj që do të jenë të njohur në krejt botën.
“Zhurnal plus”: Cila ka qenë kritika e parë që ju është bërë, me ç’rast dhe si e keni pritur?
Stillo: De fakto, kritika e parë më është bërë që me sjelljen e ciklit tim të parë me poezi, “Lotët e Nimfës” (2008). E kam mirëpritur dhe e kam dëgjuar me shumë vëmendje dhe interes (madje i kam vlerësuar më shumë kritikat e mirëfillta e të hidhura ndaj librit). Ato kritika “të egra” më kanë bërë që të jem më serioze veçanërisht në poezi; ta shoh akoma dhe më thellë punën e krijimit e të dal prej zhguallit të përjetimeve personale për të kapur sensin e universalizmit. Sa e kam realizuar këtë gjë? Nuk e di. Atë do ta tregojë koha. De Juro, kritika e parë që më është bërë i takon vitit 2011, një pasthënie në librin tim “Pax Deorum” nga Primo Shllaku. E kam mirëpritur sigurisht, pasi kam një admirim të veçantë ndaj këtij poeti dhe e di se në çka ka thënë aty, ka shumë vërtetësi. Çdo kritikë ka një rezultat fin që qëndron në përpjesëtim të zhdrejtë me krijuesin: sa me e hidhur të jetë ajo, aq më shumë do të thotë se libri yt vlen, aq më shumë iniciativë dhe shtysë ndaj seriozitetit do të ketë. Këtë gjë, pak krijues shqiptarë e kuptojnë.
“Zhurnal plus”: Si do ta përshkruanit rolin e kritikës sot në krijimtarinë e një shkrimtari?
Stillo: Inekzistent. Një kritikë letargjike. Rrallë ndodh të gjesh një të tillë, por dhe kur shfaqet, ose është paguar nga ndonjë shkrimtar (me ndonjë ryshfet), ose ia ka kërkuar me ngulm drejtori i shtëpisë botuese, ose ndonjë gazetë sa për miqësi e publicitet (gjithmonë kritikë e shitur). Tjetër kritikë nuk shoh. Ose unë kam filluar të verbohem.
“Zhurnal plus”: Ka një qortim për kritikën se ajo nuk e luan plotësisht rolin e duhur për afirmimin e shkrimtarëve të rinj. Mendimi juaj ?
Stillo: Nuk i heq as nuk i shtoj asnjë pikë e presje asaj çka thashë më lart.
“Zhurnal plus”: A ka përgjegjësi kritika në mosafirmimin ose afirmimin e vonuar të shkrimtarëve shqiptarë?
Stillo: Sigurisht që ka. Është detyra e saj të afirmojë ose të pengojë shkrimtarët, detyrë të cilën unë nuk e shoh të jetë funksionale. Bisturia e saj është e mprehtë, ka raste që dhe vret, e në rastin konkret, gjumi i saj letargjik është duke vrarë shumë krijuese të mirë shqiptarë.
“Zhurnal plus”: Floberi ka thënë se kritiku është ai që zgjedh rolin e spiunit në kohë lufte, ngaqë s’ka guxim të luftojë. Si do ta komentonit këtë shprehje?
Stillo: Gjithmonë nëse kemi të bëjmë me një kritikë të vërtetë, çka ju nënvizoni qëndron; sepse Floberi e ka ditur më së miri se çdo të thotë për një krijues koha e tij e paqes. Kjo paqe për të është vdekja (jo ajo natyrale). Nuk mund të këtë pajtim me kritikën, në të kundërt çdo gjë merr fund dhe kritika për një shkrimtar ka kryer një vrasje. Kritika duhet gjithmonë të nxitë përmes antikoformizmit të saj, në të kundërt dështon rolin që ajo ka mbi letërsinë. (Intervistoi E.Neziri)
