Historia tragjike e fisit te famshem te bajraktareve te Hotit e Malesise se Madhe, te kryesuar prej cun Mules te cilet luftuan ne krye te malesoreve kunder serbo-malazezeve.
Ne gjashte prillin e vitit 1939 kur u dha lajmi se Italia fashiste po sulmonte Shqiperine, Mbreti Zog e therriti babane tim Mul Bajraktarin i cili asokohe mbante graden e majorit dhe e caktoi ne detyren e komandantit te forcave ushtarake per mbrojtjen e Vlores. Por ndersa Mul Bajraktari ne krye te forcave te armatosura qe iu dhane nen komande po pergatitej te nisej per ne qytetin e Vlores, u ndryshua urdheri dhe Komanda e Pergjithshme e Mbrojtjes Kombetare qe sapo ishte formuar e caktoi ate me detyren e Komandantit te Batalionit “Deja” te cilit i ishte dhene urdherin per t’u vendosur ne rreze te kodrave te Shijakut ku ishte dhe vija e dyte e rajonit te mbrojtjes.
Babai im Mul Bajraktari ne krye te forcave qe komandonte sipas urdherit te dhene u instalua ne ate vend ku qendroi deri ne pasdreken e shtate prillit ku forcat italiane e thyen qendresen e Batalionit “Deja” i cili ishte i paisur keq dhe me ushtare te mobilizuar ne 24 oret e fundit. Pas disfates qe pesoi batalioni i tij, babai se bashku me disa oficere te tjere u kthyen ne Tirane ku u informuan se Mbreti me Oborrin e tij dhe nje pjese te Gardes ishin nisur per ne Korce”. Njeriu qe flet dhe deshmon per here te pare per “Gazeten”, eshte 72-vjecari Kastriot Bajraktari, djali i madh i nenkolonel Mul Deli Bajraktarit qe rrjedh nga familja e famshme bajraktareve te Hotit dhe Malsise se Madhe te cilet per disa shekuj udhehoqen malsoret e asaj krahine ne luftrat e tyre kundra forcave turke dhe serbo-malazeze. Po cila eshte historia e familjes se Mul Bajraktarit dhe kush ishin pinjollet me te njohur te atij fisi te famshem ne Veriun e Shqiperise? Cilat ishin betejat dhe ngjarjet qe lidhen me emrat e burrave te asaj familje dhe cilat ishin perpjekjet e Krajlit te Malit te Zi dhe Mbretit Aleksander per t’i shmangur ata nga rruga e tyre? Cilet ishin pasardhesit e cun Mules te cilit i ka kenduar pader Gjergj Fishta ne “Lahuta e Malcise” dhe si u persektua familja e nenkolonel Mul Deli Bajraktarit, pinjollit te fundit te kesaj familje qe trashegoi dhe mbajti Bajrakun e Hotit e Malesise se Madhe.
Kush ishte Mul Bajraktari
Mul Bajraktari u lind ne vitin 1894 ne krahinen e Hotit dhe ai ishte femija e dyte nga tre djemte e Deli Metes, qe trashegonte parine e Bajraktarit te Hotit dhe Malesise se Madhe. Mul Delia apo sic njihet ndryshe Mul Bajraktari, femijrine e tij e kaloi aty ne trojet e te pareve dhe mesimet e para i mori ne qytetin e Shkodres ku familja e tij kishte miqesi te madhe me pjesen me te madhe te parise se vendit. Lidhur me te kaluaren e Mul Bajraktarit, i biri i tij Kastrioti, tashme ne moshen 72-vjecare deshmon: “Ne fillimin e vitit 1916 kur Muli nuk ishte me shume se 22-vjec, se bashku me babane e tij Deli Meten dhe 150 malsore te tjere nga paria e Malesise se Madhe u internuan nga austro-hungarezet ne nje kamp afer Vjenes te quajtur Ashah Dynave. Ne ate vend ata qendruan deri ne mbarimin e Luftes se Pare Boterore ne vitin 1918-te, kohe ne te cilen u liruan dhe u kthyen ne Shqiperi. Ne vitin 1919-20-te Mul Bajraktari mori pjese ne Luften e Koplikut bashke me forcat vulllnetare te Malesise se Madhe te kryesuara nga babai i tij Deli Met Bajraktari dhe gjate asaj beteje atij iu vra dhe shoku me i ngushte Luc Nishi.
Mul Delia, Bajraktari qe u arrestua nga gjermanet
Ne pjesen e pare te ketij shkrimi te botuar ne numrin e se dieles, u njohem me nje histori te shkurter te familjes se bajraktareve te Hotit dhe te Malesise se Madhe i njohur ndryshe si fisi i cun Mules i cili eshte i permendur edhe nga Pader Gjergj Fishta ne vepren e tij madhore “Lahuta e Malcise”. Kjo familje e madhe e bajraktareve te Hotit ka qene e permendur gjithmone me fiset e tjera te njohur te Veriut te Shqiperise perkrah Zogolleve Matit, Gjonmarkajve te Mirdites, Kalosheve te Dibres dhe Mulosmaneve te Krasniqes. Nder burrat me te shquar qe ka nxjerre ajo familje qe prej tre-kater shekujsh, permenden Luc Gjori, cun Mula, Deli Meta dhe Mul Deli Bajraktari, te cilet jane te njohur per luftrat e tyre kunder turqve, serbo-malazezeve, italianeve dhe gjermaneve.
Po keshtu babai im Mul Bajraktari asokohe mori pjese dhe ne Luften e Kakarriqit kunder forcave serbo-malazeze te cilat invaduan kufijte veri-perendimore te Shqiperise. Ne vitin 1921 kur plasi revolta separatiste e Mirdites, perkrah forcave qeveritare te komanduara nga Major Preng Jaku qe u derguan per ta shtypur ate, me urdherin e Ministrit te Brendshem Ahmet Zogu aty mori pjese dhe babai im Mul Bajraktari ne krye te forcave vullnetare te nisura nga Malesia e Madhe. Gjate betejave qe u zhvilluan aty mori pjese dhe nje kolonel austriak i cili u plagos rende. Kur e mori vesh kete gje kapidani i Mirdites Gjon Markagjoni, i kerkoi takim Mul Bajraktarit dhe i tha: “Megjithse jemi ne pozicione te kunderta, duke pasur konsideratat ma te larta per fisin e deren e familjes tuej, po ta dorzoj ne besen tende kete kolonel qe te ma percjellesh deri ne Arqipeshkvine e Shkodres”. Muli e mori ne bese kolonelin austriak dhe e percolli deri ne Arqipeshkvine e Shkodres, nga ku me pas ai u dergua per ne Vjene. Per kete nder qe i beri kolonelit austriak, perpara largimit nga Shqiperia ai i dorzoi Mulit ne shenje kujtimi shpaten e tij te cilen familja jone e pati ruajtur deri sa ajo u bastits prej partizaneve. Disa vjet me vone, ne 1925-en, pasi ishte shtypur Kryengritja e Dukagjinit, kryetari i Shtetit Ahmet Zogu e ngarkoi babane tone Mulin qe te shkonte ne Kroin e Bradhe per te kapur Dom Loro Caken i cili konsiderohej nje nga organizatoret kryesore te asaj revolte. Sipas urdherit qe mori nga Zogu, babai shkoi ne zoneen e Dukagjinit ku pasi mblodhi parine e e saj u tha se kishte shkuar aty per te arrestuar Dom Loro Caken, sepse qeveria kishte informata te sakta qe ai strehoej aty. Ndonese kishte marre ate urdher prej Zogut, babai nuk donte ta arrestonte ate dhe foli me te zotin e shtepise ku strehoej Dom Loro Caka duke i thene atij qe ta largonte prej andej pasi ai ishte ne kerkim nga qeveria dhe do vinte dikush tjeter qe ta arrestonte. Kur u kthye ne Tirane, Zogu e therriti Mulin ne Pallat dhe i tha: “Bajraktar, me thuej te drejten pse nuk e arrestove Dom Loro Caken?” Muli iu pergjigj: “Nuk e arrestova se e pashe te arsyeshme se Dom Lora Caka duhej te jetonte dhe ju naltmadheni nuk do te kishit asnje dam prej kesaj”. Pas ketyre fjaleve te babes, Zogu iu pergjigj: “Nuk kam cka me te ba o Bajraktar se te kam mik”, kujton Kastriot Bajraktari takimin e babait te tij Mulit me Zogun pas misionit qe ai i kishte ngarkuar per kapjen e Dom Loro Cakes, organizatorit te kryengritjes se Dukagjinit te vitit 1925 e cila ishte financuar nga ana e Beogradit per rrezimin e Zogut. Karriera ushtarake e Mul Bajraktarit Pas vitit 1925 kur Ahmet Zogu urdheroi Ministrine e Brendshme te nderrmerte aksionin e carmatimit te zonave me te nxehta te Shqiperise, ne krahinen e Dukagjinit ai dergoi Mul Bajraktarin i cili me sjelljet e tija shume te mira e kreu ate detyre me sukses dhe pa asnje incident me banoret e atyre zonave. Pas atij misioni karriera ushtarake e Mul Bajraktarit filloi nje ngjitje te shpejte, per te cilen i biri i tij, Kastrioti deshmon: “Ne vitin 1927 Zogu e transferoi Mulin ne rrethin e Gjirokastres duke e caktuar ne Rojen Mbreterore te Kufirit. Nje vit me vone duke qene ne ate ate detyre, Muli u caktua si perfaqesues i pales shqiptare ne Komisjonin qe u ngrit asokohe per rregullimin e kufirit jugor te Shqiperise me Greqine. Pas perfundimit te asaj detyre ne vitin 1929 Muli erdhi ne Tirane per te ndjekur kursin e organizimit te Rojes Mbreterore te Kufirit, te cilin nen drejtimin e instruktoreve italiane e perfundoi ne vitin 1930-te. Pas mbarimit te ketij kursi dyvjecar Zogu e emeroi Mulin me detyren e Komandantit te batalionit te trete te Rojes Mbreterore te Kufirit ne zonen e Pogradecit dhe Korces. Nga viti 1930 e deri ne vitin 1937 qe babai sherbeu ne kete zone, ai punoi me nje korrektesi shembullore dhe me inisitaiven e tij ngriti kazermen e Leskovikut si dhe disa cezma pergjate kufirit te cilat u sherbenin jo vetem ushtareve qe ishin aty por dhe banoreve te atyre fshatrave kufitare. Aty nga viti 1935 ndersa Muli po udhetonte me kale per nje inspektim ne ate zone kufitare qe mbulonte, ai u be objekt i nje atentati te organizuar nga jugosllavet duke u plagosur lehte ne krah. Atentatoret u kapen dhe gjyqi kerkoi t’i denonte shume rende, por me nderhyrjen e Mulit ata u denuan vetem me nga tre vjet. Babai nderhyri per denimin e lehte te tyre sepse ajo gje ishte kurdisur nga sekretari shqiptar i Legates Jugosllave ne Tirane (Z. P.) i cili u arrestua me pas. Per ate pune shembellore qe beri ne zonen e Pogradecit dhe Korces, Muli u dekorua disa here nga Mbreti Zog dhe iu dha grada e kapitenit te pare”, kujton Kastriot Bajraktari lidhur me karrieren ushtarake te babait te tij Mulit
7 Prill 1939, lufton ne Shijak
Pas nje karriere ushtarake te sukseseshme te Mul Bajraktarit, aty nga fillimi i vitit 1938 Mbreti Zog e transferua ate ne qytetin e Durresit me detyren e komandantit te portit detar ku ai punoi deri ne fillimin e vitit 1939 kur u caktua per te ndjekur kursin e perfeksionimit te oficereve ne Tirane i cili do te drejtohej nga instruktori francez Andrea De Leo. Lidhur me kete periudhe, Kastriot Bajraktari deshmon: “Muli nuk arriti qe ta perfundonte dot kursin e perfeksionimit te oficereve qe u hap ne Tirane ne fillimin e vitit 1939 per arsye se ai u mbyll prej agresionit ushtarak qe Italia nderrmori ndaj Shqiperise. Ne paraditen e gjashte prillit te vitit 1939, Mul Bajraktarit iu ngarkua detyra e komandantit te forcave ushtarake dhe rezerviste per mbrojtjen e Vlores. Por ndersa ai po behej gati qe ne krye te forcave qe komandonte te nisej ne drejtim te Vlores, Komanda e Pergjithshme e Mbrojtjes Kombetare e porsaformuar e ndryshoi urdherin dhe ngarkoi ate me detyren e Komandantit te Batalionit “Deja”, te cilit iu ngarkua detyra luftarake te per tu vendosur ne Kodrat e Shijakut ku ishte dhe rajoni i dyte i mbrojtjes i frontit te luftes. Sipas urdherit te dhene nga komanda eprore, babai im Mul Bajraktari me forcat ushtarake qe komandonte u instalua ne Kodrat e Shijakut ku qendroi deri ne pasdreken e shtate prillit ku forcat e shumta italiane qe zbarkun ne Durres udhetuan ne drejtim te Tiraane duke e thyer qendresen e Batalionit “Deja”i cili ishte i paisur keq nga ana e armatimeve dhe me ushtare te rekrutuar vetem ne 24 oret e fundit. Pas disfates qe pesoi ai batalion, babai se bashku me disa ushtarake te tjere u nisen ne drejtim te Tiranes dhe prej aty ne drejtim te Korces ku ishin nisur me pare karvani i automjeteve qe shoqeronin Mbretin Zog dhe nje pjese te Oborrit Mbreteror”, kujton Kastriot Bajraktari lidhur me agresionin fashist te shtate prillit te vitit 1939 ku babai i tij Muli u caktua me detyren e komandantit te Batalionit “Deja” per te bere rezistence ne Kodrat e Shijakut.
Mbron trojet shqiptare ne Mal te Zi
Me daten nente prill te vitit 1939 kur Ministri i Oborrit i Mbretit Zog leshoi nje komunikate qe te gjithe oficeret e Monarkise dhe nenpunesit te ktheheshin ne vendet e tyre te meparshme edhe Mul Bajraktari me shume oficere te tjere u kthyen ne Tirane. Ne ate kohe Komanda e Pergjithshme e Ushtrise Kombetare Shqiptare e emeroi Mulin me detyren e Komandantit te Rojes se Finances ne qytetin e Durresit. Lidhur me kete Kastriot Bajraktari deshmon: “Edhe pse u caktua ne ate detyre, organet e SIM-it nisen hetimet ndaj tij duke e cilesuar si nje nga oficeret qe kishte kundershtuar me arme zbarkimin ushtarak ne Durres. Ndersa ai ishte futur ne listat e atyre qe do internoheshin te cilat kishin shkuar ne Rome per aprovim, i erdhi urdheri i transferimit per ne Sarande ku ishte caktuar komandant kompanije. Babai u detyrua ta pranonte ate detyre, per arsye se ne ate kohe baben e tij dhe gjyshin tone Deli Met Bajraktarin qe ishte ne moshem 84-vjecare, autoritetet fashiste e kishin internuar ne fshatrat e Beratit. Pas tre muajsh Mulin e therriten ne Tirane ku dhe i komunikuan lirimin nga detyra ushtarake. Ne ate kohe i detyruar nga nevoja ekonomike pasi babai kishte ne ngarkim familjen prej nente vetesh, ai u muar me tregti. Gjate kesaj kohe atij i propozuan qe te sherbente me graden e majorit ne Milici, por ai nuk pranoi. Po keshtu ai refuzoi edhe detyren e Prefektit ne Kosove dhe funksionin e keshilltarit Koroprativ. Aty nga fillimi i vitit 1942 ai ra ne kontakt me persona antifashiste dhe bashke me ta u angazhua qe te organizonin ne nje levizje te Malesise kundra forcave pushtuese italiane. Ne kuader te kesaj levizje asokohe ai pati kontakte te vazhdueshme me Arqipeshkvin e Shkodres Monsinjor Gasper Thacin dhe Pater Anton Harapin. Aty nga fillimi i vitit 1943 forcat cetnike dhe ato partizane te Titos ishin organizuar ne formacione ushtarake te rregullta dhe ishin afruar ne kufijte e Veriut te Shqiperise me synim per te rimarre Ulqinin, Tivarin, Hotin, Tuzin dhe Gruden. Malesia e Madhe duke pasur parasysh Masakren e Bihorit ku u masakruan 5000 shqiptare, u alarmua dhe ne menyre qe te mos perseritej me ajo vendosi qe te mbrohej. Ne mbledhjen qe u organizua ne Malesine e Madhe per kete gje, u caktua Mul Bajraktari si kryetar i saj dhe atu u zgjodh nje delagacion prej 50 vetash qe nen kryesnine e Mulit do te vinin ne Tirane per te kerkuar arme. Pas nje organizimi qe beri Mul Bajraktari, autoritetet italiane i dhane atij 2500 arme per Malesine e Madhe dhe 500 te tjera ia dhane Prenk Calit per mprojtjen e Kelmendit. Ne ate kohe qe Muli mori armet dhe organizoi forcat vullnetare te Malesise se Madhe, ne zonen Rec-Lohje-Rrjoll ishin grumbulluar cetat nacionaliste dhe ato partizane te nacional-clirimtares. Autoritetet italiane i dhane dy here urdher Mulit qe t’i sulmonte ato forca, por ai nuk pranoi me asnje kusht. Ndersa Muli ndodhej ne Tuz, ai iu dha urdher forcave te tija qe te mos luftonin ne zonen e Recit kunder partizaneve e nacionalisteve ku i kishin derguar italianet me force. Si rezultat i refuzimit te forcave qe komandoheshin nga Muli, italianet pesuan disfate ne Rec ku lane 25 te vrare dhe 50 te plagosur. Ne shenje hakmarrje ndaj kesaj humbje, Koloneli Klementis e arrestoi Mulin dhe e mbajti per 20 dite ne burgun e Distrellos nga ku u detyrua ta lironte pas nderhyrjeve te shumta te miqve te tij dhe kerkesave te vazhdueshme te vullnetareve qe Muli kishte nen komande”, kujton Kastriot Bajraktari perpjekjet e babait te tij Mulit ne mbrojtjen e viseve shqiptare ne Mal te Zi te cilat me pas rane perseri ne duart e serbo-malazezeve.
Internohet nga gjermanet
Pas kapitullimit te Italise ndonese Mul Bajraktari mbante detyren e Komandantit te Kufirit Verior me graden e nenkolonelit, si nacionalist qe ishte bashkepunoi ngushte me misionet angleze qe ishin ne Veri per te organizuar rezistencen kunder forcave gjermane. Lidhur me aktivitetin e Mul Bajraktarit ne ate kohe, i biri Kastrioti deshmon: “Duke e ditur influencen e Mulit ne gjithe Malesine, komandanti gjerman i Gestapos, majori Husding qe ishte ne Shkoder i propozoi atij qe ne krye te nje fuqie prej 2500 forcave vullnetare te kryente nje operacion ne Vlore dhe ne Korce, por Muli e refuzoi. Po keshtu ai u therrit ne Tirane ku iu propozua detyra e komandantit te forcave te Operacionit te Dimrit te cilen ai perseri e refuzoi. Pas kesaj me 27 prill te vitit 1944 majori gjerman Hofman Husding nxorri urdherin e arrestimit per Mulin i cili ne fillim u dergua ne Prizeren dhe me pas ne kampin e Prishtines. Pas tre muajve qe e mbajten ne Prishtine, Mulin e derguan ne kampin Kerstoplatz te Vjenes ne Austri, nga ku ai u lirua vetem me nderhyrjen e forcave aleate anglo-amerikane dhe atyre sovjetike. Me pas ai shkoi ne Itali ku qendroi ne kampin e Rexhio-Emilias deri ne vitin 1947. Ne ate kohe me nderhyrjen e Mbretit Zog, bashke me 35 ish-ushtarake te tjere ai u lirua prej andej dhe shkoi ne Siri ku i gjithe grupi i oficereve u inkuadruan ne ushtrine Siriane po me gradat qe kishin pasur ne Shqiperi. Ne vitin 1949 bashke me ushtaraket e tjere ata u pushuan nga sherbimi ushtarak dhe ne ate kohe ai mbeti ne gjendje mjaft te keqe ekonomike. Ne vitin 1951 Shefit i Zbulimit Jugosllav, cedo Mijovic i propozoi Mulit per te shkuar ne Jugosllavi dhe te merrej me organizimin e emigracionit antikomunist qe ai te nderhynte ushtarakisht ne Shqiperi. Pasi u konsultua me Mbretin Zog, Muli iu pergjigj atij me keto fjale: “Me armet dhe me gradat e Jugosllavise une nuk mund ta sulmoj atdheun tim Shqiperine”. Babai im Mul Bajraktari vdiq ne Damask te Sirise ne vitin 1952 dhe vetem pas shembjes se diktatures komuniste, ne vitin 1994, me ndihmen e diaspores shqiptare te SHBA-se eshtrat e tij u sollen ne atdhe dhe sot ato prehen aty ne Hot tek vorret e te pareve tane” , e perfundon rrefimin e tij Kastriot Bajraktari, djali i madh i Mulit i cili se bashku me vellane Melekun e kater motrat Lirien, Bukurien, Teften e Driten vuajten per shume vjet te internuar ne kampet e Myzeqese. Internimi i tyre erdhi pasi regjimi komunist i Enver Hoxhes babane e tyre Mul Deli Bajraktarin e kishte shpallur armik te popullit edhe pse fotografia dhe emri i tij ndodhen edhe sot ne parcelen e ish-te burgosurve te kampit gjerman Kerstoplatz ne afersi te Vjenes.
Familja e cun Mules, prijsit te Hotit e Malesise se Madhe
Nje nga ato familje te medha qe ka nxjerre burra te shquar dhe ka bere emer te madh ne historine e Shqiperise, eshte dhe familja e cun Mules apo sic njihet ndryshe Bajraktari i Hotit dhe i Malesise se Madhe. Qe nga shekulli i XV-te kjo familje ka qene e permendur gjithmone ne Veriun e Shqiperise, perkrah familjeve Zogolli te Matit, Gjonmarkajve te Mirdites, Kalosheve te Dibres dhe Mulosmaneve te Krasniqes. Sipas disa gojdhenave dhe deshmive te ndryshme, historia e kesaj familje apo me sakte e fisit te Bajraktareve te Hotit dhe Malesise se Madhe njihet qe prej dymbedhjete brezash dhe nje nga te paret e trungut te saj ka qene Luc Gjori. Po keshtu thuhet se ky person ishte ai qe fitoi dhe mori parine e Bajrakut te Hotit, te cilen e trashegoi me pas dhe fisi i tij brez pas brezi deri ne mesin e shekullit te kaluar. Luc Gjori e fitoi te drejten te mbante Bajrakun e Hotit dhe Malesise se Madhe pasi u shqua per guxim dhe trimeri te rralle ne Luften e Tivarit ne Malin e Zi. Po keshtu nga pozita e Bajraktarit qe u fitua prej Luc Gjorit, ajo familje kishte te drejte te perfaqesohej ne krye te vendit ne kuvendet e ndryshme qe mbaheshin ne Shqiperine e Veriut dhe bashke me fisin te ishin si udheheqes (flamurtare) ne krye te luftrave qe zhvilloheshin ne ate krahine dhe zonat perreth. Nisur nga te drejtat e detyrimet qe i jepte posti i Bajraktarit shtepise se tij, Luc Gjori krijoi Beslidhjen e Malesise se Madhe per te bere te mundur mbrojtjen e krahines dhe bajrakut te tij nga situatat e veshtira qe krijoheshin here pas here. Nje nga kushtet e para qe u vu dhe u pranua ne ate Beslidhje te krijuar prej Luc Gjorit, ishte dhenia e beses per ndalimin e cdo vrasje, grabitje apo gjakmarrje brenda krahines, gje e cila u mbajt nga te gjitha fiset e Bajrakut te Hotit dhe e gjithe Malesise se Madhe. Pas Luc Gjorit, nje nga figurat me te njohura dhe me te famshem te asaj familje i cili ka bere emer te madh jo vetem ne krahinen e tij por ne te gjithe Veriun e Shqiperise, ka qene dhe cun Mula i cili u lind ne vitin 1818-te. Sipas te drejtes zakonore te sanksionuar ne Kanunin e Maleve, cun Mula trashegoi parine e Bajrakut qe kishte pasur familja e tij dhe u vu ne krye te malsoreve duke i udhehequr ata me trimeri e besnikeri ne luftrat e shumta qe u zhvilluan ne ate krahine kundra forcave serbo-malazeze dhe atyre turke. Po keshtu nga deshmi te ndryshme rezulton se cun Mula te kete marre pjese si ushtar i Perandorise Osmane ne luftrat e Krimese dhe Morese. Nisur nga emri i madh qe krijoi cun Mula ne ate krahine, ne vitin 1878 paria e Hotit dhe e Malesise se Madhe e zgjodhi ate si perfaqesues te saj ne Kuvendin e Lidhjes se Prizrenit qe u mbajt me dhjete qershor te atij viti nen kryesine e Iljaz Pashe Dibres (Qokut). Ne kete kuvend, cun Mules iu caktua edhe funksioni i Komandantit te forcave vullnetare ushtarake per gjithe Malesine e Madhe. Nje nga betejat me te medha qe udhehoqi cun Mula, ku dhe u shqua per guxim e trimeri te rralle, ka qene lufta e Zharnices, ku ai me malsoret vullnetare qe komandonte i theu keqasi forcat ushtarake te rregullta te Krajl Nikolles se Malit te Zi. Po keshtu disa vjet me pas, cun Mula luftoi perseri edhe kundra forcave ushtarake te Perandorise Osmane, kur ajo doli hapur ne favor te Malit te Zi per leshimin e Hotit, Grudes, Plaves dhe Gucise. Nje nga betejat me te njohura qe zhvilloi cun Mula kundra forcave turke, eshte ajo e zhvilluar ne Bajze te Kastratit kundra forcave ushtarake te Bedri Pashes. Gjate asaj beteje cun Mula kerkoi mbeshtetjen e kapidan Hodo Beg Sokolit i cili ishte Komandant ushtarak i Veriut te Shqiperise me qender ne Shkoder dhe ai e furnizoi me armatime te shumta per forcat vullnetare qe cun Mula i mblodhi ne Postribe, Shkrel dhe Kastrat. Thuhet se komandanti i forcave turke Bedri Pasha, duke e pare te pamundur perplasjen me malsoret e udhehequr prej Bajraktarit te Hotit, te cilet ishin te vendosur te luftonin me cdo kush per te mbrojtur tokat e tyre, iu shmang perpjekjes se armatosur dhe i hapi rrugen cun Mules. Kjo ngjarje asokohe beri buje te madhe aq sa u perjetesua edhe ne kenget e folklorin popullor duke u kenduar me lahute nga disa breza. Ne nje nga ato kenge nder te tjera thuhet: “Ku po shkon more cun Mula / Prej Kelmendi sot u ula / Kam marre vesht se m’ashte zane rruga / M’ashte zane rruga me shumice / Prej Kastrati deri ne Kamice”. Nga ato kenge te kenduara prej malsoreve te asaj krahine eshte frymezuar dhe Pader Gjergj Fishta i cili ne vepren e tij madhore “Lahuta e Malcise”, nder te tjera shkruan: “Vjen cun Mula, e vjen Mark Lula / Njeni i Hot e tjetri i Shale / Te rrebte per pushke e te urte per fjale”. Pervec aktivitetit te tij si prijes ushtarak ne krye te malsoreve, Bajraktari i Hotit cun Mula njihej dhe respektohej edhe si burre i urte ne pajtimin e gjaqeve apo ndarjen e gjyqesive te ndryshme jo vetem ne krahinen e tij por edhe me gjere. Po keshtu cun Mula eshte i njohur edhe per kontributin e dhene ne pajtimin ne mes parise se Lezhes dhe bajraktareve te Mirdites ne grindjet e tyre te vazhdueshme per caktimin e kufijve ne mes dy krahinave. Ne ate kohe qe ato grindje ne mes dy krahinave ishin acaruar jashte mase dhe kishin arritur kulmin, kapidani i Mirdites Gjon Markagjoni, me pelqimin edhe te bajraktareve te Lezhes, e therriti cun Mulen, i cili i ndau kufijte duke i lene te kenaqur te dy palet. Thuhet se ato kufij ku i nguli guret cun Mula, vazhdojne te jene edhe sot kufijte qe ndajne dy krahinat e Lezhes dhe Mirdites qe asokohe kishin probleme te vazhdueshme me njera-tjetren. cun Mula vdiq ne vitin 1896 ne moshen shtatedhjetegjashte vjecare dhe u varros me nderime te medha aty ne trojet e te pareve te tij ne krahinen e Hotit. Pas vdekjes se cun Mules nje nga burrat e shquar qe nxorri ajo familje ishte nipi i tij Deli Meta i cili u lind ne vitin 1857. Ashtu si te paret e familjes se tij edhe Deli Meta pjesen me te madhe te jetes se tij e kaloi ne luftra kundra forcave serbo-malazeze. Nga deshmi gojore te shumta thuhet se Deli Meta u be tmerri i serbo-malazezeve nga trimerite qe ai tregoi ne Luften e Qytezes, Nen-Helmesit e Grabanicit. Po keshtu nje nga betejat e famshme ku u shqua Deli Meta ka qene edhe ajo Koplikut ne vitin 1912 kunder forcave serbo-malazeze te cilat kerkonin qe t’ia aneksonin Shkodren Malit te Zi. Ne keto luftime perkrah Deli Metes luftoi edhe i biri i tij Mul Bajraktari, si dhe Luc Nishi qe ishte prej fisit te Dede Gjon Lulit. Pas asaj beteje ne shenje hakmarrje forcat malazeze ia dogjen tri here shtepine Deli Metes ne Hot dhe tri here Krajl Nikolla i Malit te Zi bashke me Mbretin Aleksander i kerkuan atij qe t’ju hapte rruge ne kembim te florijve dhe gradave, gje e cila u refuzua ne menyre kategorike nga Bajraktari i Hotit dhe i Malesise se Madhe. Mbasi Serbija dhe Mali i Zi aneksuan gjysmen e krahines se Hotit, Grudes dhe Tuzin, Krajl Nikolla i Malit te Zi dergoi Ministrin e tij te Jashtem qe ta bindete Deli Meten dhe parine e Hotit qe te firmosnin nje deklarate ku pjesa e mbetur e Hotit te bashkohej me Malin e Zi. Per kete gje Ministri i Krajl Nikolles u propozoj Deli Metes nje shume te madhe me florij si dhe grada te larta, por Deli Meta bashke me parine e Hotit e refuzuan me neveri propozimin e ministrit malazez. Thuhet se gjate nje gostije te zhvilluar ne Pallatin e Krajl Nikolles ku ishin ftuar oficeret me te shquar te Malit te Zi, Krajli i pyeste ata se kush ishin prijsit shqiptare me te rrezikshem qe u paraqisnin atyre probleme serioze. Pas shume pergjigjieve te ndryshme te oficereve malazeze qe jipnin mendimet e tyre, Krajl Nikolla u drejtua te pranishemeve duke u thene: “Une dy vetave ua kam friken: Bajraktarit te Hotit Deli Meta qe eshte myslyman dhe qeveris nje krahine katolike dhe Bajraktarit te Grudes qe eshte katolik dhe qeveris nje krahine myslymane. Sepse ne rast te nje konflikti ata te dy e kane te gjithe popullin me vete”. Me ardhjen e trupave austro-hungarze ne vitin 1916, Deli Meta se bashku me te birin e tij Mul Bajraktarin dhe 150-te burra te tjere nga Hoti dhe Malesia e Madhe u internuan ne Ashah Dynave (afer Vjenes) ku u mbajten deri ne vitin 1918-te kur mbaroi Lufta e Pare Boterore. Pas pushtimit fashist te Shqiperise, konsulli italian Meloni i propozoi dy here Deli Metes qe t’ia ndertonte kullat e djegura ne Hot dhe t’i jepte nje shume te madhe me para, ne kembim te ndjekjes se politikes se tij proitaliane ne ate krahine. Por Deli Meta ia refuzoi ne menyre kategorike ate propozim dhe pas kesaj autoritetet italiane e internuan ate ne fshatrat e Beratit, edhe pse ai ne ate kohe ishte ne moshen 92-vjecare. Deli Meta vdiq ne vitin 1945 dhe trashegimine e Bajrakut te Hotit prej vitesh ia kishte lene te birit te tij Mul Bajraktarit, i cili ishte shkolluar ne Austri dhe gjate periudhes se pushtimit te Shqiperise mbante graden e nenkolonelit.
